بررسی اهداف نزول سوره های مکی

 اعظم ستاری

چکیده

به نام خداوند جان و خرد مجموعه حاضر حاوی مباحثی است که راجع به علوم قرآنی و علل تشخیص سوره های مکی یا مدنی است. قرآن کریم، این کتاب آسمانی، این گنجیۀ علوم اسرار الهی، این کتاب هدایت و تبیان همه چیز که همه علوم و معارف الهی را در بر دارد هر چه بیشتر در آن تدبر و تفکر شود درهای بیشتری از علوم و معارف و حقایق الهی بر انسان گشوده و به اسرار و رموز آن واقف می گردد. در این مقاله اهداف و مقاصد نزول سوره های کلی مورد بحث و تبیین قرار داده شده و پاره ای از شبهات و اشکالات معاندین را که دربارۀ سروه های مکی مورد بررسی قرار داده و در اهداف نزول سوره های مکی نظریه های گوناگونی مطرح شده و اشکالات و دلایل زیادی برای آن نظریه ها آورده شده که ممکن است بعضی از نظریه ها رد شده و بعضی مورد قبول شده که در پایان با دلایل قاطع نظریه های پذیرفته شده در بسیاری از کتابهای علوم قرآنی آورده شده است.

واژگان کلیدی : سوره – مکی – نزول – اهداف

 

 

مقدمه

قرآن کریم هدیه ای آسمانی به جهانیان و تنها کتاب حقیقی هدایت و راهنمایی مردم است و همه دستاوردهای مسلمانان از نور وجود قرآن و به برکت این چشمه جوشان، زلال و لایزال بوده است لیکن دستیابی به بطون و حقایق قرآن میسر نمی شود مگر با تلاوت و تدبر در آیات نورانی آن. علاوه بر این تحقیق در اهداف نزول سوره های قرآن و توجه به احادیث مروی از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت ایشان همگی مشرق مسلمانان به قرائت آیات الهی بوده است با عنایت به این موضوع مسلمانان به فکر تحقیق و توجه به اهداف نزول سوره های قرآن و تفاوت سوره های مکی یا مدنی افتادند. بررسی پیشینه این تقسیمات (مکی – مدنی) که در این تحقیق به آن پرداخته شده حاکی از آن است که در صدر اسلام نیز سوره ها به اهداف متفاوتی تقسیم بندی شده بود پیامبر و ائمه علیهم السلام نیز تقسیماتی در این خصوص داشتند.

ضرورت و اهمیت بحث

مسأله شناخت آیات و سوره های مکی و مدنی از مسائل مهم علوم قرآنی است. بدین سان علم به مکی و مدنی بودن سوره های قرآن و آشنایی با ترتیب نزول آنها تأثیر مهمی در بحث های علمی و موضوعاتی مربوط به دعوت نبوی و سیر روحی و سیاسی و اجتماعی آن در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دارد. شناخت تاریخ به ویژه تسلسل آیات و سوره ها و تدریجی بودن نزول آنها از طریق شناخت سوره های مکی از مدنی است و از هدف های مهم فرهنگی است. انسان پیوسته در این جستجو است تا هر حادثه تارخی را بشناسد. در چه زمانی و در چه مکانی اتفاق افتاده او عوامل و اسباب پدید آورندۀ آن چه بوده است. بدین طریق علم تاریخ به وجود آمده است. بنابراین دانستن تاریخ سوره ها و آیه های مکی و تشخیص آنها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت بسزایی برخوردار است. فهم محتوای آیه در استدلال های فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد؛ چه بسا آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است ولی چون در مکه نازل شده هنگام نزولش، هنوز حکم موجود در آن تشریح نشده باشد، لذا در این گوه موارد باید یا راه تأویل را در پیش گرفت یا آیه را گونه ای دیگر تفسیر کرد. آیه 7 سورۀ فصلت نمونه ای از این رویکرد است.

 

معرفی کلی سوره های مکی

86 سوره از سوره های قرآن طی 13 سال در مکه نازل گردید.سوره های مکی غالباً کوچک و آیات آن نیز کوتاه است. در آنها مفاهیمی طرح شده که پندارهای واهی قریش نسبت به تعدد خدایان را باطل نموده و دلایل آنها در تمسک به خدایان را باطل نموده و دلایل آنها را بطور محکم رد کرده است. در این سوه ها خداوند سؤالات و اعتراضات مشرکان را با جوابهای تسافی و وافی پاسخ داده و درخواستهای جاهلانه شان از پیامبر را در آوردن معجزات دلخواه آنان مردود شمرده است. بخشی از سوره های مکی به بیان مناظرات و مجادلات میان پیامبر و قریش پرداخته است و بخشی از آن حوادث امتها و انبیاء گذشته را مورد حکایت قرار می دهد و پاره ای دیگر به تصویر وقایع هولناک روز قیامت می پردازد.

هماهنگی، انسجام و هدفمندی

یکی از ویژگی های قرآن کریم آن است که آیات آن توسط سوره ها تقطیع و تقسیم گردیده است و چنان نیست که تمام آیات آن از آغاز تا پایان، پی در پی و بدون فاصله آمده باشد بلکه هر دسته از آیات تحت نام سوره ای خاص دسته بندی شده اند. پیش از ورود به بحث پیرامون موضوع در ضرورت هماهنگی بین تمام آیات یک سوره باید به این اصل اشاره شود که ترتیب آیات در سوره های قرآن توقیفی است و به وحی الهی و به دستور پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است. با توجه به مبنای مذکور، باید به این سؤالات پاسخ داده شود که : اولاً آیا چینش آیات درون سوره ها حکیمانه و برای غرض خاصی است؟ ثانیاً اگر پاسخ به این سؤال مثبت است حکمت قرار گرفتن مجموعه ای از آیات در ساختاری به نام سوره چیست پاسخ سؤال اول که روشن است زیرا هر فعلی که از شخص حکیم صادر می شود. قطعاً حکمتی دارد و از آنجایی که چینش و تعیین جایگاه قرار گرفتن آیات در سوره ها مستند به خداوند حکیم است. لذا این جایگذاری و چینش قطعاً حکمتی دارد حکیمانه بودن کلام خدا در کنار انسجام و هماهنگی آیات درون سوره ما را به هفدمندی سوره که از مهم ترین ویژگی های سوره است، راهنمایی می کند. خداوند متعال آیات هماهنگ و مناسب را در یک سوره آورده است تا اهداف و مقاصد سوره را تحقق بخشد که در واقع، وجود اهداف گوناگون و غنیمت بخشیدن به آنها از طریق آیات موجب پیدایش سوره ها و تفاوت آنها گردیده است و خداوند حکیم با کمال علم و عنایت واژگان و آیات سوره را به بهترین صورت مناسب و با هدف واحد انتخاب کرده و آنها را کنار هم قرار داده است. در نتیجه ، هر سوره را به اصطلاح امروزی می توان یک مقاله و مطلب مستقل و کامل دانست که دارای مقدمه متن و نتیجه گیری مستقل از سوره های دیگر است. به عبارت دیگر می توان گفت هر سوره هدفی را دنبال می کند که با اتمام آن هدف، سوره هم پایان می یابد. این ویژگی آنچنان اهمیت دارد که در اصل تعریف سوره نیز گنجانده می شود.

 

شناخت سوره های مکی و مدنی

یکی از مسائل مهم علوم قرآنی، مساله شناخت سوره های مکی و مدنی است و تشخیص آنها به دلایل ذیل ضروری است

1 – شناخت تاریخ و مخصوصاً تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آنها از طریق شناخت سوره های مکی از مدنی است. انسان پیوسته در جست و جو است تا هر حادثه تاریخی را بشناسد که در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده به همین دلیل شناخت سوره ها و آیات مکی و تشخیص آنها از سوره های مدنی از اهمیت بسزایی در فهم تاریخ اسلام برخوردار است.

2 – فهم محتوای آیه در استدلالهای فقهی استنباط احکام شرعی نقش اساسی دارد مثلاً شاید آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی باشد ولی چون در مکه نازل شده و هنگام نزول هنوز حکم آن تشریح شده بود باید یا راه تأویل آن را دانست یا به گونه دیگر تفسیر کرد.

3 – در استدلالات کلامی، آیات مورد استناد مخصوصا آیاتی که درباره فضایل اهل بیت نازل شده بیش تر مدنی است چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است. برخی آن سوره ها یا آیات را مکی دانسته اند که در آن صورت نمی تواند مدرک استدلال قرار گیرد. بنابراین شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سوره ها و آیات مکی از ضروریات علم کلام در بحث امامت است. مثلاً برخی تمام سورۀ دهر را کلی دانسته اند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه “فاصبر لعکم ربک و لا تطع منهم آثما او کفورا” ] 2[. همه را مدنی دانسته اند دیگران هم از ابتدای سوره تا آیه 22 را مدنی و بقیه را مکی دانسته اند اختلاف دربارۀ این سوره بسیار است ولی ما آن را تماما مدنی می دانیم

4 – بسیاری از مسایل قرآنی، تنها از طریق مکی و مدنی بودن سوره ها یا آیه ها حل و فصل می شود مثلاً در مساله نسخ قرآن به قرآن افراط کرده و حدوداً 220 آیه را منسوخ معرفی کرده اند در صورتی که این صحت ندارد و با واقعیت سازگار نیست و گروهی تفریط کرده و گفته اند که در قرآن نسخ راه ندارد.

 

معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی

طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:

1 – معیار زمان: بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است. هر سوره ای که قبل از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی محسوب می شود. ملاک هجرت نیز داخل شدن به مدینه است. بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه در راه بر پیامبر نازل شده است مکی محسوب می شود.

مثلاً آیه “ان الذی فرض علیک القرآن لرادک ابی معاد —- بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه پیامبر نازل شده است مکی می باشد.

2 – معیار مکان : هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردید مدنی استف خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است نه مدنی در این زمینه جلال الدین سیو طی روایتی آورده است که پیامبر (ص) فرمودند: ” انزل فی ثلاثه امکنه : مکه و المدینه (الشام )” که طبق گفته این کثیر، مقصود از شام بتوک است—– الاتقان ج 1

3 – معیار خطاب : هر سوره ای که در آن، خطاب به مشرکان می باشد مکی و هر سوره ای که در آن خطاب به مومنان می باشد، مدنی است در این زمینه از عبدالله بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است: ” هر سوره که لا ایها الناس” که در آن به کار رفته باشد ، مکی است و هر سوره که ” یا ایها الذینِ آمَنوا” در آن به کار رفته باشد مدنی است “—- زیرا در مدینه غلبه با مومنان بوده و در مکه با مشرکان البته در سوره های مکی و مدنی، ملاک هایی را مشخص کرده اند که هر یک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد بلکه این ملاک ها روی هم رفته تا حدودی تعیین کننده است.

برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند که عبارت است از کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره ها نوع مکی بودن آن را می رساند و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوع مدنی بودن آن را ثابت می کند.

1 – 1 روش تشخیص سوره های مکی

برای تشخیص سوره های مکی ضابطه های مختلفی تعیین کرده اند که روش دیگری بیان می کنیم

1 – هر سوره ای که کلمه کلاً در آن هست قطعاً مکی است زیرا کلاً کلمه زجر و توبیخ است و روش قرآن به هنگام دعوت اسلام در مکه در مقام مقابله و مبارزه با مخالفان بیشتر زجر و توبیخ بوده است کلمه “کلاً” سی و سه بار در 15 سوره قرآن آمده و همۀ آنها در آخر قرآن یعنی در سوره های کوچک آمده است. از همین امر می توان نتیجه گرفت که مردم مکه بیشتر از ستمگران بودند و به خاطر همین این کلمه “کلاً” برای سرزنش آنان و زشت شمردن کارهایشان تکرار می شد

2 – هر سوره که در آن سجده باشد مکی است

3 – همۀ سوره هایی که با حروف مقطعه چون “اسم” و ” المرا” آغاز می شوند مکی هستند بجز بقره و آل عمران و سورۀ رعد که اختلافی است

4 – سوره هایی که در آن داستانهای پیامبران و امتهای پیشین بیان شده به جز بقره همگی مکی هستند.

5 – هر سوره که در آن داستان آدم و حوا آمده بجز سورۀ بقره همگی مکی هستند

6 – هر سوره که در آن یا ایها الناس باشد و یا ایها الذین آمنوا نباشد مکی است

7 – طبق نظر ابن مسعود غالب سوره های مفصل مکی است

2 – 1 چگونگی شناخت آیات مکی و مدنی

ابتدا باید بدانیم که لفظ مکی یا مدنی یک لفظ و اصطلاح شرعی نیست و از فرائض اسلام شمرده نمی شود بلکه این دو لفظ را محققان وضع کرده اند و روشهای سه گانه را برای تشخیص آیات مکی و مدنی در پیش گرفته اند و هر کدام از این سه روش اشکالات خاص خود را دارد مثلاً در روش اقامت اگر آیاتی که در مکه نازل شده را مکی و آنچه در مدینه نازل شده را مدنی بنامیم باز آیاتی باقی می ماند که برحسب مکان نه مکی است نه مدنی پس با این تفاسیر ملاک زمان بهترین روش است که چون ایرادهای دو نظر در آن وجود ندارد یعنی آنچه قبل از هجرت نازل شده مکی است اگر چه در مکه نازل نشده و آیاتی که بعد از هجرت نازل شده مدنی است اگر چه در مدینه نازل نشده با بیان یاد شده جایی برای شک در ترجیح اساس و ملاک زمانی وجود ندارد زیرا ایرادهای دو نظر اول در آن نیست و امتیازی هم که اساس زمانی دارد دقت و شمول آن است علاوه بر آنکه ملاک هجرت با درخشندگی خاصی مراحل دعوت رسول گرامی را نیز روشن می سازد به عبارت دیگر هجرت نبوی یک حادثه ساده و گذرا در حیات نورانی پیامبر و دعوت پر ارج آن حضرت نبوده بلکه حد فاصلی میان دو مرحله مهم از زندگی آن بزرگوار بوده است: مرحله نخستین مرحله تحول، مبارزه عقیده ای، مقاومت در برابر شرک و بت پرستی پایه ریزی برای یک بنیاد پایدار را از جانب مؤمنان و پیوند استوار آن با رهبری پیامبر. مرحله دوم کار اجرا و مدیریت در داخل تشکیلات و حکومت اسلامی که هم دارای عزت و شرافت است و هم دارای قدرت و مرکزیت. از خلال شناخت آیات مکی و مدنی بر معیار و ملاک هجرت می توانیم همگام و همراه شویم با حرکت دعوت اسلامی و فهم قوانین کلی در تحولات اجتماعی بر اساس نظریه و تفکر اسلامی بر طبق عمل پیامبر خدا در مکه و در مدینه 

ویژگیهای آیات مکی و مدنی

ابتدا می گوییم : ویژگیها و خصائصی که در این باب یادآور می شویم مخصوصاً آنچه مربوط به سبک و اسلوب آِات و آنچه آیات و سور مکی را از مدنی جدا می سازد آن گونه دقیق نیست که شامل تمام آیات و سور قرآنی بطور کامل باشد بلکه این ویژگیها و خصائص ترجیح را اعلام می کند.یعنی در مورد آیات و سوره هایی که در شأن نزول آنها روایت و نص صحیحی از جهت روایت و سند آن وارد نشده است یکی از دو احتمال را تقویت می کند، و نیز در مورد آیات و سوری که به حادثه یا جریان تاریخی مشهوری مربوط نشده است تا اصالت و صحت آن مشخص گردد. بنابراین ممکن است ، آیه یا سوره ای در مدینه نازل شده باشد ولی بعضی خصائص اسلوب سور یا آیات مکی را دارا باشد و بالعکس. لذا هیچ اعتمادی بر ظن و گمان در این باب نیست و صحیح نیست که سوره یا آیه ای را بدون تحقیق و علم به علامت و نشان مکی اعلام کرد البته خصائص و ویژگیهایی وجود دارد که ما را نسبت به نشانه و علامت آن آیه یا سوره بدون کوچیکترین شکی به یقین و قطع می رساند. به همین دلیل ما یک سری خصائص و ویژگیهایی موضوعی شایع را در آیات مکی شناسایی کرده که آنها را به اختصار در اینجا می آوریم:

1 – دعوت به اصول عقاید ازجمله : ایمان به خالق یکتا و ایمان به قیامت تصویرهایی از اوضاع روز حساب و اهل بهشت و اهل دوزخ

2 – دعوت به فضائل اخلاقی و تمسک به اعمال نیک

3 – مجادله با مشرکان و ابطال عقاید آنها و نسبت شفاهت به تصورات باطل آنان

4 – کثرت سوگند به خدا و روز آخرت و قرآن و غیر اینها ، سوگند در آیات مکی تقریباً درسی مورد آمده است

5 – کاربرد فراوان در خطاب به یا ایهاالناس و نیاوردن یا ایها الذین آمنوا

6 – قصص انبیاء و امتهای پیشین و نیز قصه آدم وابلیس

7 – کوتاه بودن آیات و سوره ها بطور کلی

موارد بالا که گفتیم شامل اغلب سوره هاست و مقصود این نیست که تمام آیات یک سوره مکی باشد. زیرا گاهی از یک سوره که مکی است آیاتی مدنی از آن مستثنی می شود و بعضی از آیات یا سوری که مکی است خصائص و ویژگیهای شایع در آیات و سور مدنی بر آن منطبق می شود و بالعکس.مانند سوره بقره که مدنی است ولی دو آیه زیر در آن دارای خصائص آیات مکی است:

1 – یا ایها الناسُ کُلُوا مما فی الارض حلالاً طیباً

2 – یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و للذینِ من قبلکم

هدف از شناخت سوره های مکی (خصوصیا ادبی و فکری سوره های مکی)

هدف از ذکر برخی از آیات و سور مکی برای شناساندن خصوصیت ادبی سوره های مکی و برخی از آیات و سوره ها حجت، خصوصیات فکری هرگز برای تفکیک بین دو ویژگی فکری و ادبی سوره ها نیست بلکه قرآن برای معالجه انحرافات فکری و اعتقادی قریش هر دو جانب را نسبت به اعتقادات و افکار جاهلی قریش و خدایان آنان تعرض نمی کرد. آنان رسول خدا صلی الله علیه و آله را سرور خود قرار می دادند و به وجود آنان بزگوار بر دیگر قبایل عرب افتخار می کردند. ولی قرآن از جنبه های مختلف فکری و اعتقادی با آنان به خصومت پرداخت و آنان نیز برای جلوگیری از گسترش اثر قرآن تمام تلاش خود را به کار گرفتند. سوره های زیبا و جذاب که در مکه نازل می شد از یک طرف قالبی برای طرح عقاید اسلامی به شمار می رفت و از طرف دیگری ظرفی برای انکار تهدید مشرکان بود. این سوره ها نسبت به سوره های مدنی بیشتر به مسائل بنیادی اسلام می پردازد، توحید در الوهیت و روبیت ، طرح رسالت خاتم انبیاء و اثبات معجزه قرآن، بخت از عوالم پس از مرگ برزخ و معاد، نفی اعتقادات شرک آمیز و دعوت به عمل صالح در زندگی دنیایی از محورهای عمدۀ سوره ای مکی است که طرح و تبلیغ آنها در مکه برای مشرکان غیرقابل تحمل بوده است که چند نمونه مثال برای این محورها می آوریم:

الف)در محور توحید : سورۀ توحید

ب)در محور معاد : آیه 78 و 79 سورۀ یس

ج) دعوت به عمل صالح : آیه 1 تا 3 سورۀ والعصر

شبهات وارده بر سوره های مکی

1 – یکی از شبهات وارده در شیوه سوره های مکی شدت و عنف و پرخاش کردن است و این به خاطر آن است که برخورد مردم مکه، تند و مقاوم بوده است ولی در جواب باید گفت اولاً فقط سوره های مکی این ویژگی را ندارند بلکه در بسیاری از سوره های مدنی نیز متناسب مخاطبین خود روش شدت و تهدید به کار رفته است و همچنین شدت و لحن آیاتی که در برخورد با منافقین مدینه نازل شده کمتر از سوره های مکی نیست و شاید بتوان یکی از این سوره ها را سورۀ براءة نام برد که از آخرین سوره هایی بود که در مدینه نازل شده و مخاطبین آن عموماً اهل شرک و عنادند در مقابل بسیاری از سوره های مکی که ملایمت و نرمش خاصی می بینیم مانند سورۀ زمر و سورۀ حجر

2 – کوتاهی آیه ها و سوره های مکی و دلیل آن را بی سوادی و دور از تمدن بودن مردم مکه می دانند و کوتاهی آیات سور مکی را متناسب با محیط و فرهنگ آنجا می دانند در جواب آنها باید گفت اولاً متناسب با محیط سخن گفتن شرط بلاغت است و ثانیاً چه بسیار سوره های بلندی که در مکه نازل شده مانند سورۀ انعام – اعراف – طه – مریم

3 – در سوره های مکی از تشریع خبری نیست ولی وجود برخی از احکام در سوره های مکی این نظر را رد می کند مانند آیه 141 تا 146 سوره انعام در بیان حکم شرعی ثمرات و حلال و حرام آنها

4 – در سوره های مکی برهان و استدلال به چشم نمی خورد این ادعا نیز مردود است زیرا در سورۀ مومنون برای نفی و لدو نفی شریک برای خدا استدلال آمده است. سوره هایی که در این دوره نازل شده علاوه بر مطالب ذکر شده موضوع فرا رسیدن لحظۀ موعود که حقانیت دعوت حضرت محمد(ص) را تعیین می کند در سورۀ تکویر تشریح کرده است.

بررسی سوره های مکی

در پی بررسی نخستین سوره های مکی جا دارد 11 سوره پراکنده در قسمتهای مختلف قرآن را بررسی کنیم. این سوره های تقریباً کوتاه از سوره معارج یعنی هفتادمین سوره آغاز می شود. در این سوره ها مسئله دنیای پس از مرگ یا رستاخیز و از این قبیل مسائل است که از این باب کاملاً به باور مسیحیان شباهت دارد و موضوع دیگر تغییر موضع پیامبر نسبت به مخالفانی بود که در مکه می زیسته اند. قرآن به پیامبر توصیه می کند که با آنان راه مدارا پیش گیرد و شکیبایی را از دست ندهد و از ادای سخنان خشونت آمیز بپرهیزد مانند آیه 10 سورۀ مزمل

و در بعضی از آیات این دوره بی آنکه شرح و بسط لازم داده نشده باشد به خدای مشرق و مغرب و لزوم پرستش او اشاره شده و تدریجاً برای خدا هویت ویژه ای تصویر گردیده و مسئله زهد و عبادت و شب زنده داری ” تهجد” در پیشگاه او نقشی شگرف بدست آورده است.

از سورۀ 53 قرآن یعنی والنجم مطابق مصحف عثمان سوره ها از کوتاه بودن رو به کوتاهتر بودن می رود. این واقعیت چگونگی اوضاع نخستین سالهای وحی را در مکه روشن می سازد. بیشتر سوره های این دوره هیجان انگیز است، و در حدود 23 سورۀ آن از اینگونه است که ما را با پیامهای که سازنده شخصیت پیامبر بوده و تجارب آموزنده ای که ایشان بدست آورده بوده است آشنا می سازد. او ندای آفریدگار خود را می شنود که از رستاخیز و نابودی جهان خبر می دهد. در اندیشۀ پیامبر(ص) ترس از واپسین روز داوری راه می یابد آن روز نزدیک است اما لحظه ای که فراخواهد رسید و انسانها را نابود خواهد ساخت آشکار نیست. ثروتمندان و گناهکاران مکه سخت هراسناکند.

یوم تکون السماءٌ المثیل و تکون الجبال کالغی و لا یَسئلُ حمیم حمیماً سورۀ معارض آیه 8 – 14 روزی که آسمان چون مس گداخته و کوهها چون پشم رشته نرم می گردد.

از این شواهد می توان دریافت که یکی از جلوه های پایدار هنر داستانسرایی و شعر در اقوام سامی مخصوصاً در عرب آنروز توصیف قیامت و دنیای پس از مرگ بوده است مانند آیات زیر سورۀ عبس آیه 32. سورۀ انشقاق آیه 7 تا 14 سورۀ غاشیه آیه 1 تا 16 این شیوه بیان در سراسر قرآن محسوس است نکته آموزنده دیگر در این دسته از آیات تأثیر مهم در نحوۀ رویارویی مخالفان با حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

بررسی آیات مکی از نظر هجا و آهنگ

آیاتی که در این مرحله در مکه بر پیامبر نازل شد با شباهتی که از نظر سبک با یکدیگر دارند کاملاً مشخص است این آیات عموماً مرکب از شش تا ده هجا می باشد. پایان آیه ها بر آهنگی که از غنای بسیار و از زیبایی بی اندازه بهره مند است تکیه دارد و غالباً دو یا سه آیه با سجع و برگردان پایان می یابد مثلاً در سورۀ مرسلات در بسیاری از سوره ها رازهای الهی دربارۀ جهان با خواننده در میان گذاشته می شود.

از مسائل مهم در بحث اعجاز قرآن وجوه اعجاز است که در کتابهای علوم قرآنی به تفصیل مورد بحث قرارگرفته است. آنچه که از قدیم تا به حال مورد اتفاق است اعجاز قرآن از جهت فصاحت و بلاغت آن است و این ویژگی به همه سوره های قرآن تعلق دارد . اما در عین حال سوره های مکی از نظر سجع و آهنگ پذیری و نثر فنی و موازین ادبی… امتیاز ویژه ای دارند. آیات سوره های مکی غالباً کوتاه و سجع خاصی دارند و از جمله مثالهایی که می توان به خصوصیت ادبی آنها اشاره کرد موارد زیر است: 1 – سورۀ والضحی 2 – فرازی از سورۀ الرحمن 3 – آیه 51 سورۀ عنکبوت

 

سورۀ مکی پیش از فترت

از مهمترین ویژگی های سوره های مکی پیش از فترت، ایجاز در اسلوب کوتاهی سوره ها، آیات مقطعه می توان برشمرد. جمله واحد در این آیات و سوره ها معانی کاملی ندارد، بدین سان برای رسیدن به معنای کامل باید چند جمله را در کنار هم جای داد و از دیگر ویژگی های این بخش، تشابه اسلوب سجع عبارات با اسلوب قدیم و کهنه عرب است واین دو اسلوب از جایگاه ویژه و مشترکی برخوردار هستند. و در این آیات توصیفات قیامت و فضای غم آلود آن به تصویر کشیده شده است. این قسم از آیات و سوره های قرآن کریم همراه با سوگند است و این سوگندها بیشتر به پدیده های طبیعی و حسی نظیر آُمان، ستارگان، کوه ها، درخت ها، خورشید، ماه، روز، زمین فجر و … اشاره دارد و ا ین سوگندها کم کم کم می شود تا اینکه در سوره های مدنی اثری از سوگند نیست.

سوره های مکی پس از فترت

در این بخش سوره های مکی دربارۀ اسطوره های انجیلی نازل شده اساطیری که حالی از انقلاب درونی و ناگهانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ابتدای دعوتش و به معارضه با مشرکان مکه منجر شد. در این آیات قصص انبیاء گذشته و چگونگی سیر هدایتی آنان با اقوامشان و سرنوشت تکذیب کنندگان به وفور به چشم می خورد. با توجه به وجود عبارت یا ایهاالناس در سوره های مکی نشان می دهد که رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) باید مطابق با نیازهای عرب و مقتضای احوال آنها می بود. لذا پیامبر رابطه خوبی با یهود و نصاری داشت، بدین سان که هر سه دین دارای مبدآ و سرچشمه واحدی به نام توحید بودند و این آیات و سوره های مکی به چشم می خورد.

بررسی و نقد از نظر متشرقان

به علت تکراری بودن برخی از شبهات لامنس به پاسخ برخی دیگر از آنها اکتفا می کنیم در نظریه های لامنس شبهات و اشکالات عدیده ای به چشم می خورد که برخی از آنها صراحت در بیان دارد و برخی دیگر که غالب شبهات را تشکیل می دهد به صورت بسیار ماهرانه و ظریف، مخفی شده است که با ژرف نگری در آثار او به خصوص کتاب “الاسلام” می توان به آنها دست یافت لامنس یکی از ویژگی های سوره های مکی قبل از دوران فترت را کوتاهی آنها می داند و ظاهراً بر این باور است که کوتاهی آیات و سوره های مکی در کنار بلندی آیات و سوره های مدنی، انقطاع و عدم ارتباط میان بخش های آیات و سوره های مکی و مدنی است و بیانگر این است که بخش آیات و سوره های مکی،حاوی خصوصیات محیط اجتماعی منحط مکه است و قرآن نتیجه تأثیرپذیری های فکری محمد از جامعه و محیط خویش است اگر مراد لامنس کلیت و شمول نموده بلکه کثرت و اغلبیت مراد باشد این نظریه قابل پذیرش است در غیر این صورت ادعای وی از چند نظر باطل است.

اول : در بخش سوره های مکی، سوره های بلندی نظیر سورۀ انعام وجود دارد.

دوم: کوتاهی بسیاری از سوره های مکی و بلندی سوره های مدنی، نه تنها موجب عدم پیوند آنها نیست بلکه هر شخص که بهره ای از بلاغت داشته باشد، رابطه مستحکم میان اجزای قرآن را مشاهده می کند. نکته جالب توجه این است که آیات مکی در میان آیات مدنی پراکنده است. به رغم آن، شخص هنگام خواندن قرآن کریم، هیچ تفاوتی میان آنها احساس نکرده، بلکه از وحدت، پیوند کامل، هنگامی و انسجام آن به شگفت می آید.

سوم : کوتاهی سوره های مکی دلالتی بر انحطاط اجتماعی مکه ندارد، بلکه این کوتاهی، از مقوله ایجاز است و به اذعان دانشمندان علم بلاغت ایجاز اختصاربا نهایت بلاغت است و ایجاز بیانگر رشد و کمال مخاطب و نشانه فهم و تیزهوشی اوست. نظریه های دیگر لامنس در بخش سوره های مکی قبل از فترت و بعد از فترت، نظیر وجود سوگند، قصص انبیای گذشته، اختصار معانی و …از جمله موضوعاتی است که مبتلای به قضاوت یک طرفه اوست که در بخش های بعدی بدان ها اشاره می شود. وی یکی از ویژگی های سوره های مدنی را تبیین احکام و قوانین شریعت بر می شمرد و سوره های مکی را خالی از احکام فرعی می داند که این، خود، منشأ این شبهه است که به علت بی سوادی مردم مکه این سوره ها از علوم و معارف شریعت تهی است و در مقابل ، مردمان مدینه که نسبت به مردم مکه از علوم بیشتری برخوردار بوده و احتیاج به احکام روزمره داشتند در سوره های مدنی مورد تفقد بیشتر حضرت قرار گرفتند و بدین سان آیات و سوره های مدنی ، مالامال از احکام و قوانین شریعت است ، در حالی که آیات و سورمکی ، تهی از احکام فرعی و قوانین دینی است در پاسخ به این تشبیه می توان گفت بخش مکی به طور مطلق ، خالی از قانون گذاری و وضع احکام نیست 1 کثرت احکام و قاونین فرعی در مدینه ناشی از عواملی نیست که این مدعیان تصور کرده اند ، بلکه این پدیده مساله ای است که در اداره جوامع و تربیت افراد و هدایت آنها کابرد دارد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حکت گام به گام و تدریجی سیر هدایتی رسالتش ناگزیر از مقدم داشتن اهم و واجبات بر مهم بود و خداوند متعال در فرایند هدایتی مردمان ، ابتدا قلوب مردم را از هرگونه الودگی به شرک و بت پرستی و بیگانگی از توحید می زداید، سپس با ایمان و توحید استوار می گرداند و در مرحله بعد ، ، احکام دینی و قوانین شریعت را تبیین می نماید . بدین سان این اسلوب ، کاملا منطقی و عقلانی است و ادعای تاثیر پذیرفتن رسلو اکرم (صلی الله علیه و آله ) از محیط و در نتیجه بشری بودن قرآن چیزی جز ادعایی ست و گزاف نیست بر فرض صحت ادعای انان اهل کتاب و بسیاری از سخنوران عرب و بازرگانان قریش به پیامبری سزاوارتر بودند و در ادعای پیامبری بر حضرت پیشی می گرفتند ، لکن اننا بدین کار روی نیاورده ودر مقابل تحدی قرآن سکونت کردند .

علل شناخت سور مکی از مدنی

یكی ازمباحث سودمند و پرفایده علوم قرآنی، بازشناسی سوره های مكی از مدنی است. مكی یا مدنی بودن سوره ها نه تنها در فهم تاریخ و مكان نزول سوره تأثیر دارد، بلكه در استنباط فقهی و استدلالات كلامی نیز مؤثر است و فصل الخطاب برخی از مباحث جنجالی در حوزه علوم قرآنی به شمار می رود. یكی از دستاوردهای مهم این علم كه تا كنون از آن غفلت شده است تأثیر مكی یا مدنی بودن سوره در كشف غرض آن است.
می دانیم كه معیار مكی یا مدنی بودن سوره ها بنابر نظر مشهور مفسران به نزول آن پیش از هجرت یا پس از هجرت باز می گردد. دانشمندان ویژگیهای فراوانی از حیث شكلی و محتوایی برای سوره های مكی و مدنی بازگو كرده اند تا با توجه به آنها مكی یا مدنی بودن یك سوره معلوم گردد. اما از این میان آنچه كه به ما در كشف غرض سوره یاری می رساند ویژگیهایی است كه جهت گیری محتوایی سوره را ترسیم می كند. و به ما می آموزد كه سوره های مكی معمولاً درباره چه اموری سخن می گویند و سوره های مدنی چه موضوعاتی را بیشتر مورد توجه خود قرار داده اند.

خوشبختانه از این جهت نیز در كتب علوم قرآنی مطالب فراوانی به چشم می خورد كه خلاصه آنها به شرح زیر است:
1. سوره های مكی درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام و پاسخگویی به شبهات مشركان و بت پرستان سخن می گویند، اما سوره های مدنی از حدود، فرائض، حقوق شخصی، قوانین مدنی و اجتماعی و احكام

 شرعی سخن به میان آورده اند.

دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رأی و سلامت عقیده و ترك لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشركان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان از ویژگیهای سوره های مكی به شمار می رود. در حالی كه برخورد با اهل كتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افكار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقان و ذكر خصائص و صفات آنها از ویژگیهای سوره های مدنی است.

3. در مكه بنای دعوت بر تسامح، تساهل، مدارا، چشم پوشی، عفو و گذشت بود، ولی در مدینه اذن جهاد صادر شد و احكام آن بیان گشت. از این رو هر سوره ای كه در آن از جهاد و احكام آن سخن یاد می كند مدنی است.
بنابراین در نگرشی كلی می توان گفت سوره های مكی بیشتر درباره مسائل اعتقادی و اصول دین سخن می گویند و سوره های مدنی بیشتر به مباحث اجتماعی و حكومتی توجه دارند. بنابراین با مشخص شدن مكی یا مدنی بودن یك سوره می توان تا حدودی به هدف اصلی سوره راه یافت. ناگفته پیداست كه این ابزار تنها برای «تحدید» غرض سوره مفید است، اما برای «تعیین» و معرفی غرض و غرض اصلی سوره كاربردی ندارد. به عبارت دیگر وقتی مشخص شد كه سوره ای مانند «انعام» مكی است و به دلایل تاریخی یا سیاق آیات پیش از هجرت نازل شده است، می توان به سرعت دریافت كه باید هدف اصلی آن یكی از مباحث اعتقادی باشد هر چند كه این سوره مشتمل بر برخی از وظائف شرعی و محرمات دینی نیز هست. چنان كه علامه طباطبایی معتقد است كه غرضی كه این سوره در مقام ایفای آن است توحید به معنای اعم است، و دكتر عبدالله شحاته هدف اصلی سوره را تثبیت و تأیید عقاید بنیادی سه گانه توحید، نبوت و معاد می داند. به همین ترتیب سایر مفسران نیز به نحوی هدف و غرض این سوره مكی را در چارچوب مسائل اعتقادی ارزیابی كرده اند.

هنگامی كه با استمداد از ویژگی مكی یا مدنی بودن سوره، دامنه هدف آن را محدود كردیم، آن گاه با استفاده از دیگر ابزارها به كشف غرض سوره می پردازیم. طبیعی است كه در این حالت به علت اینكه احتمالات موجود در زمینه غرض سوره تقریباً به نصف كاهش یافته كشف غرض آسان تر خواهد بود.

 

 

نتیجه

دراین مقاله به بررسی اهداف سوره های مکی پرداخته شده که در ابتدا تقسیم بندی سوره ها به مکی و مدنی و اینکه آیا تفاوتی میان سوره های مکی و مدنی وجود دارد و تعاریفی که برای مکی و مدنی بیان شده ارائه شده که سه تعریف برای سوره های مکی بیان شده که 1-معیار زمان 2-معیار مکان 2-معیار هجرت انتخاب شده و نظر برگزیده در این مقاله معرفی شده و اهدافی که از نزول سوره های مکی معرفی شده بیان شده که چگونگی شناخت آیات مکی روش تشخیص آیات مکی ویژگی های آیات مکی خصوصیات ادبی ، بلاغی ، فکری سوره های مکی و شبهات وارده بر این اهداف و خصوصیات مطرح شده و روایات ترتیب نزول که طی آنها مکی و مدنی سوره های قرآن مشخص شده است و روایات اسباب نزول که اغلب با استناد به آنها آیات سوره ها به مکه یا مدینه منسوب شده است درباره مکی و مدنی بودن قرآن اثر  مشتقلی بدست نیامده است ولی سیو طی مکی بن ابن طالب را از کسانی خوانده است که در این خصوص کتاب تالیف کرده اند و انچه روایات مکی و مدنی به دست آمده بیشتر از طریق کتب تفسیر و علوم قرآنی مطرح شده است .  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست منابع

1-آشنایی با علوم قرآنی . علی اصغر حلبی سال 1323 – ناشر : تهران اساطیر 1369

2-آشنایی با علوم قرآنی ویرایش 2 – مشخصات نشر : علوم نوین تهران جامی 1374

3-علوم قرآنی : معرفت محمد هادی 1309-1385 .موسسه فرهنگی انتشاراتی التمعهید

4-تقسیمات قرانی و سورمکی مدنی مصتفید ، حمید رضا ، 1340 تهران وزارت فرهنگ  ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران

5-درآمدی بر قرآن . رژی بلاشر . ترجمه اسدالله مبشری – تهران ارغنون 1372

6-درآمدی بر قرآن . مجید معارف –تهران بناء 1383

7-ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلد اول ، جلال الدین عبد الرحمن سیوطی به قلم سید مهدی حائری قزوینی چاپ هفتم

8-القرآن الکریم و روایات المدرستین : تالیف : سید مرتضی عسگری – ناشر کلیه اموال الدین ، سال نشر 1416 ق 1996 م

9-آشنایی با علوم قرآن : تالیف محمد راد منش – علوم نوین تهران 1374

10-البرهان فی علوم القرآن تالیف : محمد بن عبدالله زرکشی ناشر دار المعرفه سال چاپ 1990/1410

11-مقاله بررسی رویکرد های خاور شناسان پیرامون مکی و مدنی نویسنده رضا حق پناه – مصطفی احمدی فر