عنوان :  بررسی صله رحم و اثارآن بر زندگی انسان

نگارنده تحقیق:زهره تلخابی

چکیده

مطالب این پژوهش ذیل عنوان بررسی صله رحم واثار ان بر زندگی انسان جمع آوری شده است که باتوجه به تأکیداسلام و رهبران دینی به انجام صله رحم و دوری ازقطع رحم ونیزکمرنگ شدن این فریضه ی الهی دربین مردم شناخت اثار و برکات آن ضروری به نظرمی رسد تا با آشنایی وهوشیاری بیشتربتوانیم مانع ازقطع رحم شویم.  صله رحم حکمی است واجب که حتی دوری مسیر و قطع رابطه کردن دیگری و… نمی تواند این وجوب را از بین ببرد. اسلام آنچنان به صله رحم اهمیّت داده که با وضع برخی احکام شرعی افراد را موظف به انجام صله رحم می نماید. ارحامی که صله آنها واجب است عبارتند از: اقوام نسبی وسببی، پیامبر وائمه(علیهم السلام) وسادات که همگی رحم معنوی افراد هستند؛ و دردرجه ی بعد علماء ربانی، دانشمندان، مؤمنان، دوست وهمنشین که این افراد چه زنده وچه مرده صله آنها واجب است. بطورکلی صله رحم با روش های گوناگون صورت می گیرد مانند:کمک مالی، جانی، آبرویی و رابطه عاطفی در بین مردم رایج هستند.امروزه ابزارهای جدید برای صله رحم ایجاد شده است مانند: تلفن، پیامک، وبلاگ و… که برخی از اینها هنوز فرصت نیاز دارد تا در بین مردم به عنوان وسیله ای برای. صله رحم شناخته شوند.صله رحم با توجه به آیات و روایات دارای آثار دنیوی مانند: افزایش مال و ثروت، حفظ از پیش آمدهای بد، تأخیر مرگ و… و آثار اخروی مانند: ورود به بهشت، پاک شدن اعمال، حساب رسی آسان و… است. .و همین طور بر قطع رحم نیز آثاری مانند جلب گرفتاری ها، تعجیل در مرگ، مستوجب لعن خدا بودن و… مترتب می شود. عملکرد نادرست بعضی افراد در انجام صله رحم آفاتی بر این فریضه ی الهی وارد می کند؛ از جمله تکلف، تفاخر و مباهات، بخل و تجملگرایی که باعث می شود فردی که دچار این ویژگی هاست خود را جدای از دیگران بداند و با آنها قطع رابطه کند و همچنین آفاتی مانند غیبت از سایرین، عدم رعایت مساوات در بین مهمانان، منت گذاشتن و حفظ نکردن حریم مجالس باعث می شود که اطرافیان از شخصی که دارای این ویژگی هاست دوری گزینند و میل به معاشرت با او نداشته باشند و قطع رحم صورت می گیرد. این تحقیق ازنوع پژوهش های دینی است که به روش توصیفی وتا حدودی تحلیلی انجام گرفته است. شیوه ی جمع آوری اطلاعات،کتابخانه ای است وعمده منابع مورد استفاده ی آن ،جوامع حدیثی وبرخی سایت هاست که به طورخاص دراین موضوع تدوین شده اند. واژگان کلیدی این تحقیق عبارتند از: شیوه های صله رحم ،اثار صله رحم، روابط خویشاوندی، قطع رحم، خویشاوندی نسبی و  سببی.

فهرست مطالب

1-کلیات و موضوع شناسی

1-1کلیات

1-1-1 بیان مساله

1-1-2علت انتخاب موضوع و اهمیت ان

1-1-3تاریخچه و پیشینه پژوهش

1-1-4سوالات اصلی و فرعی

1-1-5پیش فرض های پژوهش

1-1-6 مفاهیم و متغیرها

1-1-7روش تحقیق

1-2-1فصل دوم: موضوع شناسی صله رحم

1-2-2 واژه شناسی

1-2-3 تعریف صله رحم

1-2-4 اهمیت صله رحم

1-2-5 فلسفه تاکید اسلام بر صله رحم

1-2-6مراد از رحمی که صله ان واجب و قطع ان حرام است

2-1-1صله رحم در قران

2-1-2صله رحم در روایات

2-2-1مصداق هایی از قطع رحم و صله رحم

2-2-2صله رحم حتی با انها که از لحاظ عقیده و رفتار مخالف انسان هستند

2-2-3صله رحم و صله خداوند

2-2-4قطع رحم

2-3-1مراتب صله رحم

2-3-2روش های رسیدگی به خویشان

2-3-2-1کمک جانی

2-3-2-2کمک مالی

2-3-2-3کمک فکری

2-3-2-4 کمک عاطفی

2-3-2-5ترک ازار

3-1-1ایا دید و باز دیدی که در ان یاد خدا نباشد هم حکم صله ارحام را دارد.

  3-1-2حکم صله رحم با نزدیکانی که به احکام شرعی از نظر مالی پایبند نیستند، مثلاً خمس نمی‌دهند و پول ربا هم با اموال آنان مخلوط شده است چیست؟

3-1-3اگر برخی از بستگان با ما قطع رابطه کنند چه باید کرد؟

3-1-4در این دوره زمانه که ارتباطات سخت شده است چگونه می‌توان به صله رحم به عنوان یک تکلیف دینی عمل کرد؟

3-1-5صله رحم با گناهکار

3-2-1صله رحم در فرهنگ ایرانیان

3-2-2صله رحم در زندگی مدرن

3-2-3نفرین بر قطع کندگان رحم

3-2-4مرز صله رحم

3-2-5کیفیت ارتباط

3-3-1آثار صله رحم

3-3-2آثار فردی

3-3-3آثار دنیوی

3-3-3-1 افزایش عمر

3-3-3-2ب)افزایش روزی و رفع فقر

  3-3-3-3ج) تأمین سلامتی و سامان یافتن امور

 3-3-3-4د) در امان ماندن از گناه

3-3-3-5 ه) پالایش روح، اخلاق و عمل و تقویت پایه های دین

  3-3-4 آثار آخرتی

3-3-4-1 جلوگیری از مرگ بد

3-3-5 آثار اجتماعی صله ارحام

3-3-5-1آبادی شهرها

 3-3-5-2هم بستگی اجتماعی

 3-3-5-3نظارت اجتماعی

 3-3-5-4 افزایش جمعیت3

-3-5-5 فقرزدایی

3-3-5-6 تأمین نیاز وابستگی به گروه

3-3-5-7 صله رحم و محبوبیت نزد خویشاوندان

3-3-5-8 صله رحم و افزایش آگاهی ها و تجربه ها به واسطه تبادل افکار

3-3-6 پیامد های قطع رحم

 

 

 

 

مقدمه

افراد یک نوع را انگاه که با هم زندگی مشترک و سرنوشت ساز دارند جامعه می نامند. گاهی عاملی که انان را به هم پیوند می دهد عامل جغرافیایی و وحدت محیط زیست است که دو ملت را با داشتن اختلاف در فرهنگ و اداب و رسوم به هم پیوند می دهد.گاهی وحدت در زبان ان دو را به صورت ملت واحد در می اورد هر چند از نظر زمین و محیط زیست فرسنگ ها با هم فاصله داشته باشند و گاهی عامل سومی به نام  عنصر خون و یگانگی در ریشه و تبار وحدت بخش دو گروه می گردد.

از انجا که دو عامل نخست از عوامل بیرونی است و در جان و روان انسان ریشه ندوانیده طبعا اثر ان کمرنگ خواهد بود و جان و دل انها را یکی نخواهد ساخت.عامل سوم هرچند عامل درونی است ولی انگاه که دو نوع طرز تفکر بر دو همخون حکومت کند پیوند خویشاوندی از نظر تاثیر کمرنگ گردیده و نمی تواند ان دو باهم متحد سازد .زیرا انسان ایده و عقیده خود را که زاییده خرد و اندیشه اوست بسان فرزند دوست دارد و به هیچ قیمت حاضر به جدایی از ان نیست و برای حفظ ان از عوامل وحدت ساز صرف نظر می کند.

از این جهت اسلام از عوامل جامعه ساز عامل چهارمی را  معتبر دانسته و انسانهای مختلف در رنگ و پوست ومحیط زیست و زبان و ریشه و تبار را امت واحد دانسته انگاه که از نظر ایده و فکر متحد باشند چنانکه فرمود بدرستیکه مومنین همه برادر یکدیگرند    و پیوند برادری نزدیکترین پیوند میان دو انسان است.اما طرفین در دو رتبه مختلف قرار دارند . از این جهت قران برای رساندن لفظ اخوه را به کار می برد.

احترام به اصل چهارم نه به ان معنی است که دیگر عوامل نادیده گرفته شود واگر روزی اثر مثبتی بران مترتب شد با ان مخالفت شود.بنابراین اصل در اسلام اصلی به نام صله رحم مطرح است که حاکی از یک نوع احترام به عامل سوم می باشد و اسلام برای ان چهارچوب خاصی معین کرده ودر عین دعوت به ان ان را محور نمی داند. 

پژوهش حاضر نوشته مختصری پیرامون این اصل است که در ایات و روایات تاکید فراوانی بر ان شده است .

بخش اول :کلیات و موضوع شناسی

فصل اول : کلیات

1-1-1بیان مساله

صِلِۀ رَحِم به معنای ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها، از موضوعات فقهی و اخلاقی اسلام است. قرآن واحادیث بر صله رحم تأکید کرده‌اند، تا آنجا که قرآن قطع‌کنندگان صله رحم را در شمار «زیان‌کاران»و «لعنت‌شدگان»معرفی می‌کند.

صله رحم چه در زندگی دنیوی و اخروی وچه در زندگی فردی و اجتماعی تاثیرات و برکات زیادی داردکه بنده می خواهم در پژ وهش حاضر درباره ان تحقیق کنم . چرا که عمل به ان باعث تحول و دگرگونی زیادی در زندگی های امروزی می شودو انسان ها را ا مادی گرایی و تنهایی عجیبی که در ان فرو رفته اند رهایی می بخشد .

افراد زیادی درباره صله رحم مقاله ها و پایان نامه های زیادی انجام داده اندو این نشان از اهمیت و ضرورت صله رحم در زندگی های جوامع امروزی می کند که باید بیشتر بحث و بررسی شود ودر زندگی انسانها نمایان شود تا همه به اثار و برکات عظیم ان دست یابیم.

 

 

1-1-2علت انتخاب موضوع و اهمیت ان

با توجه به اثار ژرف صله رحم در حوزه فردی و اجتماعی و زندگی دنیوی و اخروی انسان ایات و روایات به طور  گسترده بران تاکید ورزیده اند و اهمیت ان را گوشزد کرده اند. روایات از صله رحم به عنوان بهترین اعمال پس از ایمان، اولین سخنگوی قیامت، بهترین خصلت مؤمن و مهم‌ترین عامل طولانی شدن عُمر یاد می‌کنند ودهها فضیلت دیگر برای ان ذکر شده است که نشان می دهد اهمیت وجایگاه صله رحم در زندگی چه میزان است .

پس ما باید صله رحم را در همه جهات و همه زمان ها در زندگی داشته باشیم ودر همه حال صله رحم را فراموش نکنیم.با توجه به این مطالب تصمیم گرفتم تا در مورد صله رحم واثار ان برزندگی انسان تحقیق کنم.

1-1-3تاریخچه و پیشینه پژوهش

در کتابهای اخلاقی مانند جامع السعادات، معراج السعاده - که تالیف عالم ربانی ملا احمد نراقی  است و انتشارات هجرت ان را چاپ کرده است و در مورد قطع صله رحم  و اسباب ان - وجوب و فضیلت صله رحم و مراد از ان  و همچنین فواید ان توضیحات مختصری داده شده است - قلب سلیم،… فصلی به صله رحم اختصاص دارد. تک‌نگاره‌هایی نیز با همین موضوع نگاشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:

صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهری خرم آبادی، انتشارات جامعه مدرسین، قم

صله رحم در اسلام، محمود ارگانی حائری، نشر پیام مهدی(عج)، قم

آداب معاشرت با خویشاوندان، محمود ارگانی حائری، نشر پیام مهدی(عج)، قم

 

1-1-4سوالات اصلی و فرعی

سوال اصلی :صله رحم چیست و اثار ان بر زندگی انسان چگونه است؟

سوالات فرعی:1-اثار صله رحم برزندگی دنیوی و اخروی انسان چگونه است؟

2-مراتب صله رحم چند مورد است؟

3-اثار صله رحم بر زندگی فردی و اجتماعی انسان چگونه است؟

4-قطع رحم چه پیامد هایی برزندگی انسان دارد؟

1-1-5پیش فرض های پژوهش

صله رحم در زندگی فردی و اجتماعی و زندگی دنیوی و اخروی انسان تاثیرات زیادی دارد.صله رحم برکات فراوانی مانند افزایش رزق و روزی –افزایش عمر-پالایش روح واخلاق –افزایش جمعیت و… را در بردارد و قطع رحم موجب عقوبت خداوند می شود.

1-1-6 مفاهیم و متغیرها

 معناى لغوى و اصطلاحی صله ی رحم :

معانی لغوی : صله رحم از دو واژه صِلِه و رَحِم تشکیل شده است. صله از ریشۀ «وصل» به معنای پیوستن بوده و پیوند کردن دو چیز را گویند. و رَحِم که در اصل برگرفته از زجم جایگاه رشد جنین  یا همان زُهدان به معنی جای کودک در شکم مادر است .

معانی اصطلاحی : واژه صله، در «صله رحم» استعاره برای قرابت و خویشاوندی است و به عمل و رفتاری که قرابت و پیوند میان افراد ایجاد می‌کند یا تحکیم می‌بخشد، اطلاق می‌شود(1) همچنین واژه «رحم و ارحام» و به تعبیر دیگر ذوالقربی به تمام افرادی گفته می‌شود که از طریق تولد با انسان نسبتی پیدا می‌کنند یعنى مطلق نزدیکان و بستگان البته با این قید که نسبی باشند نه سببی، چه مذکّر باشند و چه مؤنث، جزء ورثه باشند یا نه، محرم باشند یا غیر محرم، مسلمان باشند یا کافر، از طرف پدر باشند یا مادر، یا هر دو. البته لازم است که از نظر نسبى بسیار دور نباشند تا مردم آنها را از اقوام و ارحام شخص بدانند و گرنه باید گفت همه ی انسان‏ها از اقربا و بستگان همند؛ ، میزان و معیار در تمامى این موارد عرف است و دایره آن محدود به محارم مثل عمه، خاله، خواهر، عمو نمی‌شود بلکه تمام کسانی که در سه طبقه ارث قرار دارند را شامل می‌شود.

 1-1-7روش تحقیق

روش تحقیق به صورت توصیفی – تحلیلی می باشد.

1-2-1فصل دوم: موضوع شناسی صله رحم

1- معنای صله رحم 2- اثار و برکات صله رحم در زندگی 3- معنای قطع رحم 4- حد وجوب صله رحم 5- میزان وصل و قطع رحم

 1-2-2 واژه شناسی

واژه صله رحم، ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها است.از این عنوان در ابوابی چون هدیه، ازدواج و شهادت دادن (در دادگاه) سخن گفته‌اند.

تعدادی از نامها و صفات خداوند مانند رحمان و رحیم با «رَحِم»، هم در لغت و هم در حقیقت هم ریشه‌اند. در حدیث قدسی خداوند فرمود: من خدای رحمان هستم؛ رَحِم را خلق کردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر کس صله رحم کند او را به رحمت خویش متصل سازم و هر کس قطع رحم کند، او را از رحمت خویش دور نمایم در حدیث دیگری آمده است روز قیامت هر کس از قبرش بیرون می‌آید درخواست می‌کند: پروردگارا! بر من رحم  فرما.در پاسخ به او گفته می شود به هر اندازه در دنیا رحم ومروت داشتید امروز از لطف ورحمت حق بهره مندید.

گروه تربیت و مشاوره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم در این رابطه این چنین می‌گوید :

صله رحم، به معنای محبت، رسیدگی نسبت به خویشان و نزدیکان(سه طبقه ارث) و دید و بازدید با آنهاست؛ در فقه اسلامی، ارحام و خویشان نسبی از حقوق بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند و به آن‌ها توجه زیادی شده است، مثلاً در مواردی که انسان حقوق مالی (نذر، صدقه، زکات و…) به عهده دارد، اگر میان بستگان وی افراد نیازمندی وجود داشته باشند، باید آن‌ها را بر دیگران مقدم بدارد. بنابراین صله رحم تنها در دید و بازدید خلاصه نمی‌شود بلکه باید این دید و باز دید همراه با مهر و محبت و صفا و صمیمیت باشد و برخی از علما، کمک مالی به ارحام (در صورت نیاز) را جزء صله ارحام می‌دانند.

 1-2-3 تعریف صله رحم

اسلام، آدمی را موجودی فرد محور، تنها و جدای از جماعت نمی داند، بلکه او را به طور فطری اجتماعی می شناسد که باید در کنش های متقابل با دیگران، بخش مهمی از نیازهای خویش را برطرف سازد و به رشد و کمال دست یابد. اساساً اسلام، دینی اجتماعی و مبتنی بر قواعد و دستورهای جمعی است که هر گونه فردپرستی، رهبانیت و گوشه گیری در آن ممنوع است. مسئله مشورت، نماز جماعت و جمعه، حج و جهاد، لزوم تشکیل حکومت و بسیاری دیگر از مؤلفه های اجتماعی اسلام، نشان دهنده اهمیت این گونه مسائل در این دین حیات بخش است.

صله ارحام به معنای «ارتباط با خویشاوندان» اعم از سببی و نسبی است، ولی از آنجا صله ارحام از واجبات دینی بوده و قطع آن از امور حرام به شمار می رود، منظور از خویشاوندی که صله و ارتباط با او واجب و قطع آن حرام است، «هر خویشاوند نسبی است که به خویشی معروف باشد، اگر چه نسب دوری داشته باشد و محرمیتی در میان نباشد. هر کاری که در عرف، پیوند را برساند، صله است، هر چند در کار کوچکی مانند سلام کردنی نیکو یا جواب دادن سلام یا دادن جرعه آب به خویشاوندان باشد . 

ایت الله محمد رضا مهدوی کنی در پاسخ به سوال صله رحم یعنی چه این گونه فرموده اند که پاسخ این است  که انسان باید پیوند عاطفی خود را با خویشاوندانش استمرار بخشد و به تناسب مورد در مقاطع گوناگون به این نیازها  پاسخ رابمثبت بدهد و چون خویشاوندان انسان از جهت نیازهای عاطفی متفاوتند در برابر هر نیاز پاسخ مناسبی لازم است: گاهی با یک تلفن رفع نیاز می شود و گاهی باهزینه میلیون ها ریال هم رفع نیاز نمی گردد.تا نیاز چه باشد و امکانات چه اندازه باشد. ولی انچه مسلم است قطع ارتباط با خویشاوندان نسبی به گونه ای که پیوند خویشاوندی عملا قطع شود از گناهان کبیره است. بنابراین صله رحم به معنای مهربانی و رسیدگی نسبت به خویشان ونزدیگان است که از حقوق بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند. به همین جهت درفقه به ارحام وخویشان نسبی توجه زیادی مبذول شده است.( در مواردی که انسان حقوق مالی به عهده دارد اگرمیان بستگان وی افراد نیازمند وجود داشته باشند باید انها را بردیگران مقدم بدارند)و از انجا که این گونه امور از مسائل فطری و سنن اجتماعی است اسلام روی ان تاکید دارد تا انجا که قران کمک به بستگان را جزحقوق مالی ثروتمندان محسوب می دارد و انجا که سخن از کمک به اقوام و خویشان به میان امده ان را به عنوان یک حق واجب ذکرکرده است.     

 1-2-4 اهمیت صله رحم

اسلام دوستی و محبت میان مسلمین غیر خویشاوند را در راس برنامه های خود گذاشته است تا چه رسد با انها که خویشاوند و فامیل باشند یعنی والدین و فرزندان باشند برادران وخواهران باشند عمو و خاله وبرادر زاده وخواهر زاده باشند.

اگر خویشاوندان و فامیل ها با یکدیگر دوستی و محبت داشته باشند چه نفعی به خدا و پیغمبر می رسد یا اگر ببرند و جدایی کنند چه زیانی به انها می رسد؟ ولی خالق مهربان بشر و پیغمبر خیر خواه و راهنمای  دلسوز این مردم می خواهند به هر وسیله ای که ممکن است این بشر به تکامل و سعادت واقعی برسد ورفاه و عزت و اسایش خود را در دنیا واخرت تامین کند لذا قطع رحم را از گناهان کبیره به حساب اورده اند اگر با توبیخ و تهدید هم که شده است انان را بیدار و هشیار کنند.  

با توجه به آثار ژرف صله رحم در حوزه فردی و اجتماعی و زندگی دنیوی و اخروی انسان، آیات و روایات به طور گسترده بر آن تأکید ورزیده و اهمیت آن را گوشزد کرده اند.

کسانی که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن می شکنند پیوندهایی که خداوند دستور فرموده است برقرار سازد، قطع و در روی زمین فساد می کنند، زیان کارانند .

از امام صادق علیه السلام درباره مفهوم «آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده» که در این آیه آمده است، پرسیده شد. ایشان فرمود: «مراد از امر خدا، صله رحم است و تأویل دیگر آیه، ارتباط شما با امامان معصومین است.» امام سجاد علیه السلام نیز در نصیحت خویش به فرزندان، آنها را از هم نشینی با چند گروه منع می کند که یکی از آنها، کسی است که روابط خویشاوندی را قطع کرده است؛ زیرا آنان در آیات قرآن مشمول لعنت الهی قرار گرفته اند.

آیا اگر از (دستورها) رویگردان شوید، جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟ اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت کرده است .

از سوی دیگر، نکوهش های شدیدی بر ترک پیوند با خویشان آمده که نشان دهنده اهمیت فوق العاده این مسئله در اسلام است.

قاطع رحم یکی از منفورترین عمل شمرده شده ویکی از سه گروهی است که روی بهشت را نمی بیند.» در روایات دیگر، «واگذار شدن انسان به خود از سوی خدا»، «فرود آمدن خشم و انتقام»، «قطع رحمت الهی» و «کیفر اخروی» از پی آمدهای منفی قطع رحم ذکر شده است. نظر به اهمیت ارتباط و پی آمدهای خطرناک ترک خویشاوندی توصیه شده است حتی در صورتی که اقوام انسان از او بریده باشند، یا او را آزار دهند، قطع کامل ارتباط جایز نیست

بر اساس نقل امام صادق علیه السلام ، مردی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید و گفت: «ای رسول خدا، خویشاوندانی دارم که با آنان رفت و آمد دارم، ولی آنها مرا می آزارند. از این رو، تصمیم گرفته ام آنان را رها کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در این صورت، خداوند هم تو را رها می کند. گفت: پس چه کنم؟ فرمود: به کسی که دست رد به سینه تو زده است، بخشش کن و با کسی که از تو بریده است، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرده است، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند عزوجل در برابر آنها پشتیبان تو خواهد بود.

هر که از خویشان خود قطع کرد           رحمت خود را خدا زود قطع کرد

با رحم پیوند و قدر علم دان      تا که یابی ز آتش دوزخ امان

هر که از مال خدا چیزی نداد    خرمن طاعات خود بر باد داد

بی ادب تنها نه خود را داشت بد           بلکه آتش در همه آفاق زد

با ذکر بخش کوچکی از احادیث صله رحم، این پرسش مطرح می شود که چرا اسلام به این مسئله چنین توجهی کرده و بر آن تأکید ورزیده است؟ هرچند در بحث از پی آمدهای صله ارحام، فلسفه این تأکیدها روشن تر خواهد شد، ولی باید گفت بسیاری از مؤلفه های اخلاقی و عوامل رشد و تکامل و اصلاح ملت ها و حکومت ها، در اجتماع معنا پیدا می کند. اصلاح اجتماع، در آغازین قدم از واحدهای کوچک آغاز می شود و تأثیر خود را بر اجتماع های بزرگ تر می گذارد. از این رو، اسلام برای عظمت مسلمانان از این روش به صورت کامل بهره برداری کرده و به اصلاح واحد هایی دستور داده که معمولاً افراد از کمک و عظمت بخشیدن به آن روی گردان نیستند؛ زیرا تقویت بنیه افرادی را توصیه می کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است. هنگامی که اجتماع های کوچک خویشاوندی نیرومند گردید، اجتماع بزرگ آنها نیز عظمت می یابد.

  1-2-5 فلسفه تأکید اسلام بر صله رحم

علت تأکید اسلام به حفظ پیوند خویشاوندی این است که همیشه برای اصلاح، تقویت، پیشرفت، تکامل و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادی یا نظامی، و چه از نظر جنبه‌های معنوی و اخلاقی باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد، با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد. در همین راستا دستور به اصلاح واحدهایی داده که معمولا افراد از کمک و یاری و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند؛ در صله رحم خداوند تقویت بنیه افرادی را توصیه می‌کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش بوده و اعضای یک خانواده‌اند، و پیدا است هنگامی که اجتماعات کوچک خویشاوندی نیرومند شد، اجتماع عظیم آنها یعنی جامعه نیز عظمت می‌یابد، شاید حدیثی که می‌گوید: صله رحم باعث آبادی شهرها می‌گردد به همین معنا اشاره داشته باشد .

 درخطبه معروف حضرت فاطمه(س)، علت وجوب صله رحم فزونی نسل بیان شده است . امروزه به همان میزان که ارتباطات و پشتیبانی‌های فامیلی کمرنگ شده، نرخ فرزندآوری نیز کاهش یافته است.

از بُعد اخلاقی نیز هرچقدر فرد در محدوده فامیل و کسانی که او را صمیمانه و بدون چشمداشت دوست دارند رُشد می‌کند، محبت کردن به دیگران را تمرین می‌کند، در گام اول به خویشاوندانش، در گام دوم به برادران دینیش و در گام سوم به دیگر انسانها، و روحیه از خود گذشتگی و ایثار و بسیاری از فضایل اخلاقی دیگر در وجودش پررنگ می‌شوند.

از دید برخی پزشکان، دیدار خویشاوندان، اقوام و دوستان موجب احیای روابط عاطفی و انسانی بوده و از نظر روانی و رفتاری نیز تأثیر شگفت‌انگیزی بر مکانیزم عصبی انسان دارد و هورمونی در بدن به نام کورتیزون۲ ترشح می‌شود که موجب طول عمر، سلامتی و کاهش استرس می‌شود .

 1-2-6 مراد ازرحمی که صله ان واجب و قطع ان حرام است.

خویشاوندی بردو گونه است :1-نسبی 2-سببی

خویشاوندی نسبی پیوندی است که از طریق وحدت خون و رحم پیدا می شود که این خویشان را رحم می گویند .

خویشاوندی سببی پیوندی است که از طریق ازدواج و زناشویی حاصل می گردد.مانند خویشاوندی میان زن وشوهر وخویشان دو طرف.

 مراد ازرحمی که صله ان واجب و قطع ان حرام است هر خویش نسبی است که به خویشی معروف باشد گر چه نسبت بسیار دوری داشته باشد و محرمیتی در میان نباشد.خلاصه این که همین که کسی منسوب به دیگری باشد اگر چه بسیار دور باشد از جمله ارحام او است و صله او واجب و قطع ان حرام است.و قطع رحمی که حرام است این است که به گفتار یا کردار ایذا به او برسانی و با او رفتار ناشایست کنی یا سخن نا شایست به او بگویی که دل او شکسته گردد.یا او را احتیاجی و ضرورتی باشد به سکنایی یا لباسی یا خوراکی و تو قدرت بررفع احتیاج او داشته باشی وزیادتر از قدر ضرورت خود را متمکن باشی واز او مضایقه کنی.یا ظالمی نسبت به او ظلمی کند و تو بتوانی ان را دفع کنی و کوتاهی نمایی .یا از راه کینه وحسد از او کناره کنی و دوری جویی وبدون عذر قابل توجه در وقت مرض عیادت او نکنی .وچون ازسفر اید به دیدن او نروی و چون او را مصیبتی روی دهد به تعزیه او حاضر نشوی و امثال این ها وجمیع این ها قطع رحم است وصله رحم ضد انها است که خود را از سخن درشت و کردار زشت نسبت به او نگاه داری.  . در روایتی، امام صادق علیه السلام فرمود: «صله رحم کن، اگرچه به شربت آبی باشد و بهترین صله رحم، خودداری از آزار خویشان است.

بخش دوم

فصل اول

 2-1-1صله رحم در قران

سفارش به رعایت حرمت خویشاوندی و انفاق مالی به آنها را در آیات متعددی از قرآن می‌توان دید:

وَاتَّقُوا اللَّـهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّـهَ کانَ عَلَیکمْ رَقِیبًا (ترجمه: بترسید از خدایی که به نام او از یکدیگر در خواست می‌کنید و از قطع خویشاوندی‌ها پروا کنید که خدا مراقب شما است. )

وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَی وَ الْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا (ترجمه: به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید. )

وَلَا یأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنکمْ وَالسَّعَةِ أَن یؤْتُوا أُولِی الْقُرْبَی وَالْمَسَاکینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ (ترجمه: و سرمایه‌داران شما نباید از دادن [مال] به خویشاوندان و تهیدستان و مهاجران راه خدا دریغ ورزند. ) و آیات متعدد دیگر.

تکرار یک موضوع در قرآن نشان‌دهنده اهمیت آن است و خداوند در این آیات امر به ارتباط و پیوند با ارحام کرده و بیان می‌کند که در قیامت از انسانها پیرامون این موضوع سؤال خواهد کرد. قطع‌کننده رحم را نیز لعنت‌شده دانسته و تهید کرده چشم و گوش او را از درک حقایق ناتوان می‌سازد.

در میان همه خویشاوندان، جایگاه پدر و مادر در قرآن بسیار برجسته‌تر است و فرمان می‌دهد: وَقَضَی رَ بُّک أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا إِمَّا یبْلُغَنَّ عِندَک الْکبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْ هُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کرِ یمًا  (ترجمه: پروردگار تو مقرر کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند، به آنها (حتی) اُف مگو و پرخاش مکن و با آنها به شایستگی سخن بگو.) 

 2-1-2 صله رحم در روایات

 در روایات نسبت به این سنت مرضیه تاکید وترغیب وتشویق بسیار دیده می شود که پاره ای از انها بدین شرح است:

حدیث (1) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

اَلصَّدَقَةُ عَلى وَجهِها وَاصطِناعُ المَعروفِ وَ بِرُّ الوالِدَينِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تُحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَةً وَتَزيدُ فِى العُمرِ وَ تَقى مَصارِعَ  السُّوءِ؛

صدقه بجا و نيكوكارى و نيكى به پدر و مادر و صله رحم، بدبختى را به خوشبختى تبديل و عمر را زياد و از مرگ بد جلوگيرى مى كند.

حدیث (2) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَةٍ وَالقَرضُ بِثَمانِيَةَ عَشرَةَ وَصِلَةُ الاِخوانِ بِعِشرينَ وَصِلَةُ الرَّحِمِ بِاَربَعَةٍ وَعِشرينَ؛

صدقه دادن ده حسنه، قرض دادن هجده حسنه، رابطه با برادران (دينى) بيست حسنه و صله رحم بيست و چهار حسنه دارد.

حدیث (3) امام على عليه السلام :

صِلَةُ الرَّحِمِ توجِبُ المَحَبَّةَ وَتَكبِتُ العَدُوَّ؛

صله رحم محبّت آور است و دشمن را خوار مى گرداند.

حدیث (4) امام على عليه السلام :

كَفِّروا ذُنوبَكُم وَتَحَبَّبوا اِلى رَبِّكُم بِالصَّدَقَةِ وَصِلَةِ الرَّحِمِ ؛

با صدقه و صله رحم گناهان خود را پاك كنيد و خود را محبوب پروردگارتان گردانيد.

حدیث (5) امام على عليه السلام :

صِلَةُ الرَّحِمِ تُدِرُّ النِّعَمَ وَتَدفَعُ النِّقَمَ ؛

 صله رحم نعمت ها را فراوان مى كند و سختى ها را از بين مى برد.

حدیث (6) امام على عليه السلام :

زَكوةُ اليَسارِ بِرُّ الجيرانِ وَ صِلَةُ الاَرحامِ ؛

زكاتِ رفاه، نيكى با همسايگان و صله رحم است.

حدیث (7) امام باقر عليه السلام :

اِنَّ اَعجَلَ الخَيرِ ثَوابا صِلَةُ الرَّحِمِ ؛

ثواب صله رحم سريع تر از هر كار خيرى به صاحبش مى رسد.

حدیث (8) امام باقر عليه السلام :

صِلَةُ الاَرحامِ تُزكى اَلاَعمالَ و َتُنمى اَلاَموالَ و َتَدفَعُ اَلبَلوى وَ تُيَسِّرَ الحِسابَ و َتُنسِئُ فِى الاَجَلِ ؛

صله رحم اعمال را پاكيزه، اموال را بسيار، بلا را دفع، حساب (قيامت) را آسان مى كند و مرگ را به تأخير مى اندازد.

 

حدیث (9) امام صادق عليه السلام :

اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَالبِرَّ لَيُهَوِّنانِ الحِسابَ وَيَعصِمانِ مِنَ الذُّنوبِ ؛

صله رحم و نيكى، حساب (قيامت) را آسان مى كند و از گناهان جلوگيرى مى نمايد.

حدیث (10) امام صادق عليه السلام :

صِلَةُ الارحامِ تُحَسِّنُ الخُلُقَ وَ تُسمِحُ الكَفَّ و َتُطيبُ النَّفسَ وَ تَزيدُ فِى الرِّزقِ و َتُنسِئُ فِى الاَجَلِ ؛

صله رحم اخلاق را خوب، دست را بخشنده، جان را پاكيزه، روزى را زياد مى كند و مرگ را به تأخير مى اندازد.

حدیث (11) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَةٍ وَ القَرضُ بِثَمانِيَةَ عَشرَ وَ صِلَةُ الاِخوانِ بِعِشرينَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ بِاَربَعَةٍ وَ عِشرينَ ؛

صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران [دينى ]، بيست حسنه و صله رحم، بيست و چهار حسنه دارد.

حدیث (12) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

مَن مَشى اِلى ذى قَرابَةٍ بِنَفسِهِ وَ مالِهِ لِيَصِلَ رَحِمَهُ اَعطاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اَجرَ مِأَةِ شَهيدٍ ؛

هر كس با جان و مال خود در راه صله رحم كوشش كند، خداوند عزّوجلّ پاداش يكصد شهيد به او مى دهد.

حدیث (13) امام على عليه السلام :

صِلَةُ الرحمِ مِن اَفضَلِ شِيَمِ الكِرامِ ؛

صله رحم، از بهترين خصلت هاى بزرگواران است.

حدیث (14) امام على عليه السلام :

اِنَّ صِلَةَ الرحامِ لَمِن موجِباتِ السلامِ وَ اِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ اَمَرَ بِاِكرامِها وَ اِنَّهُ تَعالى  يَصِلُ مَن وَصَلَها وَ يَقطَعُ مَن قَطَعَها وَ يُكرِم مَن اَكرَمَها ؛

به راستى كه صله رحم از واجبات اسلام است و خداى سبحان، امر فرموده كه آن را گرامى بدارند و خداوند متعال با هر كس كه صله رحم كند، رابطه برقرار مى كند و با هر كس كه قطع رحم كند، قطع رابطه مى كند و هر كس كه صله رحم را گرامى بدارد، گرامى اش مى دارد.

حدیث (15) امام على عليه السلام :

حِراسَةُ النِّعَمِ فى صِلَةِ الرَّحِمِ ؛

حفظ نعمت ها در صله رحم است.

حدیث (16) امام على عليه السلام :

اِذا قَطَّعُوا الرحامَ جُعِلَتِ الموالُ فى أيدىِ الشرارِ  ؛

هرگاه مردم قطع رحم كنند، ثروت ها در دست افراد شرور قرار مى گيرد.

حدیث (17) امام صادق عليه السلام :

أفضَلُ ما يوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الأذى  عَنها ؛

بهترين صله رحم، خوددارى از آزار و اذيت خويشاوندان است .

حدیث (18) امام صادق عليه السلام :

صِلُوا أرحامَكُم و بِرّوا بِإخوانِكُم وَ لَو بِحُسنِ السَّلامِ وَ رَدِّ الجَوابِ  ؛

صله رحم نماييد و به برادران (دينى) خود نيكى كنيد، هر چند با سلام كردن خوب و يا جواب سلام خوب باشد.

حدیث (19) امام صادق عليه السلام :

صِلَةُ الرَّحِمِ تَعمُرُ الدِّيارَ وَ تَزيدُ فى الأعمارِ وَ اِن كانَ اَهلُها غَيرَ اَخيارٍ ؛

صله رحم، خانه ها را آباد و عمرها را طولانى مى كند، هر چند صله رحم كنندگان مردمان خوبى نباشند.

حدیث (20) امام رضا عليه السلام :

وَقِّرُوا كِبارَكُم وَ ارحَمُوا صِغارَكُم وَ صِلُوا اَرحامَكُم ؛

به بزرگترهايتان احترام بگذاريد و با كوچكترها مهربان باشيد و صله رحم نماييد.

حدیث (21) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى كَلامِهِ وَ النصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَيهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِى ءَ لَهُ فى اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَيهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ  ؛

 ‏به هر كس، راستگويى در گفتار، انصاف در رفتار، نيكى به والدين و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخير مى افتد، روزيش زياد مى گردد، از عقلش بهره مند مى شود و هنگام سئوال [مأموران الهى] پاسخ لازم به او تلقين مى گردد.

حدیث (22) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

اِنَّ القَومَ لَيَكونونَ فَجَرَةً وَ لا يَكونونَ بَرَرَةً فَيَصِلونَ اَرحامَهُم فَتَنمى اَموالُهُم وَ تَطولُ اَعمارُهُم فَكَيفَ اِذا كانوا اَبرارا بَرَرَةً !؟

مردمى كه گناهكارند و نه نيكوكار، با صله رحم، اموالشان زياد و عمرشان طولانى مى شود. حال اگر نيك و نيكوكار باشند، چه خواهد شد!؟

حدیث (23) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

مَن سَرَّهُ اَن يُنسَاَلـَهُ فى عُمُرِهِ وَ يُوَسَّعَ لَهُ فى رِزقِهِ فَليَتَّقِ اللّه  وَ ليَصِل رَحِمَهُ ؛

هر كس دوست دارد كه عمرش طولانى و روزى اش زياد شود، تقواى الهى پيشه كند و صله رحم نمايد.

حدیث (24) امام صادق عليه السلام :

ما نَعلَمُ شَيئا يَزيدُ فِى العُمرِ اِلاّ صِلَةَ الرَّحِمِ، حَتّى اِنَّ الرَّجُلَ يَكونُ اَجَلُهُ ثَلاثَ سِنينَ فَيكونُ وَصولاً لِلرَّحِمِ فَيَزيدُ اللّه  فى عُمرِهِ ثَلاثينَ سَنَةً فَيَجعَلُها ثَلاثا وَ ثَلاثينَ سَنَةً، وَ يَكونُ اَجَلُهُ ثَلاثا وَ ثَلاثينَ سَنَةً فَيَكونَ قاطِعا لِلرَّحِمِ، فَيَنقُصُهُ اللّه  ثَلاثينَ سَنَةً وَ يَجعَلُ اَجَلَهُ اِلى ثَلاثِ سِنينَ ؛

 ما، غير از صله رحم، چيزى نمى شناسيم كه بر عمر بيفزايد، تا آن جا كه گاهى عمر كسى سه سال است، و وقتى كه اهل صله رحم مى شود، خداوند هم سى سال بر عمرش مى افزايد و آن را سى و سه سال مى كند و گاهى عمر كسى سى و سه سال است و قطع رحم مى كند و خداوند هم سى سال از عمر او مى كاهد و عمرش را به سه سال، كاهش مى دهد.

حدیث (25) امام صادق عليه السلام :

اَلذُّنوبُ الَّتى تُغَيِّيرُ النِّعَمَ البَغىُ وَ الذُّنوبُ التَّى تورِثُ النَّدَمَ القَتلُ وَ الَّتى تُنزِلُ النِّقَمَ الظُّلمُ وَالَّتى تَهتِكُ السُّتورَ شُربُ الخَمرِ وَ الَّتى تَحبِسُ الرِّزقَ الزِّنا وَ الَّتى تُعَجِّلُ الفَناءَ قَطيعَةُ الرَّحِمِ وَالَّتى تَرُدُّ الدُّعاءَ وَ تُظلِمُ الهَواءَ عُقوقُ الوالِدَينِ ؛

 گناهی كه نعمت ها را تغيير مى دهد، تجاوز به حقوق ديگران است. گناهى كه پشيمانى مى آورد، قتل است. گناهى كه گرفتارى ايجاد مى كند، ظلم است. گناهى كه آبرو مى بَرد، شرابخوارى است. گناهى كه جلوى روزى را مى گيرد، زناست. گناهى كه مرگ را شتاب مى بخشد، قطع رابطه با خويشان است. گناهى كه مانع استجابت دعا مى شود و زندگى را تيره و تار مى كند، نافرمانى از پدر و مادر است.

حدیث (26) امام على عليه السلام :

 زِيَادَةُ الشُّكْرِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِيدَانِ النِّعَمَ وَ تَفْسَحَانِ فِي الْأَجَل

 شكرگزارى فراوان و صله رحم، نعمت ها را زياد مى كنند و بر مُهلت زندگى مى افزايند.

حدیث (27) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

إِيّاكُم و َالشُّحَّ فَإِنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِالشُّحِّ اَمَرَهُم بِالبُخلِ فَبَخِلوا و َأَمَرَ هُم بِالقَطيعَةِ فَقَطَعوا و َأَمَرَهُم بِالفُجورِ فَفَجَروا ؛

از حرص بپرهيزيد كه پيشينيان شما در نتيجه حرص هلاك شدند، حرص آنها را به بخل وادار كرد و بخيل شدند. به قطع رحم وادار كرد و قطع رابطه كردند با خويشاوندان. به بدى وادارشان كرد و بدكار شدند.

حدیث (28) امام صادق عليه السلام :

و َقَد سُئِلَ عَن مَكارِمِ الخلاقِ: اَلعفوُ عَمَّن ظَلَمَكَ وَصِلَةُ مَن قَطَعَكَ و َإعطاءُ مَن حَرَمَكَ و َقَولُ الحَقِّ و َلَو عَلى نَفسِكَ ؛

درباره مكارم الاخلاق سئوال شد، فرمودند: گذشت از كسى كه به تو ظلم كرده، رابطه با كسى كه با تو قطع رابطه كرده، عطا به آن كس كه از تو دريغ داشته است و گفتن حق اگر چه بر ضد خودت باشد.

حدیث (29) امام صادق عليه السلام :

اَلمَكارِمُ عَشرٌ ، فَإنِ استَطَعتَ أن تَكونَ فيكَ فَلتَكُن… : صِدقُ الَبسِ ، و َصِدقُ اللِّسانِ ، و َأداءُ الأمانَةِ ، و َصِلَةُ الرَّحِمِ ، وَ إقراءُ الضَّيفِ ، وَ إطعامُ السّائِلِ ، و َالمُكافاةُ عَلىَ الصَّنائعِ ، و َالتَّذَمُّمُ لِلجارِ ، و َالتَّذَمُّمُ لِلصّاحِبِ ، و َرَأسُهُنَّ الحَياءُ ؛

 مكارم ده تاست : اگر مى توانى آنها را داشته باش … : استقامت در سختى ها، راستگويى، امانتدارى، صله رحم، ميهمان نوازى، اطعام نيازمند، جبران كردن نيكى ها، رعايت حق و حرمت همسايه، مراعات حق و حرمت رفيق و در رأس همه، حيا.

حدیث (30) رسول اكرم صلى‏ الله ‏عليه ‏و ‏آله :

لَيسَ شَىْ‏ءٌ اُطيعَ اللّه‏ُ فيهِ اَعجَلَ ثَوابا مِن صِلَةِ الرَّحِمِ وَ لَيسَ شَىْ‏ءٌ اَعجَلَ عِقابا مِنَ البَغىِ وَ قَطيعَةِ الرَّحِمِ ؛

هيچ طاعتى نيست كه پاداشش زودتر از صله ‏رحم برسد و مجازاتى سريع‏تر از مجازات ظلم و قطع ‏رحم نيست.

حدیث (31) امام على عليه ‏السلام :

عَلَيكَ بِمُداراةِ النّاسِ وَ اِكرامِ العُلَماءِ وَ الصَّفحِ عَن زَلاّتِ الخوانِ فَقَد اَدَّبَكَ سَيِّدُ الاَوَّلينَ وَ الخِرينَ بِقَولِهِ صلى ‏الله‏ عليه ‏و ‏آله : اُعفُ عَمَّن ظَـلَمَكَ وَ صِل مَن قَطَعَكَ وَ اَعطِ مَن حَرَمَكَ  ؛

تو را سفارش مى‏كنم به مداراى با مردم و احترام به علما و گذشت از لغزش برادران (دينى)؛ چرا كه سرور اولين و آخرين، تو را چنين ادب آموخته و فرموده است : «گذشت كن از كسى كه به تو ظلم كرده ، رابطه برقرار كن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده و عطا كن به كسى كه از تو دريغ نموده است».

حدیث (32) پيامبر صلى‏ الله ‏عليه ‏و ‏آله :

 اَوصانى رَبّى بِسَبعٍ: اَوصانى بِالاِخلاصِ فِى السِّرِّ وَ العَلانيَةِ وَ اَن اَعفُوَ عَمَّن ظَلَمَنى و اُعطىَ مَن حَرَمَنى و اَصِلَ مَن قَطَعَنى و اَن يَكونَ صَمتى فِكرا وَ نَظَرى عِبَرا ؛

پروردگارم هفت چيز را به من سفارش فرمود: اخلاص در نهان و آشكار، گذشت از كسى كه به من ظلم نموده، بخشش به كسى كه مرا محروم كرده، رابطه با كسى كه با من قطع رابطه كرده، و سكوتم همراه با تفكّر و نگاهم براى عبرت باشد.

حدیث (33) پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله :

اَمَرَنى رَبّى بِسَبعِ خِصالٍ: حُبِّ المَساكينِ وَ الدُّنُوِّ مِنهُم و اَن أكثِرَ مِن «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه‏» وَ اَن اَصِلَ بِرَحِمى و اِن قَطَعَنى و اَن اَنظُرَ الى مَن هُوَ اَسفَلُ مِنّى و لا اَنظُرَ اِلى مَن هُوَ فَوقى و اَن لا يَأخُذَنى فِى اللّه‏ِ لَومَةُ لائِمٍ و اَن اَقولَ الحَقَّ وَ اِن كانَ مُرّا و اَن لا اَساَلَ اَحَدا شَيئا ؛

پروردگارم مرا به هفت خصلت امر نموده است: دوست داشتن بينوايان و نزديك شدن به آنها، ذكر لا حول و لا قوة الا باللّه‏ را بسيار گفتن، با خويشاوندان رابطه برقرار كردن؛ هر چند آنان قطع رابطه كنند، [و در مسائل مادى]، به پايين‏تر از خود نگاه كنم نه به بالاتر، در راه خدا سرزنش ملامتگران را به خود نگيرم، حق را بگويم اگر چه تلخ باشد و از كسى چيزى نخواهم.

حدیث (34) امام محمدباقر علیه السلام:

اِنَّ اَعجَلَ الطاعَهِ ثَواباً لِصِلَهِ الرَّحِم ؛

نزدیکترین و سریعترین طاعت در ثواب ، پیوند با خویشان است.

حدیث (35) امام صادق علیه السلام:

ثَلاثٌ مـَن کـُنَّ فِیهِ کـانِ سَیِّـداً: کَظمُ الغَیظِ و َالعَفـوُ عَن المَسیىءِ والصِّله بِـالنَفـسِ و َالمـالِ ؛

سه چیز است که در هـر که بـاشـد آقـا و سـرور است: خشـم فـرو خـوردن ، گذشت از بدکـردار ، کمک و صله رحـم بـا جـان و مـال.

حدیث (36) امام صادق علیه السلام:

مَن زَارَ أخاهُ فِی اللهِ قالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إیّایَ زُرتَ وَ ثَوَابُکَ عَلَیَّ وَ لَستُ أرضَی لَکَ ثَوَاباً دونَ الجَنَّة ِ

هر که برای خدا برادرش را زیارت کند ،خدای عزوجل می فرماید: به زیارت من آمدی و پاداش تو بر عهده من است و من غیر از بهشت برای تو، به پاداش دیگری راضی نمی شوم.

فصل دوم

  2-2-1مصداق هایی از قطع رحم و صله رحم      

بریدن از خویشان که از آن به قطع رحم تعبیر شده است، تنها به معنای قطع رفت وآمد نیست؛ همان گونه که صله رحم، فقط در دیدار یکدیگر خلاصه نمی شود. از جمله مصداق های قطع رحم، این است که بستگان خود را به گفتار یا کردار بیازاری و با او رفتار ناشایست کنی یا او نیازمند به چیزی مثل: لباس، مسکن و خوراک و… باشد که تو قدرت رفع نیاز او را داشته باشی، ولی هیچ اقدام نکنی یا حقی از او سلب شده باشد و برای تو احقاق آن حق فراهم باشد، ولی بی توجه باشی یا به سبب کینه و حسد، از او دوری کنی و هنگام بیماری او به عیادتش نروی و هنگامی که از سفر باز می گردد، به دیدنش نروی. در مقابل، یاری کردن به مال و کمک کردن با زبان و دست و پا و پرهیز از رنجش و آزار خویشان و مواردی این گونه، از مصداق های صله رحم هستند. البته خودداری از آزار و اذیت خویشاوندان، بهترین نوع صله رحم معرفی شده است. صله رحم، تنها به رفت وآمد و دیدار نیست، همان گونه که قطع رحم، به ترک آمدوشد نیست.

 2-2-2صله رحم، حتی با آنها که از لحاظ عقیده و رفتار، مخالف انسان هستند

سنت الهی صله رحم، وظیفه ای اخلاقی است که نه تنها با بستگان پاک و پرهیزکار، بلکه حتی با آنان نیز که اهل گناهند، واجب است. چه بسا به برکت رفت وآمدهای بستگان صالح، دیگران نیز راه صلاح پیش گیرند و تأثیر بپذیرند. گاهی ترک بازدیدهای خانوادگی سبب می شود که بستگان ناصالح، بر کجی هایشان افزوده شود، در حالی که حفظ رابطه خویشاوندی، مدد خوبی برای بازداشتن آنها از انحراف بیشتر خواهد بود. در این صورت، تکلیف ما همچنان حفظ برقراری پیوسته ارتباط و پیوند فامیلی است.

فردی شیعه از امام صادق علیه السلام می پرسد: برخی خویشاوندانم خط و تفکر دیگری دارند، غیر از فکر و عقیده من، آیا آنان بر من حقی دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق قرابت و خویشاوندی را چیزی قطع نمی کند. اگر با تو هم فکر و هم عقیده باشند، دو حق بر گردن تو دارند: یکی حق خویشاوندی؛ دوم حق اسلام و مسلمانی. همچنین نقل است: فردی خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: خویشاوندی دارم که با آنها پیوند می کنم و رابطه دارم، اما آنان آزارم می دهند، [از این رو] تصمیم گرفته ام آنان را ترک کنم. حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: آن گاه، خدا هم تو را ترک می کند!… گفت: پس چه کنم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به کسی که محرومت کرده، عطا کن؛ با کسی که از تو بریده، رابطه برقرار کن کسی که بر تو ستم روا داشته، از او درگذرد. هر گاه چنین کردی، خداوند پشتیبان تو خواهد بود.

از حضرت علی علیه السلام نیز روایت می کنند: با خویشاوندان پیوند و رفت وآمد داشته باشید، هر چند آنان با شما قطع رابطه کرده باشند. صله رحم، حتی با آنان که در ایمان، اخلاق و غیره مخالف انسان هستند نیز برای انسان سودمند است.

 2-2-3صله رحم و صله خداوند            

امام باقر علیه السلام می فرماید: روز قیامت، رَحِم به عرش آویخته می شود و می گوید: خدایا هر که با من پیوست، با او بپیوند و هر که از من برید، از او ببر.

در این روایت، تشبیه امری معقول به محسوس است و با رساترین وجه، حق رحم را اثبات می کند و آویختن به عرش، کنایه از این است که رحم حق خود را در پیشگاه خداوند مطالبه می کند.

 2-2-4قطع رحم

از دید مسلمانان و طبق روایت‌های مذهبی آنها صله رحم واجب و قطع رحم مطلقاً حرام و از گناهان کبیره است . در اسلام کفر و فسق و همچنین مقابله به مثل دلیلی بر قطع حق رحم نیست.

فصل سوم

 2-3-1مراتب صله رحم

صله رحم دارای مراتب مختلفی است که برخی از آنها واجب و برخی مستحب  هستند، دوری و نزدیکی رابطه فامیلی در این حُکم اثرگذار است. سلام و احوالپرسی، رفت و آمد، رسیدگی به خویشان، کمک مالی یا بدنی(مانند پرستاری از مریض) و حفظ آبروی آن‌ها از مراتب این حکم است. قطع رحم نیز مراتبی دارد، هر عملی که در عُرف دین‌داران صلۀ رحم بر آن صادق باشد، به طوری که اگر به جا نیاورد، می‌گویند قطع رحم کرده، آن عمل شرعاً واجب است. 

برخی مراجع تقلید معتقدند حتّی اگر ارتباط ما با بعضی از خویشان و رفت و آمد به منزلشان باعث ناراحتی آنها شود و یا باعث اهانت به ما شود باز وظیفه صله رحم از بین نمی‌رود و در این صورت باید به روش‌های دیگر که باعث چنین مشکلی نمی‌شود ارتباط حفظ شود؛ مثلا بدون رفتن به منزل آنها تلفنی حال آنها را جویا شد و یا حتی غیر مستقیم به آنها توجه داشت و از دیگران احوال آنان را پرسید یا غیر مستقیم به آنان کمک کرد، چه کمک‌های مالی و چه حمایت زبانی از آنان در مقابل دیگران‌و…. به هر حال نباید با فامیل مانند غریبه‌ها رفتار کرد و با وجود تمام بی‌محبتی‌ها به هر نحو ممکن در مواقع مختلف ارتباط خود را با آنان نشان دهیم .

 2-3-2روش‌هاى رسیدگى به خویشان‌

برخى از روش‌هاى صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:

   2-3-2-1كمك جانى

مى‌توان گفت كه بزرگ‌ترین مرتبه صله رحم، رسیدگى جانى به خویشان است و آن در جایى است كه جان یكى از بستگان انسان در خطر باشد كه در این صورت وى باید تا پاى جان بایستد و از خویشاوندان خود- در چارچوب اسلام و معیارهاى مكتبى- دفاع كند، تا ضرر را از او دفع نماید. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: مَنْ مَشى‌ إِلى‌ ذى‌ قَرابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَجْرَ مِأَةِ شَهیدٍ  هر كس با جان و مالش، صله رحم كند، خداى متعال اجر صد شهید به او مى‌دهد .

  2-3-2-2كمك مالى

اگر در مواردى میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگى مالى به ایشان لازم و از درجه اهمّیّت بالایى برخوردار است. امیر مومنان على علیه السلام نیز می فرمایند: كسى كه از سوى خدا ثروتى به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیرى كند .

2-3-2-3كمک فكرى

رسیدگى فكرى در جایى است كه یكى از بستگان انسان براى هدایت‌شدن نیاز به راهنمایى دارد. به عنوان مثال: یكى از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر رفتن نزد وى و راهنمایى او، سخن‌گفتن از فضیلت نماز و روزه و ترساندن از پیامدهاى ترك نماز و روزه در او مۆثّر مى‌شود، بر انسان لازم است كه نزدش رفته و به او كمك فكرى كند و این از مصادیق امر به معروف و نهى از منكر است. به استفتایى در این زمینه توجّه فرمایید:

آیا انسان مى‌تواند از نظر شرعى با خویشاوندانى كه بى‌تقوا و بى‌نماز و ضدّ انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟ جواب: قطع رحم جایز نیست، ولى باید آن‌ها را با مراعات موازین امر به معروف و نهى از منكر كند .

 2-3-2-4كمک عاطفى

گاهى رفتن به منازل خویشان، سلام و احوال‌پرسى، تلفن‌زدن و نامه‌نوشتن، محبّت ایجاد مى‌كند و سبب دل‌جویى از خویشان مى‌شود. امیر مۆمنان علیه السلام فرمود: صِلُوا أَرْحامَكُمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلیمِ  . با بستگان خود صله رحم كنید، گرچه با سلام‌كردن به آنان باشد. امام صادق علیه السلام نیز مى‌فرماید:

پیوند میان برادران آن گاه كه پیش هم هستند، دیدار همدیگر است و در مسافرت نامه‌نوشتن به یكدیگر.  گاهى نیز شركت در غم و شادى خویشان از موارد صله رحم است؛ شركت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دل‌جویى از بازماندگان آنان، و نیز شركت در مجالس جشن و سرور ایشان، رسیدگى عاطفى به آنان‌بوده، در تقویت و تحكیم رابطه خویشاوندى نقش موثری دارد.

 

 2-3-2-5ترک آزار

بدین معنا که یكى از برترین روش‌هاى صله رحم با خویشاوندان، ترك اذّیت و آزار آنان پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت‌نكردن در زندگى آن‌ها به عناوین مختلف، عیب‌جویى‌نكردن از آنان و … از برترین موارد صله رحم است. امام صادق علیه السلام دراین باره فرمود: أَفْضَلُ ما تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذى‌ عَنْها   برترین چیزى كه به آن صله رحم مى‌شود، خوددارى‌كردن از اذّیت و آزار آنان است.

بخش سوم

فصل اول

‌  3-1-1آیا دید و بازدیدی که در آن یاد خدا نباشد هم حکم صله ارحام را دارد؟

نفس صله رحم اگر به نیت قرب به خدا باشد ثواب دارد و بهره‌مندی از آثار زیاد دنیایی و آخرتی آن منوط به این نیست که جلسات دید و بازدید مثل یک مجلس و مراسم مذهبی برگذار شود، خود دید و بازدید باعث تحکیم پیوند خویشاوندی می‌شود و بسیاری از مشکلات خود به خود، به واسطه همین صله رحم حل می‌شود البته اگر در مجلس دید و بازدید یاد خدا باشد ثواب خود را دارد.

3-1-2حکم صله رحم با نزدیکانی که به احکام شرعی از نظر مالی پایبند نیستند، مثلاً خمس نمی‌دهند و پول ربا هم با اموال آنان مخلوط شده است چیست؟

اگر صله رحم با آنان واجب باشد چه کار انجام دهیم تا تأثیر معنوی (منفی) اموال از بین برود؟ آیا می‌شود شخصاً پول غذای مصرفی را بدهیم؟ در جواب این سؤال لازم است به نکات زیر توجه شود:

 1- بر فرض که یقین داشته باشید که اموالِ بعضی از نزدیکان‌تان مخلوط به رباست، لازمه‌اش یقین به حرام بودن غذایی که در برابر شما می‌گذارند نیست . زیرا چه بسا این غذا را از مالِ حلال تهیه دیده‌اند و تحقیق اینکه آیا این غذا از مالِ حلال تهیه شده و یا از مالِ حرام، بر شما واجب نیست.

 2- تا یقین به حرام بودن چیزی از اموال آن‌ها (مثل غذایی که در برابر شما می‌گذارند) پیدا نکرده‌اید، استفاده شما اشکال ندارد .

 3- اگر یقین دارید خُمسِ غذایی که برای شما تهیه شده پرداخت نشده است، می‌توانید با اجازة حاکم شرع از آن غذا استفاده کرده و بعداً خُمسِ آن را بپردازید.

4- اگر بدانید غذایی که برای شما تهیه شده است از پولِ ربا تهیه شده است، استفاده از آن جایز نیست و در صورت استفاده، باید به اشخاصی که از آن‌ها ربا گرفته شده است مراجعه کنید و پولِ غذای مصرفی را به آن‌ها بدهید و اگر این اشخاص را نمی‌شناسید از طرف آنان صدقه بدهید.

5- می‌توان رفت و آمد با این اقوام را به گونه‌ای مدیریت کنید که لازمه صله‌رحم وقوع در گناه نباشد مثلاً زمان زیادی را در خانه آن‌ها ننشینید تا اینکه آن‌ها نیز از شما پذیرایی کنند و یا در روزهایی که روزه هستید از آن‌ها دیدن کنید و همچنین بخشی از صله‌رحم را با ارتباطات جایگزین مثل تماس تلفنی یا اس ام اس یا ایمیل و نامه احوال آن‌ها را جویا شوید و جبران کنید.

 6- با اینکه صله ارحام در اسلام اهمیت ویژه‌ای دارد، ولی جای گفت‌وگو نیست که انجام هر فریضه‌ای مشروط به این است که مسائل مهم‌تر از آن از بین نرود، موضوع صله‌رحم نیز از این قانون، مستثنا نیست. هرگاه ارتباط و رفت و آمد با کسانی که در مسیر زندگی خود مقررات مذهبی را رعایت نمی‌کنند، سبب شود که آنان در وضع زندگی خود تجدیدنظر کنند و کم کم به اصول و موازین مذهبی پایبند شوند و یا لااقل این رفت و آمد اثر سوئی در روحیه خود انسان و وضع خانواده او نگذارد، در این صورت رعایت پیوند خویشاوندی لازم است و باید این فریضه الهی را انجام داد. ولی اگر بر عکس به جای اینکه انسان در روحیه آن‌ها اثر بگذارد، معاشرت با آنان سبب شود که انسان تحت تأثیر افکار و روحیات فاسد و زندگی آلوده آنان قرار گیرد، در این صورت چون سعادت او در خطر است ناچار باید این فریضه را به خاطر یک امر مهم به طور موقّت ترک گوید .

7- نکته پایانی اینکه جواز شرعی استفاده از اموالی که یقین به حرام بودن آن‌ها نداریم به معنای اثر وضعی نداشتن آن‌ها نیست، بنابراین بهترین کار پرهیز از غذاهای مشکوک است و در مواردی که فرد از این غذاها استفاده کرد، برای از بین بردن اثرات وضعی می‌تواند به دستورالعمل عارف معاصر مرحوم آیت‌الله بهجت عمل کند که فرمودند برای از بین بردن آثر وضعی اموال شبهه‌ناک زیاد صلوات فرستاده شود.

3-1-3اگر برخی از بستگان با ما قطع رابطه کنند چه باید کرد؟

با توجه به آنچه که در اهمیت این دستور دینی گفته شد و پیامد‌های مثبت و منفی‌ای که بر انجام دادن و ندادن آن مترتب است، مطمئناً اگر کسی به درستی متوجه حقیقت و آثار این واجب الهی شود نمی‌تواند به راحتی تسلیم شرایط، سوءتفاهمات و ناخوشایندی‌هایی شود که کم و بیش در روابط پیش می‌آید و تمام تلاش خود را بکار خواهد گرفت که پیوندها قطع نشود و با رفتارهای نامناسب اقوام با بزرگواری و اغماض برخورد خواهد کرد بنابراین:

 1- کاری نکنیم که اگر شرایطی برای عادی شدن روابط مهیا شد با آن‌ها نتوانیم اقدام کنیم.

 2- به این دلیل که آن‌ها قطع ارتباط کرده‌اند ما قطع ارتباط نکنیم و البته این به معنای زیر پاگذاشتن عزت نفس نیست، بلکه متناسب با شرایط و با رویکرد آشتی طلبی اقدامات صورت پذیرد.

3- بسیاری از اختلافات نتیجه سو‌ء تفاهمات است، از این جهت باید سعی کنیم ریشه سوء تفاهم را شناسایی و بدون اینکه بخواهیم مقصر را پیدا و یا تعیین کنی، صرفاً برای حفظ صفا و صمیمیت، حقیقت و ریشه‌ها را برای دیگران نیز بیان کنید.

 4- اگر شرایطی برای عادی شدن روابط مهیا شد، ما اقدام کنیم و مطمئن باشیم این کار به عزت دنیا و آخرت ما خواهد افزود.

5- از بزرگترها و افراد تأثیرگذار کمک بگیریم.

 6- اگر آنان قطع رحم کردند، ما از آنان قطع نکنیم و با یک تلفن یا فرستادن یک هدیه یا پیام محقق شود.

 3-1-4در این دوره زمانه که ارتباطات سخت شده است چگونه می‌توان به صله رحم به عنوان یک تکلیف دینی عمل کرد؟

تغییر شرایط یک حقیقت است و متأسفانه سبب شده است که ارتباطات کمتر شود، اما باید قبول کنیم که مقداری از آن به سبب تغییر شرایط اجتماعی نیست، بلکه باورها و ارزش‌ها نیز تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و یا حتی تغییر کرده است.

واقعا زندگی کردن، کار و تلاش برای چیست؟ مگر نه اینکه به دنبال زندگی بهتر، آرامش بیشتر و اموری از این قبیل هستم و مگر نه اینکه دور هم بودن به فکر هم بودن، داشتن کسانی که با شادی ما شادند و در ناراحتی ما غمگین هستند، داشتن کسانی که در صورت نیاز به ما کمک می‌کنند و…اینها را تأمین می‌کند، پس بیراهه نرویم و باور داشته باشیم با همین دید و بازدیدها (البته نه فقط موقت و در ایام خاص) و با همین سنت‌ها می‌توانیم زندگی خوبی داشته باشیم.

به هر حال، از آنجا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع، مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است .این گونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند، بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم است: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و… می تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که ارحام چه انتظاری از ما دارد، مثلاً اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. مثلاً اگر دید و باز دید با پسر عمو به علت وجود مشکلات چند ماه یکبار انجام شود، اما ارتباط تلفنی وجود داشته باشد ممکن است بسته به نوع مشکلات و عرف و انتظارات، صله رحم انجام شده باشد اما چند ماه یکبار سر زدن به پدر و مادر(جز در موارد خاص) کوتاهی در صله رحم محسوب می‌شود، اگر مشکل خاصی وجود نداشته باشد در سر زدن به پدر و مادر باید انتظارات آن‌ها را برآورده کرد همچنین صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان است (علاوه بر دید و بازدید) و به طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آن‌ها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد. 

 3-1-5صله رحم با گناهکار

اگر یکی از اقوام انسان اهل گناه بوده و نسبت به مسائل دینی بی‌توجه باشد، در ابتدا لازم است او را امر به معروف و نهی از منکر کنیم، ولی اگر این کار تأثیری نداشت در صورتی می‌توانیم با او قطع رابطه کنیم که احتمال دهیم این کار موجب دوری او از ارتکاب گناه می‌گردد، در غیر این صورت قطع رحم جایز نیست .

اسلام در رابطه با خویشاوندان کافر و مشرکی که دشمن اسلام و ستیزه‌جو هستند سفارش به صله رحم نکرده است. قرآن در این باره می‌فرماید: پیامبر و پیروان او نباید برای مشرکان هرچند خویشاوندان آنها باشند از خدا آمرزش طلبند .بدیهی است که آمرزش خواستن، استغفار کردن و دعا کردن جزء محدودۀ صله رحم حساب می‌شود. در سوره توبه، حضرت ابراهیم برای عمویش استغفار کرد و یکی از موارد صله رحم را انجام داد، ولی بعد از این که متوجه شد او دشمن خدا است از او بیزاری جست و با او قطع رحم کرد.

فصل دوم

3-2-1صله رحم در فرهنگ ایرانیان

صله رحم در فرهنگ ایرانیان جایگاه برجسته‌ای دارد که نمود آن را در دید و بازدیدهای عید نوروز و سایر اعیاد مذهبی یا ملی، شب‌نشینی‌های زمستان، دور هم جمع‌شدن‌های ازدواج و وفات، پاگشا‌کردن‌ها و تولدها و افطاری‌های ماه رمضان و سرزدن به بیمار و… به وضوح می‌توان دید.

  3-2-2صله رحم در زندگی مدرن

ارتباط پررنگ خویشاوندان در حقیقت کمک به خانواده‌های کوچک و حمایت از آن هاست؛ زیرا هر فرد با ازدواج و تشکیل خانواده از حمایت‌های اجتماعی و عاطفی و مالی خانواده خود بی‌نیاز نیست. در واقع صله رحم حمایت همه جانبه از افراد خانواده و در نهایت کمک به سلامت و امنیت جامعه است.

در گذشته، خانواده گسترده بوده و معمولا چند نسل با یکدیگر و در نزدیکی هم زندگی می‌کردند. امروزه به دلیل تغییرات اجتماعی و اقتصادی، خانواده گسترده اهمیت و رواج گذشته را از دست داده و خانواده هسته‌ای که متشکل از زن و شوهر و احتمالاً فرزند یا فرزندانی چند است جایگزین آن شده که با جامعه جدید صنعتی نیز سازگارتر است.

در عصر حاضر با گسترش شهرنشینی و دور شدن فاصله‌ها که به طور طبیعی باعث محوریت خانواده هسته‌ای و از میان رفتن خانواده گسترده شده، روابط خویشاوندی نیز تحت تأثیر این شرایط نسبت به گذشته کمرنگ شده است. تلوزیون، اینترنت، تبلت و موبایل، افرادی که از جهت فیزیکی در کنار هم قرار دارند را به فضاهای دور از هم رانده است.

روابط خویشاوندی در غرب به دلیل وجود افکار فرد‌گرایانه، بی‌ارزش و گاهی ضد‌ارزش تلقی می‌شود. فرزندان بعد از رسیدن به سن رشد از والدین خود جدا می‌شوند؛ این جدایی همراه با سردی روابط به گونه‌ای است که ممکن است حتی از مرگ یکدیگر غمگین نشوند.

وجود آسایشگاه‌های سالمندان، پرورشگاه‌ها و حتی شیرخوارگاه‌های فراوان از آثار وجود چنین روابطی است. در چنین محیطی با رشد و تربیت فرزندان بی‌عاطفه هر روز آثار قتل‌ها و جنایت‌ها و فحشا نیز افزایش می‌یابد .

 3-2-3نفرین بر قطع کنندگان رحم

قطع رحم و ترك رسیدگى به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرارگرفته است. خداوند تعالى كسانى را كه از خویشاوندان خود بریده، با آنان قطع رابطه مى‌كنند، در سه جاى قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله در آیه‌اى مى‌فرماید: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ .اگر از فرمان خدا روى‌گردان شوید، آیا جز این انتظار مى‌رود كه در زمین فساد كنید و قطع رحم نمایید؟ آن‌ها كسانى هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است. امام صادق علیه السلام در ضمن بیان خود به نقل از پدرش فرمود: پدرم حضرت سجّاد علیه السلام فرمود: إِیَّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنَّهُ وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فى‌ كِتابِ اللَّهِ فى ثَلاثِ مَواضِعَ . از معاشرت و دوستى با كسى كه با بستگان خود قطع رابطه كرده بپرهیز، زیرا چنین كسى را در كتاب خدا (قرآن) در سه جا مورد لعن و نفرین یافته‌ام. البته صله ی رحم دارای درجاتی است که نسبت به شرایط و افراد، متفاوت است؛ بله در صورتی که باعث ضرر دنیایی یا دینی می شود. باید به حدی که ضرر ندارد تغییر کند و تقلیل یابد. مثلا در مقابل ظالم و گناه کار همراه با امر به معروف و نهی از منکر مناسب باشد و به صورتی انجام شود که این ارتباط تایید اعمال آنها محسوب نشود و در مقابل کسی که می داند از دیدن او خوشحال نمی شود باید به صورت کمک غیر مستقیم به او یا پرس و جوی احوال او از دیگران باشد و به هر حال لطف خود نسبت به او را به روشهای مختلف ابراز دارد.

 3-2-4مرز صله ی رحم

این ادب معاشرت، اختصاص به بستگان پاک و با تقوا و ندارد؛ یک وظیفه اخلاقی است، که نسبت‏ به اهل ‏گناه بلکه کفار هم ثابت است . چه بسا به برکت رفت و آمدهای بستگان صالح، فاجران هم راه‏ صلاح پیش گیرند و تاثیر بپذیرند. حتی اگر این ارتباط تاثیری در رفتار ارحام بدکار نگذارد باز موظف به حفظ رابطه با آنها هستیم.

نقل شده است که یکی از شیعیان از امام صادق(ع) می‏پرسد: برخی خویشاوندانم ‏خط و تفکر دیگری دارند، غیر از فکر و مرامی که من دارم. آیا آنان برمن حقی دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق قرابت و خویشاوندی را چیزی قطع نمی‏کند. اگر با تو همفکر و هم عقیده باشند که دو حق بر تودارند: یکی حق خویشاوندی، دوم حق اسلام و مسلمانی.

حتی اگر بستگان، مایه آزار انسان را هم فراهم کنند، باز حق‏ گسستن پیوند را نداریم. در حدیث آمده است: که مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله! من‏ خویشاوندانی دارم که من با آنان پیوند می‏کنم و رابطه دارم، اما آنان‏ آزارم می‏دهند. تصمیم گرفته ‏ام آنان را ترک کنم. حضرت رسول فرمود:آنگاه، خدا هم تو را ترک می‏کند! … گفت: پس چه کنم؟ رسول خدا فرمود: به کسی که محرومت کرده، عطا کن، با کسی که از تو بریده، رابطه برقرار ساز، کسی که بر تو ستم کرده، از او درگذر. هر گاه چنین‏ کردی، خداوند پشتیبان تو خواهد بود.

از حضرت علی(ع) نقل شده که فرمود: با خویشاوندانتان پیوند و رفت و آمد داشته باشید، هر چند آنان با شما قطع‏ رابطه ‏کرده‏ باشند.

حتی اگر ارتباط ما با بعضی از خویشان و رفت و آمد به منزلشان باعث ناراحتی آنها شود و یا باعث اهانت به ما شود باز وظیفه ی صله رحم از بین نمی رود و در اینصورت باید به روشهای دیگر که باعث چنین مشکلی نمی شود ارتباط حفظ شود مثلا بدون رفتن به منزل آنها تلفنی حال آنها را سالیانه جویا شویم و یا حتی غیر مستقیم به آنها توجه داشته باشیم و از دیگران احوال آنان را بپرسیم یا غیر مستقیم به آنان کمک کنیم چه کمکهای مالی و چه حمایت زبانی از آنان در مقابل دیگران. به هر حال نباید با ارحام چون غریبه ها رفتار کرد و با وجود تمام بی محبتیها به هر نحو ممکن در مواقع مختلف ارتباط خود با آنان را نشان دهیم. بله در صورتی که صله ی رحم باعث ضرر دنیایی یا دینی شود. باید به حدی که ضرر ندارد تغییر کند.

 3-2-5کیفیت ارتباط

واضح است مرجع و معیارِ در چگونگی ابراز محبت و احسان، عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آنها فرق مى‏کند . نوع این ارتباط به نیاز افراد نیز بستگی دارد آنچنان که ممکن است بعضى نیاز مادّى داشته باشند و بعضى نیاز مادى نداشته ولى به کمک دیگرى نیازمند باشند. مانند پیرمرد و پیرزن افتاده‏اى که باید آنان را رسیدگی نمود، و بعضى ممکن است کمکِ فکرى بخواهند. و بعضى هیچ نیاز ندارند و فقط باید از آنان احوال‏پرسى کرد. به هر حال صله رحم درجاتی دارد که با توجه به توان فرد ، عرف اجتماع ، نیاز افراد و برخورد و جواب دهی آنان متفاوت و قابل تغییر است و به هر حال تا هر درجه ای که ممکن است باید به این برنامه ی دینی عمل کرد.

فصل سوم

 3-3-1آثار صله رحم

با تأملی در آثار صله رحم در آیات و روایات درمی یابیم که بخشی از آثار و برکات این مسئله در حوزه فرد و بخشی از آنها در حوزه اجتماع مطرح می شود، همچنان که پاره ای از این آثار در دنیا و پاره ای در آخرت نصیب انسان می گردد. فضایل اخلاقی درجه های متفاوتی دارد و با حداقل ارتباط که همان رفت و آمد خانوادگی یا سلام کردن است، آغاز می شود و با مهرورزی بیشتر از طریق رفع مشکلات و نیازمندی های خویشان به وسیله همکاری و مشارکت در زمینه های مختلف و کمک های عاطفی، مالی و جانی تکامل می یابد. بدیهی است به میزان تقویت و گسترش این ارتباطات در عمق و سطح، آثار و برکات وسیع تری نصیب فرد و جامعه می شود. باید گفت ذکر آثاری که پس از این اشاره می شود، چنین تصوری را برای خواننده ایجاد نکند که با حفظ حداقل ارتباط خویشاوندی بتوان به تمام این برکات دست یافت.

 3-3-2آثار فردی صله رحم

 3-3-3آثار دنیوی

 3-3-3-1 الف) افزایش عمر

خداوند متعال برای هر امتی، عمری مشخص قرار داده است: «لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ ». البته آن را مشروط به عواملی ساخته است تا زیادت و نقصان پذیرد. به عبارت دیگر، بخشی از عمر آدمی، عمر حتمی و قطعی اوست که به آن «اجل محتوم» گویند و بخشی دیگر، عمر موهبتی الهی است که آن را در ازای عمل به قوانینی که خود مقرر داشته است، به بندگانش عطا می کند. همان گونه که یک سلسله عوامل مادی نظیر تغذیه صحیح، رعایت بهداشت، دوری از هیجان های مداوم و… مایه افزایش عمر معرفی می شود و خداوند این خواص را در آنها قرار داده است، عواملی نیز وجود دارند که هرچند ارتباط ظاهری آن با طول عمر برای ما چندان روشن نیست، ولی در روایات روی آن تأکید شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید: من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادتی عمر نمی شناسم. گاهی کسی که تنها سه سال به پایان عمرش باقی است، صله رحم می کند و خداوند به برکت آن، سی سال بر عمر او می افزاید و عمر او تا سی و سه سال دراز می گردد و گاه کسی که سی و سه سال به پایان عمرش باقی است، ولی قطع رحم می کند و خداوند سی سال از عمر او را کاهش می دهد و سه سال پس از آن، مرگ او فرامی رسد.

علی بن حمزه مروزی که یکی از شیعیان، دوستان و شاگردان معروف امام کاظم علیه السلام بود، همراه یعقوب زید مغربی برای انجام حج به مکه مسافرت کرد. آنان در مسجد الحرام به حضور امام کاظم علیه السلام رسیدند. امام به یعقوب فرمود: آیا در فلان منزل با برادرت نزاع کردید و به یکدیگر فحش دادید؟ یعقوب گفت: آری. امام فرمود: به برادرت بگو بر اثر قطع رحم، عمرت کوتاه شد و از این سفر برنمی گردی. یعقوب گفت: من هم به او فحش دادم، آیا عمرم کوتاه می شود؟ امام فرمود: «خداوند بیست سال دیگر بر عمر تو می افزاید؛ زیرا تو در راه بازگشت، به عمه ات خدمت کردی. اگر در برابر آن قطع رحم که نسبت به برادرت کردی، این وصل رحم نبود، عمر تو نیز کوتاه می شد و از این سفر به وطن بازنمی گشتی؛ زیرا قطع رحم، عمر سی ساله را به سه سال و صله رحم، عمر سه ساله را سی و سه سال می کند.

 3-3-3-2ب)افزایش روزی و رفع فقر

از دیگر کارکردهای صله ارحام، جلب رزق الهی و نعمت های خداوندی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز برای او ضمانت می کنم صله رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد. روزی اش را توسعه دهد، عمرش را زیاد کند و او را به بهشت وارد کند.

امام سجاد علیه السلام نیز درباره نیکی، صدقه پنهانی و صله ارحام می فرماید: عمر را زیاد می کند و فقر را از بین می برد.صله ارحام یکی از مصداق های تقوای الهی و عمل به فرمان های اوست. خداوند به تقواپیشگان وعده نعمت و رزق را داده است از جایی که گمان نمی برند: «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ؛ هر کس که تقوا پیشه کند، خداوند برای او راه خروجی (از مشکلات) قرار می دهد و او را از آنجا که گمان نمی برد، روزی می رساند ». 

توجه به خویشاوندان و تلاش برای رفع نیازهای آنان و به طور کلی، گام نهادن در مسیر تحقق آرمان های مقبول هم نوعان به ویژه خویشاوندان که در مراحل بالای صله ارحام تجلی می یابند، نوعی شکر الهی است. به مقتضای سنت حاکم بر جهان هستی، مصرف درست دارایی ها که در حقیقت، نماد قدرشناسی مؤمن و ادای شکر عینی و عملی این نعمت هاست، زیادی آن را در جنبه های کیفی و کمی موجب می گردد و این وعده الهی است که «لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ ».

شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر، نعمت از کفت بیرون کند

 3-3-3-3ج) تأمین سلامتی و سامان یافتن امور

دست یابی به عافیت دنیا و آخرت و سلامت جسم و روح، دعای همیشگی مؤمنان است که چنین با معبود خود نجوا می کنند: یا ولیّ العافیة نسئلک العافیة، عافیة الدنیا و الآخرة، بجاه محمد و عترته الطاهرة.

صله ارحام نیز سلامتی جسمی و روحی و سامان کارهای زندگی مؤمن را به همراه دارد.امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید: «نیکی و صله رحم کنید… که همه امور شما را در طریق درست سامان خواهد داد.» رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرموده است: کسی که تأخیر مرگ و سلامت بدن را دوست دارد، صله رحم کند.

علاوه بر سلامتی جسمی و سامان یافتن کارها، صله ارحام با ایجاد محبت میان خویشاوندان، دست یابی به آرامش و کاهش اضطراب از طریق حضور در جمع، کسب هویت اجتماعی و فرصت ابراز خود به ویژه در دوران جوانی و نوجوانی، به طور گسترده ای در تأمین امنیت روانی و سلامتی روحی مؤثر است. انسان های گوشه گیر، مضطرب و بحران زده، نه تنها جسمی نحیف و بیمار، بلکه روح و شخصیتی ناپایدار و متزلزل دارند.

در این باره از امام علی علیه السلام نقل شده است که هرگاه کسی از رحم خود عصبانی شد و بر او خشم گرفت، باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار کند. به درستی که دو رحم با تماس با یکدیگر، به آرامش و سکون می رسند.

از آنجا که ارتباط میان ارحام، ارتباط و وحدت خونی است که در ماده وجودشان نهفته است، آثار حقیقی در خلق و خوی آنها دارد. از این رو، رحم، یکی از قوی ترین عوامل برای التیام و آشتی میان افراد یک عشیره است و آمادگی قوی ترین اثر را دارد. به همین جهت، می بینیم نتایجی که عمل خیر در بین ارحام می بخشد، شدیدتر از نتایجی است که همین احسان در بیگانگان دارد. این مسئله درباره بدرفتاری با خویشان نیز صادق است. بدین ترتیب، معنای این حدیث بیشتر روشن می شود.

 3-3-3-4د) در امان ماندن از گناه

بر اساس روایات، صله ارحام باعث حفظ آدمی از گناه می شود. شاید این اثر از این جهت باشد که آدمی در برخورد با خویشان صالح، رفتارهای صحیح را می آموزد و رفتارهای غلط خود را تصحیح می کند؛ به ویژه در صورتی که سنت نیکوی امر به معروف و نهی از منکر در میان خویشان جاری باشد. از دیرباز خویشاوندان به ویژه بزرگان خانواده، کارکرد تربیتی خاصی را در پیش گرفته و نقش مهمی در جهت دهی فکری و اخلاقی دیگر اعضای خانواده داشته اند.

امام صادق علیه السلام درباره نقش صله ارحام در حفظ آدمی از گناه می فرماید: صله رحم و نیکی کردن، حساب رسی را آسان می کند و انسان را از گناه در امان می دارد. پس با ارحام خود پیوند داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید، گرچه به سلام و به جواب سلام باشد.

در صورتی که ارتباط با خویشاوندان مایه فرو افتادن آدمی به ورطه گناه شود، باید به حداقل ارتباط که در حدیث امام صادق علیه السلام است، بسنده کرد؛ زیرا نداشتن پیوند گسترده با خویشاوندان بدرفتار و عمل به این حکم دینی، خود، جلوه دیگری از در امان ماندن از گناه است.

 3-3-3-5 ه) پالایش روح، اخلاق و عمل و تقویت پایه های دین

صله رحم مایه پاکیزگی عمل و در نتیجه، قبولی اعمال می گردد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «انَّ صلة الرّحم تُزکّی الاعمال.» همچنین صله ارحام، روح را پالایش می کند، اخلاق را نیکو و دست را سخاوتمند می سازد. آن گاه که اخلاق، نیکو و روح، تزکیه شد، پایه های دین داری استوار می گردد و این یکی از آثار مهم صله ارحام است. امام علی علیه السلام برپا داشتن نماز، دادن زکات، تضرع و خشوع و صله رحم و ترس از قیامت را مایه استحکام پایه های دینی شمرده است: «عباداللّه! اِفزعوا اِلی قوام دینکم بأقام الصلاة لِوَقتها… و صله الرّحم و خوف المعاد؛ ای بندگان خدا! بشتابید به سوی تحکیم دین خود با برپا داشتن نماز اول وقت… و صله رحم و ترس از معاد.

  3-3-4 آثار آخرتی

خداوند، بنده ای را دوست می دارد که خودپرست و منفعت جو نباشد، بلکه با استفاده از نعمت های الهی در جهت خدمت به خلق او به ویژه خویشاوندان، شکر عملی نعمت های او را به جای آورد. چنین کسی دوستدار خدا و مشمول محبت الهی است. خداوند، سختی های مرگ را برای او آسان می سازد و بدنش را در قبر، خوش بو می سازد. گناهانش را می بخشد، حساب رسی او را در قیامت آسان می کند و از عذاب دوزخ، رهایی می بخشد. چنین مؤمنی شایسته دریافت پاداش عظیم الهی است و مجوز ورود به بهشت پرنعمت الهی را می یابد.

از امام سجاد علیه السلام آمده است اگر دوست داری که خداوند، جسد تو را خوش بو گرداند و گناه تو را در قیامت ببخشد، نیکی کن و پنهانی صدقه بده و صله رحم به جا آور.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره پاداش اخروی کسی که خود یا مالش را در طریق صله رحم و خدمت به خویشان به کار گیرد، می فرماید: خداوند اجر صد شهید به او عطا می کند و برای هر قدمی که در این راه برمی دارد، چهل هزار حسنه داده می شود و چهل هزار گناه از گناهان او پاک می کند. به همین میزان، به درجه های معنوی او افزوده می گردد و هفتاد حاجت از حاجت های دنیوی او برآورده می شود.

3-3-4-1 جلوگیری از مرگ بد

حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: صله رحم دشمن را اندوهگین می‌سازد و از مرگ‌های بد نگه می دارد.

 3-3-5 آثار اجتماعی صله ارحام

صله رحم، علاوه بر آثار فردی اعم از دنیوی و اخروی دارای پی آمدهای اجتماعی خاصی نیز هست که جایگاه این عمل عبادی را در عرصه اجتماع نمایان می سازد و در جهت شکوفایی جامعه نقش مؤثری ایفا می کند. اکنون به فراخور مجال این نوشتار به آنها اشاره می کنیم:

 3-3-5-1آبادی شهرها

حدیثی که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که: «صلة الرحم تعمر الدیار و تزید فی الأعمار و إن کان اهلُها غیر أخیارٍ»، یعنی پیوند با خویشان، شهرها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید. اگر چه انجام دهندگان آن از نیکان هم نباشند.

 3-3-5-2هم بستگی اجتماعی

جامعه شناسان معتقدند که هم بستگی اجتماعی معلول پدیده ای به نام هم بستگی گروهی است و هم بستگی گروهی به معنای آن است که «افراد گروه در قالب گروهی که هستند، وحدت خود را حفظ کنند و با عناصر وحدت بخش مثل: مذهب، فرهنگ، عاطفه، میهن و خویشاوندی، هم نوایی یابند.

پس اگر افراد در قالب گروه های کوچک فامیلی دارای تفاهم و توافق باشند و به یکدیگر یاری رسانند، در اجتماع نیز اثرگذار خواهند بود و به نوعی انسجام اجتماعی ایجاد می کنند. چنین انسجامی مایه حیات، رشد و بالندگی جامعه و در نهایت، عمران و آبادانی آن می گردد. پیوندها و گروه های خویشاوندی از آنجا که مبتنی بر کشش های طبیعی و تمایلات فطری و انگیزه کافی افراد برای حضور در آنهاست، مورد تأکید اسلام قرار گرفته است تا نقطه شروع اصلاح نظام اجتماعی باشد. چه بسا حکمت حدیث رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز که صله رحم را مایه عمران و آبادی سرزمین ها دانسته اند، (ان الصدقة و صلة الرحم تعمران الدّیار)همین باشد.

این انسجام اجتماعی و وحدت، منافع و امنیت ملی را به همراه می سازد و مایه اندوهگین شدن و سلب طمع دشمنان می گردد؛ چنان که امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: صلة الرحم توجب المحبّه و تُکبتُ العَدوّ؛ صله رحم دوستی می آورد و دشمن را رسوا می سازد.

 3-3-5-3نظارت اجتماعی

از منظر جامعه شناسی، برقراری ارتباطات متنوع اجتماعی و مشارکت فعال در عرصه های مختلف زندگی اجتماعی، مهم ترین منبع جامعه پذیری و کنترل اجتماعی به شمار می رود که فرآیند جامعه پذیری در خانواده، مدرسه، گروه همسالان، کانون های مذهبی، محیط اجتماعی و مانند آن صورت می گیرد. برقراری روابط منسجم، رواج تعامل های دو جانبه، در هم آمیختگی منافع و مصالح مشترک، تلاش جهت رفع حاجت های مادی و معنوی دیگران و… به عنوان مهم ترین زمینه ها و آثار صله رحم، نتایج متعددی از جمله نظارت اجتماعی را به همراه خواهد داشت. شبکه خویشاوندی به عنوان یک جامعه کوچک به طور مستقیم و غیر مستقیم ناظر بر رفتار یکدیگرند. دستور اسلام برای برقراری روابط مستحکم نیز زمینه را برای چنین نظارتی فراهم می سازد. به همین دلیل، پیامبر برای بیان احکام اسلام و اجرای آن مأمور می شود از خویشان خود آغاز کند: «وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ؛ ای پیامبر، خویشاوندان نزدیکت را بیم ده » و از این روست که امام صادق علیه السلام نیکی و صله رحم را مایه امنیت از گناه و آسان سازی حساب روز قیامت می شمارد.

 3-3-5-4 افزایش جمعیت

در خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است که خداوند، صله رحم را برای زیاد شدن نفوس واجب کرده است: «فرض اللّه صلة الارحام منماةً للعدد». احترام قرآن و روایات به خانواده از آن روست که روابط مستحکم خانوادگی و فضای محبت آمیز و عاطفی حاکم بر آن، میل به همکاری و حیات را در انسان افزون می سازد. بر عکس: ستم فرزندان به والدین و یکدیگر، خود رأی بودن و منفعت پرستی، همکاری نکردن و مانع تراشی بر سر راه یکدیگر، میل طبیعی به تولید و تربیت فرزند را از بین می برد و در دراز مدت، به انقطاع نسل می انجامد. همین مسئله مفاسد اخلاقی و اجتماعی فراوانی را گریبان گیر جامعه می سازد.

کاهش چشم گیر جمعیت در برخی کشورهای اروپایی که که کارگزارانشان را به در پیش گرفتن تدبیری برای تشکیل کانون خانواده از سوی جوانان وادار کرده است، سست بودن بنیان خانواده ها و بحران های اخلاقی و اجتماعی و فرهنگی حاصل از آن، به دلیل عمل نکردن به دستورهای صحیح دینی است.

 3-3-5-5فقرزدایی

اگر جنبش فقر زدایی از روابط خویشاوندی آغاز شود و صله ارحام فقط در محدوده سلام کردن متوقف نشود و به مرحله همیاری و رفع گرفتاری خویشان ارتقا یابد و این فرهنگ اسلامی عمومیت یابد، به یقین، فقر ریشه کن خواهد شد. اینکه قرآن، خویشاوندان را در صدقه و انفاق بر دیگران مقدم می دارد، در راستای تحکیم همین بنیان است. امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید: بر تو باد به نیکی کردن، صدقه دادن پنهان و صله رحم. به درستی که آنها عمر را زیاد می کنند و فقر را می زدایند.

 3-3-5-6 تأمین نیاز وابستگی به گروه

این نیاز از جمله نیازهایی است که در هر مرحله از رشد در انسان وجود دارد و انسان به نوعی در پی تأمین آن است. وابستگی و ارتباط با گروه تنها برای تأمین نیازهای مادی نیست، بلکه فرد، خود را به وسیله گروه می شناسد و از این طریق به ویژگی های اخلاقی و توان مندی های خود پی می برد.

افزون بر آن، گروه سبب تحکیم شخصیت فرد می گردد و پذیرفته شدن از طرف گروه، موقعیت اجتماعی فرد و میزان موفقیت او را مشخص می سازد. همچنین فرد شیوه برخورد با دیگران، رعایت مصالح دیگران، تحمل افکار مختلف و اعتماد به نفس را در گروه می آموزد و در نهایت، موقعیت اجتماعی خویش را استوار می سازد.

افراد و خویشاوندان انسان در حکم یک گروه منسجم اجتماعی اند که هر فردی در سایه تعلق به آن می تواند به تأمین این نیاز بپردازد. بسیاری از بحران های اخلاقی و شخصیتی که در نسل جوان صورت گرفته است، و به صورت اعتیاد، فرار از خانه، خودکشی و… پدیدار می شود، نتیجه طرد شدن فرد از سوی خانواده و دوستان بوده است. یکی از راهکارهای پیشگیری از این معضل، تقویت احساس تعلق به گروه و رواج مهرورزی میان خانواده و خویشاوندان است.

 3-3-5-7 صله رحم و محبوبیت نزد خویشاوندان

وقتی یکی از افراد فامیل، در بحران و مشکلات زندگی اش غوطه می خورد، اگر یکی از خویشاوندانش که اهل نیکوکاری است، با آنها صله ارحام کند و نگرانی آنها را نگرانی خود بداند، در این صورت خانواده ای که در رنج و سختی به سر می برد، او را فرشته ای آسمانی می پندارد که برای حل مشکل و رهایی اش فرود آمده است، گرچه از او، تنها هم دردی و همدلی ببیند. از امام علی علیه السلام نقل است: «صلةُ الرحم تُوجبُ المَحَبَّةَ؛ پیوند با خویشاوندان، محبت می آورد.

بی شک، صله رحم به معنای حفظ حرمت و موقعیت و توجه به طرف مقابل است و هر قلبی که ازدیگران، توجه و دلجویی بیند به آن ها علاقه مند می شود؟

امام علی علیه السلام می فرماید: «صله رحم… انسان را در میان خانواده و بستگانش محبوب می سازد.» این محبوبیت نشانه های بسیاری دارد، از جمله اینکه: وقتی مشکلات و گرفتاری ها به انسان هجوم می آورند، خویشان اردتمند خود را بازوان مقاومی می بیند که حاضر نیستند کوچک ترین گزندی به او وارد شود و هرگاه دشمنان آدمی، سد دفاعی بستگان فرد را در مقابل خویش ببینند، خود را خوار و ذلیل می پندارند و ناامید می شوند. امام علی علیه السلام در سخنی زیبا فرموده است: «صله رحم، محبوبیت به بار می آورد و موجب خواری و ذلت دشمن می گردد.» روشن است که قطع این رابطه، سردی و کدورت و جدایی دل ها را در پی دارد. پس، چه خوب است که محبت و دوستی را به سردی و کدورت نسپاریم و با صله رحم محبت را برای همدیگر به ارمغان بیاوریم.

 3-3-5-8 صله رحم و افزایش آگاهی ها و تجربه ها به واسطه تبادل افکار

بی گمان، هیچ انسانی بی نیاز از آگاهی و تجربه بیشتر نیست، بلکه همواره باید بکوشد تا به دانش و تجربه های خود بیفزاید تا حرکت در مسیر پیشرفت های مادی و معنوی، برای او آسان تر باشد. از جمله کارهایی که نقش بسزایی در افزایش دانسته های آدمی دارد، صله رحم است. زیرا دیدار بستگان، فرصت خوبی برای گفت وگو و تبادل افکار است و هر دو طرف می توانند از اندوخته های همدیگر بهره مناسبی ببرند. بدیهی است که هر یک از آنان با توجه به شرایط سنی، شغلی، فرهنگی و تحصیلی خویش، اطلاعات مخصوصی دارند که شاید دیگری چیزی درباره آن نمی داند و بدین گونه، صله رحم تأثیر شگرفی بر ارتقای علمی و فکری و تجربی افراد خواهد گذاشت. افزون بر همه اینها، مطلع شدن از مشکلات یکدیگر به منظور رفع آنها، فایده دیگر صله رحم است. بنابراین، همه این برکت های صله رحم، در صورتی نصیب انسان ها می شود که همه فرصت های آزاد خود را به سرگرمی های رسانه ای و مشغول کردن فکر و ذهن خود با آنها نگذارند و زمانی را هم برای دیدار با آشنایان و خویشان در نظر بگیرد.

 3-3-5-9 صله رحم و دفع بلا و پاکیزگی اعمال

از آثار بسیار ارزشمند صله رحم، دفع بلا و پاکیزگی اعمال است. امام باقر علیه السلام می فرماید: «صله رحم، اعمال را پاکیزه و بلا را دفع می کند». و این تأثیر، شاید به دلیل ایجاد محبت میان آنها و از بین رفتن زمینه کدورت و ناراحتی است. چرا که همین کدورت ها و ناراحتی هاست که موجب بروز کینه، غیبت، تهمت و غیره می شود، در حالی که با صله رحم، محبت و دوستی جای گزین کدورت ها می شود و انسان از این گناهان پاکیزه می ماند. برخی از مصیبت ها که بر عموم مردم وارد می شود، به خاطر مکافات گناهان و اعمال آنهاست، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: هیچ رگی در بدن انسان نمی پیچد و سنگی به پای انسان اصابت نمی کند و هیچ گاه پایش نمی لغزد و خراشی به بدنش نمی افتد، مگر به خاطر گناهی که انجام داده است. همچنین با کم شدن زمینه گناه، گناه هم کمتر می شود و بلاها نیز کاهش می یابد که در این باره، صله رحم نقش مؤثری ایفا می کند.

 3-3-6 پیامد های قطع رحم

قطع رحم از گناهان کبیره است که در قرآن و روایات از آن شدیدا نهی شده و در ردیف شرک به خدا دانسته شده است، برخی پیامدهای آن عبارتند از:

لعنت خدا

مجازات سریع دنیوی

دور ماندن ازبهشت

قرار گرفتن ثروت جامعه در دست پلیدان

محروم ماندن فرد و اطرافیان او از رحمت الهی

نتیجه گیری

صله رحم به معنای ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به انها در حد توان ونیاز انها از موضوعات مهم فقهی و اخلاقی اسلام است.اسلام ادمی را موجودی فرد محور وتنها وجدای از جامعه نمی داند.بلکه او را به طور فطری موجودی اجتماعی می داند که در اثر کنش با جامعه نیاز های خود را برطرف می کند  تا به رشد و کمال دست یابد.

حال این رحمی که صله ان واجب وقطع ان حرام است خویشاوندان نسبی فرد هستند.خداوند کسانی را که صله رحم می کنند در ردیف وارد شدگان در درجات بالای بهشتمی می داند وقطع کنندگان ان را از زیانکاران به حساب می اورد.

بنده در این پژوهش به نتایج فراوانی از اثار و برکات صله رحم و اهمیت ان نزد ائمه اطهار پی بردم وامیدوارم که در جامعه روز به روز پر رنگ تر شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و ماخذ

قرآن کریم

نراقی ، ملا احمد:معراج السعاده،قم موسسه انتشارات هجرت،1371

مصطفوی ، سید جواد :انسانیت از دیدگاه اسلام ،مشهد ،انتشارات دانشگاه رضوی،1407ه ق

صابر خراسانی،مرتضی:صله رحم(پیوند خویشاوندی)،قم ،انتشارات در راه حق،1377

مهدوی کنی،محمد رضا:نقطه های اغاز در اخلاق عملی ،قم دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1371

گنجینه -اُردیبهشت 1384،شماره 51-جایگاه صله رحم در فرهنگ فارسی

سایت حوزه

سایت پاسخگو

سایت شبستان