مهیا گودرزی

چکیده

موضوع تحقیق حاضر آثار رعایت حقوق همسایه ازمنظرقرآن وروایات است. همسایه به کسی گفته می­شود که با دیگری دریک منزل یا درخانه ی پهلوی او زندگی می­کند. از نظراسلام همسایه مانند نفس انسان است و باید در حفظ آن کوشید و از آنجایی که همسایه در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت و تأثیرات بسزایی بر فرزندان می تواند داشته باشد. انسان باید قبل از خرید خانه در هر مرحله­ای اوضاع همسایگان و مجاورین خانه­ی مورد نظر را بررسی کند و وقتی در همسایگی کسی قرار گرفت باید حقوقی را مراعات کند که در این صورت از آثار و برکات آن در دنیا وآخرت بهره مند خواهد شد. این تحقیق با هدف بالا بردن سطح آگاهی مردم نسبت به حقوق همسایه و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی در پرتوی  شناخت  حقوق همسایه و عملیاتی ساختن آنها و همچنین تحکیم و استمرار زندگی اجتماعی و بهبود روابط همسایگان به جهت بهره مندی از آثار متعدد آن و ترویج سبک­زندگی اسلامی انجام شده است. از آثار رعایت حقوق همسایه، آبادانی زمین و طولانی شدن عمر، محبت خدا و رسول -صلی الله علیه وآله وسلم-، ورود به بهشت، آمرزش گناهان، ریاست بر قلب­ها و محبت و دوستی، سعادت دنیا و آخرت، افزایش روزی و رفع بلا است.

 کلید واژه­ها: آثار، حق، همسایه، قرآن، روایات.

مقدمه

بخش نسبتاً گسترده ای از تعالیم آسمانی اسلام را آداب معاشرت، تشکیل می دهد که هرگاه این تعلیماتِ عمیق و دقیق معاشرتی، برجامعه­ی بشری حاکم شود قدرت این را دارد که سیمای زندگی خفقان آور انسان امروز را دگرگون سازد و او را که در میان توده­های تاریک حیوانیت در بند بندگی شهوت و قدرت گرفتار آمده است به سرمنزل نور و انسانیت هدایت کند.

آیین حیات بخش اسلام، اصول روابط انسان­ها را برپایه­ی ایمان به خدا و اعتقاد به کرامت انسان پایه ریزی می کند و براساس یک سلسله حقوق انسانی جایگاه هرفردی را  در برخوردهای  فردی و اجتماعی مشخص می­سازد…..

یکی از گروه­های  اجتماعی که به خاطر قرب مکان بیشترین رابطه را با یکدیگر دارند همسایگان می­باشند که شیوه­های برخورد و چگونگی رفتار با یکدیگر می­تواند در جهت مثبت بسیار سازنده و درجهت منفی بسیار مخرب باشد و در این مورد قسمتی از آداب معاشرتی اسلام به چگونگی معاشرت با همسایه اختصاص یافته است.

این مسئله به اندازه ای اهمیت دارد که حضرت سجاد -علیه السلام -هم در رساله­ی معروف «حقوق» حق همسایه را در ردیف حقوقی همانند حق خدا، حق پیشوا، حق نماز و… قرار داده است.

در این زمینه فرهنگ اسلام بسیار غنی و پرباراست.

 

همسایگی می­تواند بر مدار همکاری مادی یا همدلی اعتقادی شکل گیرد. همسایگی از نظر اسلام زمانی تأثیرات خوب و مناسبی خواهد داشت که درچهارچوب اصول اسلام شکل گرفته باشد. در این صورت است که آثار مادی و معنوی و دنیوی و اخروی بسیاری بر آن مترتب خواهد شد. دراین تحقیق مهم­ترین آثار همسایه­داری تبیین خواهد شد.

1-آبادانی زمین و طولانی شدن عمر

از آثار و برکات همسایه خوب می­توان به آبادانی شهرها و شکوفایی اقتصادی و افزایش عمر شخص اشاره کرد؛ چرا که همسایگان خوب با همکاری مناسب به افزایش تولید و ثروت جامعه کمک کرده و شرایط را برای بهبود وضعیت اقتصادی و آسایشی بهتر فراهم می­آورند. از سویی آسایش خود عاملی در ایجاد آرامش روانی است که موجب افزایش عمر آدمی نیز می­شود. فشارها و تنش­هایی که میان همسایگان بد اتفاق می­افتد روح و روان هر دو  را  به شدت تحت تأثیر قرار می­دهد و موجبات بیماری جسمی و روحی را فراهم می­آورد. از زخم معده گرفته تا افسردگی از پیامدهای همسایگی بد است که موجب کاهش عمر آدمی است.

از این رو امام صادق -علیه السلام- در بیان آثار و برکات همسایه خوب فرمودند:

«حسن الجوار یعمر الدیار ویزید فی الأعمار؛ خوش همسایگی شهرها را آباد و عمرها را زیاد می­کند.» ( محمدبن یعقوب، کلینی، همان کتاب، ج2، ص766، ح8؛ محمد، محمدی ری شهری، همان کتاب، ص611، ح1306؛ سیدعبدالله، شبر، همان کتاب، ص190)

 

در حدیثی رسول اکرم -صلی الله علیه وآله وسلم- نیز می­فرمایند:

«صِلَةُ الرَّحمِ وحُسنُ الخلق وحُسنُ الجَوارِ یَعمُرانِ الدِّیارَویَزیدانِ فی الأعمار؛

صله رحم، خوش اخلاقی و خوش همسایگی، شهرها را آباد و عمرها را زیاد می­کند.  

( عبدالرسول، پیمانی، همان کتاب، ح9381؛ ملاحسن، فیض کاشانی، تفسیرصافی، ص120؛ کافی، ج2، ص152؛ سیدعبدالله، شبر، همان)

در جهان ماشينى كه همسايگان كوچك­ترين خبرى از هم ندارند و گاه مى‏شود دو همسايه حتى پس از گذشتن بيست سال نام يكديگر را نمى‏دانند اين دستور بزرگ اسلامى درخشندگى خاصى دارد، اسلام اهميت فوق العاده‏اى براى مسائل عاطفى و تعاون انسانى قائل شده در حالى كه در زندگى ماشينى عواطف روز- بروز تحليل مى‏روند و جاى خود را به سنگدلى مى‏دهند. ( محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج3، ص382)

2-محبت خدا و رسول-صلی الله علیه وآله وسلم-

احسان به همسایگان، زمینه­ساز جلب محبت الهی است و انسان را در دایره محبوبان خداوند قرار می­دهد که خود مقامی بس بزرگ است. ( سوره نساء(4)، آیه63)

از دیگرآثار نیک رفتاری نسبت به همسایه می­توان به محبوب شدن در نزد خداوند اشاره کرد. کسی که به همسایه خویش احسان  روا می­دارد، محبت خدا  و پیامبرش را جلب می­کند؛ چرا که نیکوکاری و احسان از صفات الهی است و خداوند کسانی که متخلق به صفات خدایی می­شوند را دوست داشته و قرب ایشان را می­پسندد.

از این رو رسول اکرم پیشنهاد می­کند برای اینکه محبوب خدا وخودش شوید، به همسایگان خویش محبت کرده و نیک رفتار باشید.

آن حضرت می­فرمایند: اگر می­خواهید که خدا و پیغمبر شما را دوست بدارند، [سه کار انجام دهید:] چون امانت به شما می­سپارند، وفا کنید  و چون سخن می­گویید راست گویید و با همسایگان خود به نیکی رفتار نمایید. ( عبدالرسول، پیمانی، همان کتاب، ح455)

انسان با احسان و نیکی به همسایه خود را محبوب خدا و رسول قرار می­دهد و با آزار رساندن

رساندن به همسایه از رحمت خدا محروم می­شود.

درحدیثی از رسول خدا -صلی الله علیه وآله وسلم- می­خوانیم:

ای علی! هرکس همسایه خود را بیازارد، از رحمت خدا محروم است. هرکس نسبت به خاندان من کینه ورزد ملعون و منافق زیانکاراست. ای علی! همسایه­ات را گرامی بدار گرچه کافر باشد. ( تاج الدین، شعیری، جامع الاخبار، ص84؛ عبدالله، جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، ص345)

3-ورود به بهشت

فقط با اعمال عبادی، انسان بهشتی نمی­شود؛ باید درکنار آن ارتباطات اجتماعی نیز سالم و صحیح باشد.

اخلاق نیک عامل ورود انسان به بهشت است، چرا که بهشت جای انسان­های متخلّق به اخلاق الهی است.

یکی از آنها این است که همسایه­ها ازانسان راضی بوده و مورد آزار قرار نگرفته باشند.

پیامبراکرم-صلی الله علیه وآله وسلم-فرمودند: «لایَدخُلُ الجنَّة عَبدٌ لایَأمَنُ جَارُهُ بَوائِقَة؛ به بهشت نمی­رود کسی که همسایه از شرّش در امان نباشد.»( همان، ص474، ح4665)

چرا که خداوند برای بندگان خویش ارزش و عظمت قائل است و هرکس امنیت بندگان را به هم زند، در پیشگاه او نیز از عذاب در امان نخواهد بود.

خوش­خویی مهم­ترین جلوه ازجلوه­های صفات حسنای الهی است. بنابراین، خوش­خویی به ویژه با نزدیکان و خویشان و همسایگان بهترین ابزار برای ورود به بهشت جاویدان و بهره­مندی از سعادت ابدی است.

رسول اکرم -صلی الله علیه وآله وسلم- درباره­ی تأثیر خوش­خویی به ویژه با برخی افراد از جمله همسایگان می­فرمایند:

«حسنوا اخلاقکم و الطفوا بجیرانکم و اکرموا نساءکم تدخلوا الجنة بغیر حساب؛ اخلاق خود را نیکو کنید و با همسایگان خود مهربان باشید و زنان خود را گرامی بدارید تا بی­حساب وارد بهشت شوید.» ( جعفر، سبحانی تبریزی، التوحید، چاپ دوم، قم، مؤسسه امام صادق - علیه السلام -، 1426، ص721)

و در حدیثی امام صادق -علیه السلام –می­فرمایند:

«مَن رُزِقَ مِن اَربَعَةِ خِصالٍ واحِداً دَخَلَ الجنّة: بِرُّ الوالِدَینِ اَو صِلَةُ الرَّحِم اَو حُسنُ الجَوار اَو حَسنَ الخُلق؛به هرکسی یکی از چهارخصلت روزی شود وارد بهشت می­گردد: نیکی به پدر ومادر، صله رحم، همسایه داری نیکو و خوش اخلاقی.»( تاج الدین، شعیری، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ص106)

 

4-آمرزش گناهان

آمرزش گناهان نیز پاداشی است که خداوند به کسانی می دهد که همسایه ازآنان راضی باشد.

پیامبرخدا -صلی الله علیه وآله وسلم- فرمودند:

«مَن ماتَ ولَهُ جیرانٌ ثلاثة کُلُّهُم راضُونَ عنه غَفِرَ لَه؛هرکس بمیرد، در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند آمرزیده می­شود.»( حسین بن محمدتقی، نوری، مستدرک الوسائل، ج8، ص422)

 

5- ریاست برقلب­ها و محبت و دوستی

همسایه­ی خوب داشتن، نعمتی ارزشمند است و همسایه­ی خوب بودن، محبت­آور و رفیق­ساز است. همیشه دلها متوجه جایی می­شود که دوستی و نیکی از آنجا بجوشد و بتراود. هر جا که شهدِ خیر باشد ، افراد هم گرد می­آیند و افراد جامعه، دلگرم شده، محیط هم آباد می­گردد.

نقش رفتار نیک در همسایگی و در ایجاد تجمع­های پرشکوه و الفت­های اجتماعی فراوان است. (جواد، محدثی، همان کتاب، ص78)حضرت علی -علیه السلام - فرمودند: «مَن حَسُنَ جِواره کَثُرَ جیرانُه؛ آنکه همسایگی­اش نیکو باشد، همسایگانش روز افزون می­شوند.»( عبدالواحدبن محمد، آمدی، همان کتاب، ج7، ص49)

هرچه روحیه دینی و اخوّت اسلامی میان افراد جامعه حاکم باشد، به همان اندازه رابطه­ها نزدیک­تر و صمیمی­تر و فاصله­ها کمتر وکمتر می­شود و دو همسایه، بازوی یکدیگر می­شوند  و در غم و شادی و راحت و رنج، شریک هم می­گردند. ( جواد، محدثی، همان کتاب، ص77-78)

حسن خلق محبوبترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است.

خوشخویی، براساس روایات، نه تنها سبب نشاط زندگی فردی و اجتماعی و موجب آبادانی دیار و فزونی روزی و محبوبیت است، بلکه موجب نجات آدمی و آمرزش گناهان او و زمینه­ساز قُرب به پیامبراکرم -صلی الله علیه وآله وسلم- در روز قیامت و بهره­مندی از شفاعت آن بزرگوار است. ( عبدالله، جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، ص333)

حسن خلق در فرهنگ اسلام از رحمت الهی ریشه می­گیرد که خدای مهربان با معرفی پیامبر به عنوان الگوی برتر حسن خلق (سوره قلم(68)، آیه4)در خطاب به آن گرامی می­فرماید: به سبب لطف و رحمت خدا بود که با آنان نرمخویی و مهربانی کردی و اگر درشتخوی و سخت دل بودی، قطعاً از گرد تو پراکنده شده بودند. ( سوره آل عمران(3)، آیه159)

محبت به سوی مشابهت و مشاکلت می­راند و قدرت آن سبب می­شود که محبّ به شکل محبوب درآید. محبّت مانند سیم برقی است که از وجود محبوب به محبّ وصل گردد و صفات محبوب را به وی منتقل سازد. ( حسین، احمدی، شرح مطهر بر احادیث نبوی، ص176)

6-سعادت دنیا وآخرت

برخورداری از همسایه صالح از عوامل سعادت انسان است. انس و الفت با چنین انسان­هایی در واقع شکرگزاری نعمت و قدر دانی از لطفی است که خداوند در حق ما نموده است. محیط و معاشرت­های محله­ای چه در بُعد مثبت و چه در بُعد منفی بر روان­های آدمیان اثر می­گذارد. (نشریه ندای انصار،شماره16؛اخلاق همسایه داری(سایت موسسه انصارالحسین -علیه السلام-)

به قول شهید مطهری:

«روح انسان حساس است و بدون آن که خود شخص متوجه باشد صلاح و فساد از فردی دیگر به سرایت می­کند. »( مرتضی، مطهری، حکمت ها واندرزها، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت - علیهم السلام -، 1384، ص281)

امام علی -علیه السلام –فرموده­اند:

“همنشینی با هواپرستان فراموش خانه ایمان است.” ( ابن شعبه، حرانی، همان کتاب، ص319)

همسایه خوب چون گلی خوشبوی با رایحه خود جان آدمی را معطر می­سازد، روح  و روان را صفا می­دهد و طراوت زندگی را افزون می­سازد، اما همسایه ناشایست چون ماده­ای متعفّن مشام

مجاورین خود را آزرده و نه تنها محیط زندگی را به مردابی آلوده تبدیل می­کند بلکه حالات درونی و افکار و گرایش­های همسایگان خود را خدشه­دار می­سازد.

حضرت علی- علیه السلام- به پیروان خویش تذکر می­دهند:

   «با کسی همسایه شوید که از وی در امان باشید و خوبی او در نگذرد.»   ( عبدالواحد بن محمد، آمدی، غررالحکم، ص369)

پیامبر گرامی اسلام -صلی الله علیه وآله وسلم- فرمودند:

 «مِن سَعَادةِ المَرءِ……….اَلجَارُ الصَّالِحُ ؛ ازسعادت مرد……[داشتن] همسایه صالح است.»   ( عبدالرسول، پیمانی، همان کتاب، ص476، ح4679)

و مفهوم سخن پیامبر که فرمودند: «به بهشت نمی­رود کسی که همسایه از شرش در امان نباشد.» (همان، ح4680 )این است که خوب همسایه­داری کردن، موجب بهشت رفتن است.

در زندگی دنیایی نیز زندگی آرام و سعادت بخش بستگی به وجود همسایه دارد؛ چرا که اگر انسان در محل زندگی و بین همسایه­ها آرامش داشته باشد بخشی از سعادت دنیوی او تأمین     می­باشد. در عرف جامعه معروف است که می­گویند: «دوری ودوستی» این مطلب ریشه روایی هم دارد که توصیه شده با بستگان ارتباط داشته باشید؛ ولی با هم همسایه نباشید که زمینه کینه و ناسازگاری را فراهم می­سازد. ( سایت تبیان)

پیامبراکرم -صلی الله علیه وآله وسلم- فرمودند:

«صِلُوا قَراباتِکُم ولاتَجاوِرُوهُم فَاِنَّ الجَوارَ یُورِثُ بَینَکُمُ الضَّغائِن؛ با خویشاوندان ارتباط داشته باشید [ونیکی کنید]؛ ولی همسایه­شان نشوید که همسایگی میانتان باعث کینه­ها می­شود.»( همان، ص474، ح4657)

7-افزایش روزی

یکی دیگر از آثاری که همسایه دارد این است که باعث افزایش رزق می­شود؛ با کمی جستجو در آیات الهی متوجه می­شویم که رزق با هم خانواده­های خودش 123 مرتبه در قرآن به کاررفته است.

رزق گاهی به عطاء دائمی اطلاق می­شود، خواه دنیوی باشد یا اخروی و گاهی به نصیب  و بهره و گاهی به غذایی که وارد جوف می­شود. ( حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص85)

- آیاتی که دلالت بر رزق مادی می­کنند.

«ای کسانی که ایمان آورده­اید، ازنعمت­های پاکیزه­ای که به شما روزی

کرده­ایم، بخورید و خدا را شکرکنید اگر تنها او را می­پرستید.» ( سوره بقره(2)، آیه172)

-آیاتی که دلالت بر رزق معنوی می­کنند.

«هرگز کسانی را که در راه خداکشته شده اند، مرده مپندار، بلکه زنده­اند که نزد پروردگارشان روزی داده می­شوند.» ( سوره آل عمران(3)، آیه169)

رزق انواع مختلفی دارد: رزق حسن ( سوره حج(22)، آیه58)، رزق کریم ( سوره انفال(8)، آیه74)، رزق حلال(سوره نحل(16)، آیه114) ، رزق حرام، زرق گشاده(سوره اسراء(17)، آیه30) ؛ و همچنین نیت گناه، باعث کم شدن رزق می­شود که نمونه آن در سوره قلم آیات20و 21 آمده است.

امام صادق -علیه السلام - فرمودند:

«تا می­توانید با همسایگان نیکو رفتار کنید، زیرا خدای عزّوجلّ به آن امر فرموده است.» ( شیخ صدوق، امالی صدوق، همان کتاب، ص441، ح586)

و نیز فرمودند:

«حُسنُ الجِوارِ یزیدُ فی الرِّزقِ؛ نیکو رفتاری با همسایگان، رزق را افزایش می­دهد.»( محمدباقر، مجلسی، همان کتاب، ج71، ص153، ح14؛ محمد بن یعقوب،کلینی، همان کتاب، ج2، ص666)

درحدیث دیگری ازایشان می­خوانیم: از قرض دادن نان، خمیر و آتش (به همسایه) مانع نشوید، که موجب فزونی روزی، و از خصال محمود است. ( محمدباقر، مجلسی، مرآت العقول، ج19، مصحح: هاشم رسولی، ج19، بی­چا، تهران، ص434)

پنجمین فروغ ابدیت می­فرمایند: شیعه علی -علیه السلام- کسی است که برای همسایگان خود مایه برکت باشد و با معاشران خویش در صلح و صفا به سر برد. ( ابن شعبه، حرانی، همان کتاب،ص344)

داشتن رفتار نیکو با همسایگان و تعاون و احسان به یکدیگر یکی از مواردی است که سبب افزایش رزق و روزی می­شود.

8- رفع بلا

طبق روایات خداوند به برکت مکه عذاب را از اهل آن و به برکت پیامبراکرم -صلی الله علیه وآله

 وسلم- بلا را از مکه و مدینه دور کرده است، وجود همسایه مؤمن باعث رفع بلا از همسایه می شود.

پیامبراکرم -صلی الله علیه وآله وسلم-دراین خصوص فرمودند:

«اِنَّ الله تعالی لَیَدفَعُ بالمُسلِم الصَّالِحِ عَن مِأَةِ اهلِ بیتٍ مِن جیرانِهِ البَلاءَ؛ به راستی خداوند بلند مرتبه به واسطه مسلمان درستکار، بلا را از اهل صد خانه­ی همسایه اش دور می­کند.»( عبدالرسول، پیمانی، همان کتاب، ص473، ح4651)

نتیجه گیری

از تحقیق درباره آثار رعایت حقوق همسایه نتایج زیر حاصل گردید:

مهم­ترین آنها آبادانی زمین و طولانی شدن عمر است چرا که همسایگان خوب با همکاری مناسب به افزایش تولید و ثروت جامعه کمک می­کنند.

از دیگر آثار همسایه­داری محبت خدا و رسول خدا -صلی الله علیه وآله وسلم- است که با احسان و رعایت حق همسایه می­توان محبت خدا و رسول را به سمت خود جلب کرد و محبوبشان شد. انسان با برخورد مناسب با همسایه می­تواند جواز ورود به بهشت را داشته باشد و همچنین یکی از چیزهایی که سبب آمرزش گناهان می­شود نیکو همسایه­داری است.

می­توان با رفتار مناسب با همسایه بر قلب آنها ریاست کرد و محبت و دوستی آنها را به خود جلب کرد و سعادت دنیا و آخرت را برای خود رقم زد؛ اکثر انسان­ها  به دنبال راه­هایی  برای  زیادشدن روزی و جمع آوری مال و ثروت هستند. یکی از مواردی که سبب افزایش روزی می شود احسان به همسایگان است.

فهرست منابع

*قرآن کریم

* نهج البلاغه

منابع فارسی

1- احمدی، حسین، شرح مطهر بر احادیث نبوی، چاپ اول، انتشارات یاقوت، چاپ یاسین، 1384هـ ش.

2- پیمانی، عبد الرسول، محمد امین شریعتی، نهج الفصاحه (سخنان و خطبه­های رسول مکرم اسلام)، چاپ هفتم، بی­­جا، انتشارات خاتم الانبیاء، 1388هـ ش.

3- تقوی، سیدرضا، چهل چشمه معرفت، چاپ سوم، تهران، نشرنخیل، 1385هـ ش.

4- جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاه، چاپ صد و سیزدهم، قم، مرکز نشر إسراء، 1392هـ ش.

5- شبر، عبدالله، اخلاق شبر، مترجم: محمدرضاجباران، چاپ نهم، بی­جا، مؤسسه انتشارات هجرت، 1382هـ ش.

6- طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، ج2، چاپ پنجم، ،قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417هـ ق.

7- فیض کاشانی، ملاحسن، تفسیرصافی، تهران، انتشارات الصدر، 1415هـ ق.

 

8- محدثی، جواد، اخلاق معاشرت، چاپ سی و سوم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1391هـ ش.

9- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1387هـ ش.

10- مطهری، مرتضی، حکمت­ها و اندرزها، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت - علیهم السلام -، 1384هـ ش.

منابع عربی

1-ابن بابویه، محمد بن علی ، امالی صدوق، مترجم:محمدباقرکمره ای، تهران، ناشرکتابچی، 1376هـ ش.

2- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ١٣٧٨هـ ش.

3- حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، قم، انتشارات شریف رضی ، 1404هـ ق.

4-راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیه، بی­تا.

5- سبحانی تبریزی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن، چاپ دوم، قم، مؤسسه امام صادق - علیه السلام -، 1426هـ ق.

6- شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، 1363هـ ش.

7- شیخ الاسلامی، حسین، غررالحکم، چاپ چهارم، قم، انتشارات انصاریان، 1378هـ ش.

8- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار، ج70، 71، 72، 75، بی­چا، تهران، دارلاحیاء التراث العربی، بی­تا.

9- ـــــــــــــــــــــ، مرآت العقول، مصحح: هاشم رسولی، ج19، بی­چا، تهران، 1363هـ ش.

10- نوری، محدث (حسین بن محمدتقی)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج2، 8، 11، 21، قم، مؤسسه آل البیت - علیهم السلام -، 1408هـ ق.