تاثیر اسراف در زندگی
حمیده خادملو
به هر کاری که موجب هدر رفتن نعمت های الهی گردد و به هر نوع تجاوز از حد اسراف گویند خواه تجاوز در مصرف باشد و خواه تجاوز در برخورد و اخلاق. صرفه جویی امروز، خود کفایی فردا و اسراف امروز، نیازمند شدن فردا را بدنبال دارد. مساله اسراف و عدم صرفه جویی تنها یک مساله اقتصادی نیست بلکه از بعد اجتماعی و فرهنگی نیز آینده جامعه را دچار آسیب می کند. برای پرهیز از اسراف باید برنامه ریزی صورت گرفته و الگوی مصرف از خود فرد شروع شود، یعنی هر کس در محل سکونت خود می تواند در مصرف انرژی صرفه جویی کند و با مصرف مناسب علاوه بر کاهش صورتحساب انرژی و فراهم کردن زندگی بهتر به سلامت محیط زیست نیز یاری رساند. اگر پرهیز از اسراف که نوعی ارزش و قناعت در مصرف است با اسراف که ضد ارزش و حرص در مصرف است مخلوط نشود آنگاه در مسائل اقتصادی مشکل نخواهیم داشت.
کلید واژه: اسراف، تبذیر، اتلاف، مصرف
کلیات
1 – بیان مسئله، ضرورت و اهداف تحقیق
بیان مسئله این مقاله اینطور آغاز می شود: آیا اسراف اختصاص به خوراک و پوشاک دارد و آیا اسراف فقط روی بعد معنوی انسان تاثیر دارد یا روی بعد مادی نیر اثر گذار است؟ و آیا اسراف جزئی از فرهنگ انسان به شمار می آید؟
از نظر قرآن کریم انسان در جمیع شئون ارتباطات خود، موظف است براساس تحقیق و پژوهش راه طی کند و پذیرش اصول اعتقادی در اسلام باید از روی تحقیق باشد و گرنه ایمان شخصی ارزش ندارد که در احادیث نیز به این مساله مهم اشاره شده مانند « اطلبوا العلم بالصين فان طلب العلم فريضة علي کل مسلم» دانش و تحقیق را فرا گیرید، اگر چه در کشور چین باشد زیرا فراگیری علم بر هر مسلمانی واجب است. 1
بنابریان ضرورت و اهمیت تحقیق درباره اسراف برای مبارزه با بلاهای اجتماعی مانند تجمل گرایی، استعمال مواد مخدر، بهره برداری نادرست از نعمت ها، رقابت و چشم و هم چشمی، کاهش روند مصرف گرایی، رفاه طلبی ثروتمندان، جهل و بی خبری، منادهای اخلاقی و اقتصادی(کلاه برداری ها، دزدی، رشوه گیری و …) و افزایش تولید در جامعه است.
2 - روش تحقیق
روش این مقاله که مقاله نظری است، تحلیلی – توصیفی است که در حوزه تحقیقاتی کتابخانه ای انجام می گیرد لذا پس از بررسی جامع و فیش برداری از آثار اسراف حدود نیمی از پژوهش را به خود اختصاص می دهد، به طبقه بندی، تحلیل و توصیف مباحث پرداخته می شود.
1 - (میزان الحکمه، ج3،ص2070)
3 - پیشینه تحقیق
حامد علی اکبر زاده نویسنده مقاله با عنوان اسراف و صرفه جویی در فرهنگ اسلامی با بررسی مقوله اسراف و صرفه جویی از دیدگاه آیات و روایات به ضرورت فرهنگ سازی برای صرفه جویی و قناعت در جامعه تاکید کرده است حال آن که موضوع اسراف و در مقابل آن صرفه جویی در کتب دینی و اخلاق اسلامی مورد بحث قرار گرفته که هر شک و شهبه ای را از ذهن بر طرف می سازد اما برای درک بهتر این موضوع باید به علل و عوامل اسراف و راه های جلوگیری از آن پرداخته شود که ما در تحقیق حاضر به این مسئله توجه کرده ایم.
مقدمه
«والذين إذا أنفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا وكان بين ذلك قواما»
آنان هنگامی که خرج می کنند، اسراف نمی کنند و تنگ چشمی نشان نمی دهند و میان این دو حد، حد «قوام» است که آن را ملاک می شمارند.1
خلقت براساس عدل است هم چنان که امام علی (ع) فرموده است: عدل پایه ای است که جهان بدان استوار شده است. خداوند حکیم زندگی انسان را بر پایه ی اعتدال، توازن و تعادل قرار داده و آن را براساس عدم تجاوز، حیف و میل، زیاده روی و پرهیز از هر گونه اسراف بنا نهاده است. اکنون ما باید در قبال تعالیم الهی اسلام و در برابر حقوق ملت احساس مسئولیت داشته باشیم و نسبت به مسئله اسراف بی تفاوت نباشیم تا بتوانیم در خوب زیستن خود و جامعه خود سهیم باشیم. از نعمت های خدا باید استفاده برده، استفاده و بهره برداری از نعمت ها و پرداختن به آرایش و آراستگی در سطح کفاف زندگی درست و مصرف شمرده می شود و ژنده پوشی ویرانه نشینی از نظر اسلام پسندیده نیست اما آنچه در استفاده از برکات خداوند باید رعایت گردد. دوری از حرام و آنچه از آن منع شده یعنی اسراف است. پیام اسلام این است که در یک جامعه موفق همه موظفند در تولید کوشا باشند و در مصرف قانع و اگر چنین فرهنگی پیاده شد آن جامعه مشکل اقتصادی نخواهند داشت اما اگر انسان موجودی مصرفی باشد و در تلاش قناعت کند آن جامعه، جامعه ای فقیر خواهد بود.
1 – سوره فرقان، آیه 67:25.
اسراف
کلمه اسراف، از نظر اصل و ریشه ی عربی «سرف» بر وزن «سرف» گرفته شده و هنگامی که بر باب افعال برده شود فعل آن متعدی می گیرد و مصدر آن «اسرف» به معنای زیاده روی، تجاوز و گزافکاری کردن (ضد قصد و میانه روی) می باشد.
1 – اسراف چیست؟
امام باقر (ع) به فرزندش امام صادق (ع) فرمودند: تو را سفارش می کنم به انجام کار خیر، وسط دو کار بد تا آن دو را محو کند. امام صادق (ع) پرسیدند: چگونه چنین چیزی ممکن است. امام فرمودند: همان طور که قرآن می گوید مومنین کسانی هستند که وقتی خرج می کنند اسراف و یا سخت گیری نمی کنند.
اسراف و سخت گیری هر دو بدند و میانه روی وسط آنها خوب است.1 رسول اکرم (ص) به امام علی (ع) فرمودند: یا علی چهار چیز هدر می رود: 1 – خوردن بعد از سیری 2 – روشن کردن چراغ در مهتاب 3 – زراعت در زمینی که شوره زار است 4 – نیکی کردن به کسی که لایق آن نیست2
1- 1 اسراف در لغت
به معنای زیاده طلبی بی مورد، طمع کاری زیاد، تندروی بی جا، ضایع کردن و تباه کردن، هدر دادن، اتلاف، حرص، تجاوز نمودن و از حد گذراندن است که این واژه عموما درباره ی رفتار انسان به کار می رود و برای غیر انسان به ندرت به کار رفته است اما در رفتارهای انسان عمومیت دارد و شامل تجاوز از هر حدی می شود، یعنی هر گونه زیاده روی در رفتارهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اعتقادی و اقتصادی، اعم از مرزی و اجتماعی را در بر می گیرد. (ن.ک ولی اله رستگار جویباری، ص 22، 1379)
1 – تفسیر نورالثقلین 40/27/98
2 – حسن لایحضره 4/372/576
1- 2 اسراف در اصطلاح
به معنای عدم رعایت اقتصاد، حیف و میل، افراط و تبذیر نمودن، تلف و ضایع کردن سرمایه ها، هدر دادن نعمت ها، تباه کردن اموال، گزاف مصرف کردن، اضافی، بیهوده خرج کردن، از حد گذشتن، خروج از حد و اعتدال در هر امری که از انسان سر زند را شامل می شود. «کل مازاد عای الاقتصاد اسراف». آنچه بیش از میانه روی باشد اسراف است.1
1- 3 اسراف از نظر فقه و فقهای اسلام
از نظر فقه اسلامی و فتاوی فقها در باب حرمت اسراف و گناه بودن آن، به طور اجماع و بدون هیچ شک و شهبه ای، یک حکم قطعی و مسلم فقهی است و پرهیز از آن یک تکلیف شرعی است که حتی در مسائلی مانند وضو، غسل و کفن بحث اسراف را مطرح کرده اند. (ولی الله رستگاری جویباری، ص 122، 1379).
1- 4 اسراف در فرهنگ عمومی
واژه اسراف در گفت و گوهای روزانه فراوان بکار برده می شود و در مصداق های آن هم اشتباه های زیادی رخ می دهد مثلا برگزاری مجالس و محافل با شکوه یا سفره های رنگارنگ و غذاهای متنوع، یا خانه های بزرگ و مجلل و ماشین های گران قیمت نشانه بزرگواری و کرامت و شان و لیاقت به شمار می آید و اسراف نیست اما در مقابل هدر رفتن چند قطره آب، یک قطعه نان، چند لقمه غذا اسراف شمرده می شود در حالیکه خانه های مجلل و محافل آن چندین برابر این ها هدر می رود.
1 – وسایل الشعیر، ج16، ص506
1-5 اسراف از نظر شرعی
همان عدول از حق و خروج از حد اعتدال، خرج مال در راه گناه و بیهوده و هوس مضر و فساد و شر به هر اندازه و در هر زمان و مکان و صرف مال، نعمت در راه غیر طاعت خدا هر چند کم، که شرعا و عقلا حلال و سزاوار نیست.
2- اسراف از دیدگاه قرآن کریم
در قرآن کریم 23 بار در 21 آیه کلمه اسراف را به کار برده که در دو آیه 2 بار تکرار شده است عمل اسراف از زشت ترین، مذموم ترین و زیان بارترین اعمال انسان از نظر قرآن کریم است و با روشنی و صراحت تمام مورد نهی و نکوهش قرار گرفته زیرا اکثر مفاسد، انحراف ها و ظلم ها از ناحیه ی اسرافکاری هاست موجب سقوط و هلاکت می شود.
« كُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِين» بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند اسرافکاران را دوست نمی دارد.1
3- حرمت اسراف
اسلام چون دین عدالت و امانت و خواهان تعادل، توازن و رعایت حقوق و عدالت اجتماعی در جامعه است هر چیزی را که این اصول مسلم را بر هم زند تحریم و نهی کرده است نعمت های الهی امانت هایی هستند که خداوند برای رشد و تعالی انسان ها در اختیار آنان نهاده است پس بهره برداری از نعمت ها باید همسویی با اوامر و حدود الهی و در جهت سعادت، کمال و عزت جاودانی انسان ها باشد حال آنکه اسراف بر هم زننده اعتدال و عدالت و به وجود آورنده فساد و تباهی در زندگی انسان هاست از این رو اسراف هرگز و هیچ گاه تایید شرع و
1 – سوره اعراف، آیه 31
عقل نبوده و حرمت آن از نظر شرعی و عقلی یک امر مسلم و ضروری و یک عمل حرام است که انجام آن به شدت نهی شده است. (ن.ک. ولی الله رستگاری جویباری 22:1379)
4- نشانه های اسراف
در جامعه در میان دردها، یک از بیماری های خطرناکی که دامن گیر بسیاری از مردم شده و موجب ناراحتی ها در جنبه های مختلف گشته و بعدهای گوناگون، هم چون سرطان است و پای خود را پهن کرده است اسراف است
حضرت علی (ع) نشانه های اسراف را در 3 چیز بیان می کنند:
در جامعه در میان دردها، یک از بیماری های خطرناکی که دامن گیر بسیاری از مردم شده و موجب نارحتی ها در جنبه های مختلف گشته و بعدهای گوناگون، هم چون سرطان دست و پای خود را پهن کرده است. اسراف است حضرت علی (ع) نشانه های اسراف را در 3 چیز بیان می کنند:
4-1خوردن خارج از حدودشان (یعنی خوردن آنچه لازم نیست)
4-2پوشیدن بیرون از حد معمول (یعنی پوشیدن آنچه لازم نیست)
4-3خریدن اشیای غیر لازم (یعنی خریدن آنچه که لازم نیست)
5- نشانه ای اسراف کننده
برای اسراف کار سه نشانه است:
5-1 آنچه را که لازم نیست می خرد.
5-2 آنچه را که لازم نیست می پوشد.
5-3 آنچه را که لازم نیست می خورد.
آری اسراف کار چیزی می خرد که از آن او نیست زیرا نه پولی که اسرافکار با آن خرید می کند، از آن اوست و نه آنچه که می خرد در خور او.
6– نمونه ی مسرفان
6-1 فرعون:
فرعون که در صدد تثبیت حاکمیت ظالمانه و برتری جویی در زمین بود و از اسرافکاران است و به سبب اسرافکاری اش از هیچ جنایتی فروگذاری نکرد خداوند متعال در قرآن کریم درباره او چنین فرموده است: «وَنَادَی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِن تَحْتِی أَفَلَا تُبْصِرُونَ » فرعون در میان قومش صدا و ندا بلند کرد و گفت ای مردم آیا حکومت کشور بزرگ مصر از آن من نیست، آیا عزت و جلال مرا در عالم به چشم مشاهده نمی کنید و نمی بینید.1
6-2 قوم لوط:
نمونه دیگر مسرفان قوم لوط بودند که مرتکب عمل زشت و شنیع لواط شدند و در قرآن کریم خداوند متعال می فرماید: «إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ» جز این نیست که شما از روی شهوت نزد مردان می روید و زنان را ترک می کنید بلکه شما گروه اسراف کننده گانید.2
1– زخرف / 51
2 - سوره اعراف، آیه 81
7 – حد اسراف
اسحاق بن عمار می گوید: به حضرت کاظم(ع) عرض کردم : مرد ده پیراهن دارد، آیا این از اسراف
است؟ فرمودند: نه، بلکه این تعدد، موجب دوام بیشتر لباس می شود، ولی اسراف در لباس این است که جامه عز و آبرو را در محل پلید بپوشی و آن را آلوده نمایی.1
7-1 کم ترین حد اسراف
کم ترین حد اسراف دور ریختن ته مانده غذا، ناچیز شمردن جامه تن (بخشش لباسی که تو را می پوشاند) دور ریختن آب نیمه خورده و دور افکندن هسته میوه است.2
8- اسرافی که همیشه حرام است
8-1 اسراف در مال
سه رقم اسراف است که در جمیع حالات حرام و اختصاص به شخص، زمان و مکان ندارد. اول ضایع کردن مال و بی فایده کردن آن، هر چند کم باشد مانند دور انداختن هسته ی خرما هنگامی که قابل استفاده باشد، آب نیم خورده در جایی که آب نایاب باشد.
8-2 اسراف در امور اعتقادی
اسراف در عقیده آن است که درباره خود و دیگری چیزی را که دروغ و سزاوار نیست معتقد شود مانند اعتقاد
1– مکارم الاخلاق، ص 98
2- وسایل، ج 3، ص 384
فرعون به ربوبیت خویش که گفت: برای شما غیر از خودم، خدایی نمی شناسم. (حسن حیدری، 106:1388)
9- انواع اسراف
9-1 اسراف در منابع طبیعی و ثروت ها
یکی از موارد روشن و مهم اسرافکاری، اسراف و هدر دادن منابع طبیعی و ثروت های ملی از قبیل جنگل ها، شالیزارها، مراتع، زمین ها، منابع آبی (دریاها، رودخانه ها و چشمه ها)، انواع معادن و ذخایری مانند: نفت، گاز و برق و فرآورده های آن، کلیه «انفال»1 غنایم، انواع مواد غذایی، کشاورزی و دیگر امکانات مالی و اقتصادی است
که همه ی مسلمانان جهان در آن سهیم هستند. بهره برداری از منابع طبیعی اگر از مرز میانه روی تجاوز کند اسراف و حرام است و از ناحیه خداوند هم نهی شده و نتایج زیان بار و خسارت سنگین و جبران ناپذیر و عواقب نامطلوب و ضررهای مادی و معنوی عدیده ای در بر خواهد داشت و معیار تعیین مصرف آن نیز عرف هر زمانی است، اگر زمانی همه ی مردم در رفاه نسبی به سر می برند داشتن وسایل زیاد، اسراف نیست تا زمانی که مردم در فقر و تنگ دستی هستند، مصادیق اسراف و تجمل گرایی نسبت به جایگاه افراد متفاوت است.
9-1-1 آب
آب مایه ی حیات همه ی موجودات وابسته بدان است و ما باید در صرفه جویی در آن بکوشیم، زیاده روی در مصرف آب علاوه بر صدق، عنوان اسراف، از جهت ضرر به جامعه و بیت المال حرام است. حضرت امام خمینی (ره) در این باره می فرمایند: زیاده روی در مصرف آب حرام است و موجب ضمان می گردد.
1 – انفال کلیه اموال و ثروتهایی که مالکیت خصوصی ندارند.
9-1-2 برق
امروزه از ساده ترین وسایل زندگی تا پیچیده ترین آنها در کارخانه ها، بیمارستان ها و … بوسیله ی نیروی برق به حرکت در می آیند. صنعت برق، از ثروت های ملی محسوب شده که با هزینه گزافی راه اندازی می شود زیاده روی در مصرف آن ضررهای فراوانی به بیت المال وارد می سازد.
(ولی الله رستگاری جویباری، 167:1379)
9-2 اسراف در مواد غذایی
از عوامل بقا و نیاز انسان بعد از آب و هوا، مواد غذایی است که به وسیله آن جسم تقویت شده و آماده فعالیت می گردد اما تغذیه باید در حد اعتدال و به اندازه نیاز بدن باشد. زیاده روی در مصرف غذا و اتلاف و دور ریختن آن از مظاهر تجاوز از حد اعتدال شمرده می شود.
9-2-1 اسراف در غذا
اسراف در غذا به چند صورت است: الف) پرخوری ب) هدر دادن ج) دور ریختن د) خوردن چیزی که در شان
انسان نیست مانند شراب. انداختن سفره های پر زرق و برق، درست کردن چندین نوع غذا برای چند نفر و دور ریختن مواد غذایی سالم، از مصادیق روشن اسراف به حساب می آید. امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: « عليكم بالقصد في المطاعم فانه ابعدمن السرف واصح للبدن» برشما باد، رعایت میانه روی در غذا، زیرا این عمل موجب دوری از اسراف و سلامتی بدن است.1
9-2-2 اسراف در نان
همان طور که گفته شد اسراف در مواد غذایی کاری زشت و ناپسند است اما در میان مواد غذایی، نان به دلیل
1 – وسایل الشیعه، ج16، ص 1506
این که از ارکان غذایی غذایی هر خانواده است و هزینه زیادی برای آن پرداخت می شود و در تهیه نان مراحل مختلفی مانند آماده سازی زمین، کشت و جمع آوری محصول، تولید آرد، ساخت خمیر و پخت نان و بالاخره مصرف آن صورت می گیرد اهمیت بیشتری دارد و در عین حال بیش ترین اسراف نیز در مصرف نان است بنابراین برای جلوگیری از این مسئله نان را به مقدار مصرف روزانه تهیه کرده و آن چه از آن اضافه می آید باید در یخچال نگهداری کنیم و در صورتی که نان به هر دلیلی خشک شد و غیر قابل مصرف گردید سعی کنیم به مصرف مناسب دیگری برسانیم و از طرف دیگر باید با نانوایان مختلف نیز برخورد شود. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «اکرموا الخبز فانه قد عمل خیر ما بین العرش الی الارض و ما بینهما» نان را گرامی بدارید، زیرا از عرش تا زمین و آنچه میان آن دو است برای بدست آوردن آن تلاش کرده اند. 1
9-3 اسراف در بیت المال
تمام ثروت های عمومی و امکانات و سرمایه های موجود در جهان متعلق به مجموعه اهل جهان است. بنابراین
مصلحت عمومی جامعه بشری اقتضا می کند که همه مردم به خصوص مسلمانان از این اموال پاسداری کرده و در نگهداری آن بکوشند و از اسراف بیهوده و ضایع ساختن اموال عمومی جدا بپرهیزند زیرا از دیدگاه اسلام اسرافکاری و ضرر و زیان به اموال عمومی به مراتب سنگین تر از اموال شخصی است اسراف در بیت المال و اموال عمومی یکی از انواع زشت و معصیت بارترین جلوه های اسراف است که متاسفانه همواره اموال ملی در معرض چنین آفت بزرگی قرار داشته و دارند. حضرت علی (ع) می فرمایند: «فان اموال المسلمین لا تحمل الاضرار» همانا اموال مسلمین طاقت و تحمل ضرر و زیان را ندارد.2 (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 164:1379).
1 – وسایل الشیعه، ج 16، ص 506
2- بحارالانوار، ج41، ص 105
9-4 اسراف در مخارج و هزینه های زندگی
از دیدگاه اسلام هر گونه اسراف و تبذیر و خرج بیهوده در مصارف زندگی، امور معشیتی و مخارج شخصی، حیف و میل اموال اعم از خصوصی و عمومی و هزینه های گزاف و غیر ضروری ممنوع و حرام است اما متاسفانه زندگی انسان ها در جوامع امروزی آلوده به انواع اسراف شده و با کمال تاسف این آفت در سراسر جهان در حال گسترش است. طبق بیان خداوند متعال در قرآن مجید «ان الانسان لفی خسر»1 انسان ها ذاتا زیاده طلب و تبذیر گر هستند و در بهره برداری از مواهب طبیعی و امکانات غالبا حیف و میل کرده و دچار خسران می شوند و فراتر از اندازه ی معین مصرف می کنند از این جهت، می توان گفت بسیاری از کمبودها، بی عدالتی ها و ایجاد طبقات نا برابر فقر و غنی و دیگر گرفتاری ها نتیجه اسراف و تبذیر است در حالیکه تعالیم اسلام به هیچ فردی از افراد جامعه انسانی اجازه نمی دهد که بیش از اندازه لازم مصرف کند و اگر چنین کرد، او را مسرف می داند.
9-4-1 تجمل گرایی
مخارج بیهوده و هزینه های گزاف «تجمل گرایی»، تزیینات زاید و مد پرستی از بلاهای اجتماعی است که باعث
بسیاری از ناهنجاری ها و هدر دادن نعمت های آفرینش شده است که از نمونه های آن می توان مجالس مهمانی و مذهبی، جشنهای آن چنانی، ساختمان ها و بناهای تجملی ثروتمندان، مرفهان و مترض2 که بعضا از پول طبقه محروم و بیچاره یا از ثروت های عمومی بنا می کنند و سفرهای متعدد توام با عیش و نوش اشاره کرد
در حالیکه گروهی دیگر از کمبود مواد غذایی رنج برده و با بی سوادی، بیماری، نداشتن مسکن، … دست و پنجه نرم می کنند.
1 - سوره والعصر، آیه 2
2 – مترض کسی است که از ناز و نعمت فراوان برخوردار است
9-4-2 بهره برداری نادرست از نعمت های آفرینش
استفاده نادرست از مواهب حیات مثلا نعمت عمر و حیات که از گران بهاترین و با ارزش ترین سرمایه های زندگی است یا نعمت زمان و وقت از نعمت های گران قیمت و پر ارزش و موثر در نظم و تدام حیات می باشد. مثلا عمر ما بی جهت و بی بهره سپری شود و یا در راه هوسرانی و نافرمانی خدا صرف گردد و چنان چه وقت ما صرف بعضی از کارهای بیهوده و برنامه های سرگرم کننده غیر آموزنده و مضر گردد و باعث تلف کردن فکر، استعداد و نیروی ما شود. هدر دادن هر یک از سرمایه های مادی و معنوی، جسمی و روحی، توانایی های نهفته در وجود انسان از قبیل صحت و سلامتی، آرامش و دیگر ثروت های وجود آدمی از مهم ترین نمونه های بزرگ اسرافکاری در حیات زندگی آدمیان است.
9-4-3 استعمال مواد مخدر
مواد مخدر مانند غده سرطانی در میان ممالک دنیا ریشه دوانده و خسارت جبران ناپذیری بر رشد فکری، فرهنگی و اجتماعی و دیگر توانایی های بشر وارد می کند ضمن این که این ماده شوم ضررهای مالی و زیان های اقتصادی هنگفت در بدترین راه هوا و هوس و پوچی را در پی دارد و موجب انواع ناهنجاری ها و مفاسد اجتماعی ، فرهنگی از قبیل خودکشی در نسل جوان، نیروهای کاری عدم فعالیت های اجتماعی و سلب روحیه و تلاش می شود و قوای جسمی و فکری را به تحلیل برده و متلاشی می کند و اعصاب انسان را تخدیر می کند و آنان را به یک موجود بی خاصیت و مضر تبدیل می سازد و از همه مهم تر باعث تزلزل عقاید، فرهنگ و تعالیم دینی می شود. از آثار شوم دیگر مواد مخدر، گسترش انواع فساد، قتل، خودکشی، بی بند و باری و ولگردی می باشد. پس بدین ترتیب صرف هر نوع سرمایه در راه شوم مواد مخدر و مصرف آن از مصادیق مهم اسراف و تبذیر و کاری شیطانی و ظالمانه است که تعالیم اسلام آن را شدیدا منع و نهی کرده است.
9-4-4 هزینه های نظامی
یکی دیگر از چهره های زیان بار اسراف هزینه های تسلیحاتی و مخارج سنگین نظامی است که ضرر و زیان بسیار سنگین بر جهان به خصوص مردم محروم تحمیل می کند و ظلم مضاعف این که این نوع اسراف ها خود به وجود آورنده ی انواع اسرافکاری هایی دیگر می شوند که هزینه های کمر شکنی را بر جامعه بشری ضعیف وارد می کند که در نتیجه استقلال و امنیت آن ها را به خطر می اندازد. نکته مهم این است که این همه سرمایه های اقتصادی، ملی و نیروهای فراوان انسانی و استعدادهای فکری به دلیل انحراف و دور ماندن از تعالیم الهی برای ساخت و ساز سلاح های مرگبار و کشنده برای کشمکش های بی دلیل هزینه گردد و ثروت هایی که در جهت تخریب دنیا و جنگ و نزاع، ایجاد آشوب و اختلاف به کار می رود بیش تر از ثروت هایی است که در مسیر اصلاح و آبادی و سازندگی مصرف می شود و این سندی روشن از اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 1379 :176-168)
9-5 اسراف در قصاص
خداوند حکیم اسراف و زیاده روی در قصاص را شدیدا نهی کرده، در زمان جاهلیت اگر یک فردی کشته می شد برای انتقام از خون او ده ها و صدها نفر دیگر کشته می شدند حال آن که قصاص یک قانونی است که برای عبرت دیگران و در نتیجه جلوگیری از تکرار قتل است حال اگر در قصاص زیاده روی شود موجب گسترش قتل خواهد شد از این جهت این اسلام حدود و مقررات خاصی را وضع نموده که از جمله «حد و قصاص» است که زیاده روی در قصاص ممنوع و حرام می باشد پس اولیای دم هنگام قصاص باید مرز اسلام و حدود قانون گام بردارند و فقط قاتل را قصاص کنند و نه غیر قاتل و بی گناه را. «فلا یسرف فی القتل» در قتل نباید اسراف کرد.1 (ن.ک، حسن حیدری، 22:1388)
1 – سوره مائده، آیه 45
10- علل و عوامل اسراف
10-1 الگوهای تبلیغاتی
آگهی و تبلیغات برای کالاهای خارجی همراه با تصویر که این الگوها به سرعت در میان مردم به ویژه قشر جوان گسترش می یابد و کسانی که قدرت تغییر سبک زندگی را دارند به شکل غریبان می خرند، می پوشند می خورند، سفر می کنند و در کل چون آنان زندگی می کنند و کسانی که توانایی تغییر سبک زندگی را ندارند دچار بالا رفتن توقعات می شوند. تبلیغات در خانواده ها باعث می شود تا از یک سو پولهای گزافی برای خرید کالاهای خارجی بپردازند در حالی که می توانند همان کالاها را با قیمت ارزان تر در داخل کشور تهیه کنند. زائقه مصرفی در زمینه خوراک، پوشاک، مصرف کالاها و محصولات خارجی که پیوسته در میان مردم گسترش می یابد یکی از مصادیق روشن اسراف است.(ن.ک، حسن حیدری، 61:1388)
10-2 رشد مصرف گرایی
رشد مصرف موجب بهره برداری، بیش از ظرفیت منابع و در نهایت اسراف و انهدام آنهاست مصرف در حد کفایت و پاسخگو به نیازهای حیاتی، از مصرف لذت جویانه و اشرافی فرق بسیار دارد. در جامعه افراد بیش از آن که برای اجتماع تولید کنند از اجتماع مصرف می کنند. زندگی سراسر مصرف و زیاده روی و اسراف در تولیدات مصرفی سبب شده تا هدف اصلی و روح زندگی را به فراموشی بسپارند. به طور مثال: هر گاه سرانه مصرف غلات افزایش یابد، فرسایش خاک های حاصل خیز، نابودی جنگل ها، تولید زباله های اضافی و هزاران مورد دیگر را به دنبال خواهد داشت یا چنان چه تمایل به مصرف پروتیین های دریایی زیاد شود باعث کاهش پستاندارن دریایی و به هم خوردن تعادل اقیانوس می شود. (ن.ک، حسن حیدری، 63:1388)
10-3 رفاه طلبی ثروتمندان
تنوع خواهی ثروتمندان که نفس مصرف را ارزش می دانند و در این راستا با یکدیگر به رقابت می پردازند و با خود پرستی و لذت طلبی همراه با توانمندی مادی، بیش از نیازهای واقعی خود مصرف می کنند آنان همواره بر واردات کالاهای لوکس و تجملی پا فشاری می کنند و بیش ترین درآمدهای ارزی کشور را صرف واردات این کالاها می کنند که این از نمونه های بارز اسراف است.
10 – 4 رقابت و چشم و هم چشمی
از دیگر عوامل اسراف رقابت و چشم و هم چشمی است، بدین ترتیب که افراد طبقه متوسط و پایین با مشاهده ولخرجی های ثروتمندان رقابت آن ها را وا می دارد که در حد امکان خود را شبیه آنان کنند و از هر گونه فرصت و درآمدی برای الگوگیری از زندگی مرفهان بهره می جویند آنها از درآمدهای ضروری و حیاتی خود می کاهند و پس انداز حاصل از آن را صرف چشم و هم چشمی خود می کنند و درآمد های اضافی که می بایست به بازسازی اقتصادی برسد به سوی ساختمان سازی، تزیینات و تجملات سوق می دهند به طور مثال فرد به ساخت خانه ای دست می زند که با درآمد وی ناسازگار است در نتیجه چنین هزینه های منجر به زندگی اقساطی می شود و تا مدت ها اقتصاد خانواده را فلج می سازد.
10-5 جهل و بی خبری
همان گونه که صرفه جویی نشانه عقل است در مقابل اسراف نیز نمونه های بارز جهل است زیرا جهل است که
انسان ها را وادار به اسراف و نابود کردن اموال و نعمت های الهی می کند حال آنکه اگر انسان از نیروی عقل و اندیشه درست بهره گیرد پی می برد که پرهیز از اسراف و تبذیر به محافظت از مال و ثروت و نعمت های الهی می پردازد از طرف دیگر امکان بهره برداری بیشتر از نعمت ها را برای سایر بندگان فراهم می سازد. (ولی الله رستگاری جویباری، 116:1379)
10-6 بی ایمانی
یکی از عوامل اسراف، بی ایمانی و نداشتن ایمان است. ایمان نداشتن به احکام الهی موجب اسرافکاری می شود. آیه شریفه قرآنی که خداوند می فرمایند: « والْعَصْرِ إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» سوگند به عصر که انسانها همه در زیان اند و زیان کارند مگر کسانی که ایمان واقعی آورده و اعمال صالح و شایسته انجام داده اند. 1
10-7 فساد اخلاقی
فساد اخلاقی و داشتن صفات زشت و ناپسند باعث می شود تا فرد قانون شکنی کند و فساد اخلاقی وجودش را فراگیرد و فرد به پیروی از هوی و هوس خود سرمایه های خود را در راه تامین هوس بازی خود هدر دهد که موجب اسراف کاری می شود.
10-8 فساد اقتصادی
بی بند و باری مالی، نداشتن نظم اقتصادی، طمع و ثروت اندوزی، تفاخر مال، بی عدالتی، تبعیضات ناروا، همگی از عوامل و موجبات اسراف است.
10-9 عقده ها و بیماری روانی
یک دیگر از عوامل اسراف، ناهنجاری های روانی است که موجب تجاوز از حد و حیف و میل در امور زندگی
انسان ها می شود به طور مثال وسواس بودن از جمله بیماری های روانی است که باعث هدر دادن عمر، فرسودن اعصاب، نابود ساختن قوای روحی و جسمی و از دست دادن فرصت های ارزشمند می شود. هم چنین عقده های
درونی، سرخوردگی ها، بخل ها، حسادت ها، کمبودهای درونی، ضعف و حقارت باعث می شوند که انسان برای
1- سوره والعصر آیات 1-3
جبران آنها به اسراف و تبذیر از جمله ولخرجی ها، ریخت و پاش های غیر معقول و ضایع کردن مال و ثروت خود بپردازد. (ولی الله رستگاری جویباری، 122:1379)
10-10 الگوی غلط اجتماعی و فرهنگی
الگوهای غلط فرهنگی و اجتماعی، نا آشنا بودن به الگوهای مصرف از جنبه های اخلاقی، معنوی، عدم آشنایی نسبت به عواقب زیان بار اسراف، نیاموختن راه و رسم زندگی سالم، تقلید بی مورد، الگوپذیری از فرهنگ های بیگانه از دیگر عوامل اسراف و تبذیر است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 124:1379)
10-11 تربیت غلط خانواده و جامعه
برخلاف موجودات دیگر شخصیت و اعمال و رفتار انسان را تربیت خانوادگی و اجتماعی او تشکیل می دهد و محیط خانه، جامعه و جریان های اجتماعی کاملا در انسان موثر است، لذا روانشناسان سه عامل: وراثت، خانواده، محیط خارج را، از عوامل تربیت و فرهنگ انسان شمرده اند. به همین دلیل اگر فرد در محیط خانوادگی و جامعه ای رشد یابد که بزرگ ترها الگوی صمیمی برای مصرف و پرهیز از هر گونه زیاده روی باشد تاثیر مثبتی روی فرد گذاشته، ولی چنان چه محیط، خانواده و جامعه رو به اسرافکاری داشته باشند در ساختار روحی و تربیت آن فرد تاثیر منفی و نامطلوب دارد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 125:1379)
10-12 تنبلی و سستی
تعالیم اسلام انسان را در همه ی عصر به کار و تلاش تشویق کرده و نفع بهره ی هر کس را در گرو میزان کار و تلاش او دانسته و در مقابل زندگی مصرفی مردود و انسان بیکار را مبغوض خدا می داند. دین اسلام بر تمام عواملی که عدم توسعه و رشد انسان و بیکاری را به دنبال دارد خط قرمز کشیده و از هر گونه تنبلی و سستی که موجب خستگی، کم شدن نشاط و فرسودگی جسم و روح می شود بیزاراست بنابراین همین که انسان استعدادها و نیروهای فکری و سرمایه های درونی خود را هدر می دهد و به کار نمی گیرد بزرگ ترین اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 126:1379)
10-13 قدرت، زور و سلطه
قدرت ظالمانه، ناحق، نامشروع و در یک کلام قدرت شیطانی قدرتی است که موجب اسراف است قدرت پرستان از خدا بی خبر و سلطه جویان بی دین ضمن این که همواره به اسرافکاری مشغول هستند همین اعمال زشت خود را از طریق سلطه بر ملت های ضعیف و تحت ستم و ترویج خرافات و مصرف گرایی در میان جوامع بشری، صادرات کالای غیر ضروری که بدترین نوع غارت گری است تحلیل می کنند. سوء استفاده از قدرت، تنها در مسائل اقتصادی و امور مادی نیست که موجب اسراف می شود، بلکه قدرت اگر توام با عقل و شرع هم نباشد خود اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 127:1379)
11- راه های جلوگیری از اسراف
11-1 نیروی ایمان
مسئله شناخت اسراف از غیر اسراف و پرهیز از هر گونه اسراف و جلوگیری درست و به موقع از آن و نیز تشخیص راه های درمان یک تکلیف شرعی و عقلی است یکی از بهترین راه های مبارزه و جلوگیری از اسراف و پیشگیری از هر گونه زیاده روی ، نیروی ایمان است. ایمان واقعی به خداوند و عقیده به پاداش و عذاب در عالم آخرت، بهترین عامل کنترل انسان است تا از دستورات الهی نکرده و از هر گونه اسراف و تبذیر به دور باشد بنابراین با توسعه این و تقویت ایمان در جامعه می توان جلوی اسراف را گرفت تا حدی آن را کاهش داد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 133:1379)
11-2 پیروی از تعالیم و قوانین اسلام
دین اسلام تمام احکام خود را طوری وضع کرده که از اسراف کاری و تبذیر به دور است و راه واقعی میانه روی در تمام قوانین موجود است. بنابراین ارج نهادن به معیارهای اسلامی برابر با دوری از اسراف و تجاوز از حراست یعنی اگر انسان پابند و متعهد به معیارهای اسلامی باشد دست به اسراف نمی زند. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 132:1379)
11-3 تربیت اخلاقی و اسلامی
اخلاق اسلامی و تربیت صحیح انسان ها را به کارهای نیک و رفتار حسنه، رعایت اعتدال دعوت می کند و از کارهای زشت و ضد اخلاقی مانند اسراف و عواملی که باعث اسرافکاری می شود منع می کند.
11-4 امر به معروف و نهی از منکر
دو وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر عامل قوی و اهرم نیرومندی برای جلوگیری از هر گونه اسراف (نهی از منکر) و سوق دادن به میانه روی و اعتدال (امر به معروف) است. بر هیمن اساس خداوند در آیات قرآنی برای جلوگیری از هر معصیتی مسلمانان را به این دو وظیفه مهم دعوت نموده اند باید جمعی(وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) در میان شما دعوت به کار نیک و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آن ها رستگارنند و سعاتمند. 1
11-5 محاکم قضایی و اجرای عدالت اقتصادی
راه دیگر کنترل اسراف اجرای صحیح قوانین قضایی در اسلام حکومت اسلامی است نسبت به اجرای قوانین مسئول است و برای تامین رفاه و حفظ حقوق دیگران و جلوگیری ورودی از اسراف را اصلاح مجرمین را فراهم
1 – آل عمران 104
نموده و جلو هر گونه تخلفی را می گیرد.
11-6 انتخاب الگوی حسنه از رهبران الهی
انسان ها باید الگو و روش زندگی صحیح را از بزرگان دین و خاندان پاک آموخته و از آن ها پیروی کنند. انتخاب الگوی حسنه و الگوپذیری از انبیای الهی باعث می شود تا انسان دچار اسراف نشده و به فکر کسب روزی حلال باشد.
11-7 پیروی از الگوی مصرف در اسلام
حیات و بقای انسان و ترقی جامعه بستگی به مصرف درست و رعایت دارد. در یک جامعه که صاحب فرهنگ غنی و درخشان اسلام است، شایسته نیست که از جوامع غیر اسلامی که فقط به خاطر ملاحظات مادی به صرفه جویی رو آورده، عقب مانده یا از آن ها پیروی کند بلکه جامعه اسلامی خود، الگوی حسنه برای سایر جوامع بشری است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 141:1379)
11- 8 راه اعتدال و میانه روی
دین اسلام همواره برای تامین سعادت و خوشبختی انسان ها، آن ها را در همه امور به راه اعتدال و میانه روی و دوری جستن از افراط و تفریط توصیه می کند پس انسان باید تمام حرکت های فکری و رفتاری خود را اعم از دورنی و بیرونی را بر محور اعتدال و میانه روی قرار دهد. حدیثی از امام صادق (ع) آمده که فرموده اند «هر
کس در زندگی و معشیت خود، جانب اعتدال را رعایت نماید من ابتلا نشدن به فقر را برای او تضمین می کنم1» (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 142:1379)
1- مستدرک الوسایل، ج2، ص 644
12- آثار اسراف
اسراف و تبذیر علاوه بر حرام بودنشان، آثار زیان بار دیگری نیز بر زندگی انسان ها می گذارند که اگر انسان، این عوامل را درک کنند از آن پرهیز می کند.
12-1 اسراف، مبطل وضو
هر کس که در مصرف آب در (وضو و غسل) زیاده روی کند مانند کسی است که وضو و غسل خود را باطل کند.
12-2 اسراف و زوال نعمت
هر کس میانه روی و قناعت پیشه کند، نعمت بر او پایدار ماند و آن کس که اسراف و تبذیر کند، نعمت از کف او بیرون رود. 1
12-3 اسراف، مبغوض خدا
میانه روی چیزی است که خداوند عزوجل آن را دوست دارد و اسراف را ناخوش می دارد و حتی دور ریختن زیاده ی نوشیدنی ات را. 2
12-4 اسراف باعث هلاکت
امیرالمونین علی (ع) فرموده اند: میانه روی ثروت خیر و اسراف باعث هلاکت است.
1- تحت العقول، ص471
2- الکاقی، ج4،ص54
12-5 اسراف و اندک شدن برکت
همانا اسراف کردن همراه با اندک بودن برکت است.1
12-6 اسراف، عدم ستایش
اسراف را رها کن زیرا شخص اسراف کننده نه ستایش از بخشش او می شود و نه مورد رحم قرار می گیرد. 2
12-7 اسراف موجب نابودی نظم و انضباط
نظام هستی بر پایه نظم و انضباط بنا شده ولی اسراف بر هم زننده نظم و انضباط اجتماعی و اقتصادی است و سبب هرج و مرج در جامعه انسانی می شود.
12-8 اسراف، سبب بی ایمانی
اسراف سبب آن می شود که انسان آلوده به انواع گناه، ظلم و شرک شوند و دست به هر فسادی بزنند، انسان های اسراف گر ضعیف الا یمان ترین افراد هستند و بنابراین به گناه بیشتری دست می زنند چون شخص مسرف هم مال و نعمت و هم عقیده، ایمان و آخرت خود را از دست می دهد بنابراین هم ضرر دنیوی و هم اخروی برایش در پی دارد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 154:1379)
12-9 اسراف باعث سقوط اخلاق و انحطاط فرهنگ
اسراف و زیاده روی در گناه باعث نابودی صفات نیکو و رفتار ناپسند در نتیجه سقوط اخلاق می گردد و اگر این رفتار ناپسند به صورت یک عادت درآید انسان به راحتی ارزش های اخلاقی را نادیده گرفته و معیارهای اخلاقی
1 – 150 موضوع از قرآن کریم و احادیث اهلبیت، ص 402.
2- بحار الانوار، ج50،ص292
را زیر پا گذاشته و به تخلفات اخلاقی از قبیل: رشوه گیری، کلاه برداری، دزدی و … دست می زند. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 156:1379)
12-10 اسراف، باعث فقر و محرومیت
اگر گروهی از انسان ها در مصارف زندگی و استفاده از نعمت ها و مواهب الهی اسراف کنند و امکانات بیش تری را صرف هوس های خود کنند در نتیجه سرمایه ها که باید به طور مساوی بین انسان ها تقسیم شود خرج هوس های عده ای از اسراف کاران می شود سرانجام خود نیز به بستر فقر خواهند افتاد. از این رو برای جبران شکاف بین زندگی فقیر و غنی و از بین بردن فقر در جامعه در تعالیم اقتصادی اسلام راه حل هایی وجود دارد که یکی از آن ها تحریم اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 159:1379)
نتیجه گیری
اسلام به عنوان مکتبی که برای سعادت بشر، برنامه دارد در همه حال و همه جا اسراف را امری ناپسند ذکر می کند و مومنان را از زیاده روی بر حذر می دارد، اسراف تنها اختصاص به خوراک و پوشاک ندارد و همه مصارف را شامل می شود که این مصرف می تواند در ارتباط با انرژی، مواد غذایی و حتی زمان باشد به عبارتی وقتی صحبت از کاهش هزینه ها و تغییر نگاه به کنترل هزینه ها به میان می آید منظور فقط کنترل مصرف انرژی نیست بلکه استفاده از زمان و فرصت نیز معنی پیدا می کند. حال اگر می خواهیم در عرصه های گوناگون اجتماعی، نظامی، اقتصادی، … به موفقیت دست یابیم باید فرهنگ اسلامی مصرف صحیح را در جامعه ترویج دهیم. برای مبارزه اسراف و ترویج مصرف صحیح باید به ریشه ها توجه داشت که بتواند تاثیر عمیق در دل و جان مردم بگذارد. اسراف کاری می تواند از پایین ترین مراتب آغاز شده و به نقطه اوج خود برسد این میان فقط فرهنگ مبتنی به آموزه های اخلاقی است که می تواند در مقابل آن بایستد این فرهنگ در جامعه ما ریشه دارد و باید به اشاعه آن کمک کرد. اسراف علاوه بر بعد معنوی بر بعد دنیوی، مادی، اجتماعی و روانی انسان نیز تاثیر دارد. به طور مثال یک عامل روانی اسراف، احساس حقارت، خودکم بینی و وسواس است پس بهترین راه این است که به آنچه خدای متعال روزی و مقرر فرموده راضی باشیم.
نمودار 1 انواع اسراف
نمودار 2 علل و عوامل اسراف
نمودار 3 راه های جلوگیری از اسراف
نمودار 4 آثار اسراف
منابع
1 – مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه
2- حیدری، حسن، الگوی مصرف، (1388) انتشارات بخشایش، قم.
3
چکیده
تاثیر اسراف در زندگی
حمیده خادملو
به هر کاری که موجب هدر رفتن نعمت های الهی گردد و به هر نوع تجاوز از حد اسراف گویند خواه تجاوز در مصرف باشد و خواه تجاوز در برخورد و اخلاق. صرفه جویی امروز، خود کفایی فردا و اسراف امروز، نیازمند شدن فردا را بدنبال دارد. مساله اسراف و عدم صرفه جویی تنها یک مساله اقتصادی نیست بلکه از بعد اجتماعی و فرهنگی نیز آینده جامعه را دچار آسیب می کند. برای پرهیز از اسراف باید برنامه ریزی صورت گرفته و الگوی مصرف از خود فرد شروع شود، یعنی هر کس در محل سکونت خود می تواند در مصرف انرژی صرفه جویی کند و با مصرف مناسب علاوه بر کاهش صورتحساب انرژی و فراهم کردن زندگی بهتر به سلامت محیط زیست نیز یاری رساند. اگر پرهیز از اسراف که نوعی ارزش و قناعت در مصرف است با اسراف که ضد ارزش و حرص در مصرف است مخلوط نشود آنگاه در مسائل اقتصادی مشکل نخواهیم داشت.
کلید واژه: اسراف، تبذیر، اتلاف، مصرف
کلیات
1 – بیان مسئله، ضرورت و اهداف تحقیق
بیان مسئله این مقاله اینطور آغاز می شود: آیا اسراف اختصاص به خوراک و پوشاک دارد و آیا اسراف فقط روی بعد معنوی انسان تاثیر دارد یا روی بعد مادی نیر اثر گذار است؟ و آیا اسراف جزئی از فرهنگ انسان به شمار می آید؟
از نظر قرآن کریم انسان در جمیع شئون ارتباطات خود، موظف است براساس تحقیق و پژوهش راه طی کند و پذیرش اصول اعتقادی در اسلام باید از روی تحقیق باشد و گرنه ایمان شخصی ارزش ندارد که در احادیث نیز به این مساله مهم اشاره شده مانند « اطلبوا العلم بالصين فان طلب العلم فريضة علي کل مسلم» دانش و تحقیق را فرا گیرید، اگر چه در کشور چین باشد زیرا فراگیری علم بر هر مسلمانی واجب است. 1
بنابریان ضرورت و اهمیت تحقیق درباره اسراف برای مبارزه با بلاهای اجتماعی مانند تجمل گرایی، استعمال مواد مخدر، بهره برداری نادرست از نعمت ها، رقابت و چشم و هم چشمی، کاهش روند مصرف گرایی، رفاه طلبی ثروتمندان، جهل و بی خبری، منادهای اخلاقی و اقتصادی(کلاه برداری ها، دزدی، رشوه گیری و …) و افزایش تولید در جامعه است.
2 - روش تحقیق
روش این مقاله که مقاله نظری است، تحلیلی – توصیفی است که در حوزه تحقیقاتی کتابخانه ای انجام می گیرد لذا پس از بررسی جامع و فیش برداری از آثار اسراف حدود نیمی از پژوهش را به خود اختصاص می دهد، به طبقه بندی، تحلیل و توصیف مباحث پرداخته می شود.
1 - (میزان الحکمه، ج3،ص2070)
3 - پیشینه تحقیق
حامد علی اکبر زاده نویسنده مقاله با عنوان اسراف و صرفه جویی در فرهنگ اسلامی با بررسی مقوله اسراف و صرفه جویی از دیدگاه آیات و روایات به ضرورت فرهنگ سازی برای صرفه جویی و قناعت در جامعه تاکید کرده است حال آن که موضوع اسراف و در مقابل آن صرفه جویی در کتب دینی و اخلاق اسلامی مورد بحث قرار گرفته که هر شک و شهبه ای را از ذهن بر طرف می سازد اما برای درک بهتر این موضوع باید به علل و عوامل اسراف و راه های جلوگیری از آن پرداخته شود که ما در تحقیق حاضر به این مسئله توجه کرده ایم.
مقدمه
«والذين إذا أنفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا وكان بين ذلك قواما»
آنان هنگامی که خرج می کنند، اسراف نمی کنند و تنگ چشمی نشان نمی دهند و میان این دو حد، حد «قوام» است که آن را ملاک می شمارند.1
خلقت براساس عدل است هم چنان که امام علی (ع) فرموده است: عدل پایه ای است که جهان بدان استوار شده است. خداوند حکیم زندگی انسان را بر پایه ی اعتدال، توازن و تعادل قرار داده و آن را براساس عدم تجاوز، حیف و میل، زیاده روی و پرهیز از هر گونه اسراف بنا نهاده است. اکنون ما باید در قبال تعالیم الهی اسلام و در برابر حقوق ملت احساس مسئولیت داشته باشیم و نسبت به مسئله اسراف بی تفاوت نباشیم تا بتوانیم در خوب زیستن خود و جامعه خود سهیم باشیم. از نعمت های خدا باید استفاده برده، استفاده و بهره برداری از نعمت ها و پرداختن به آرایش و آراستگی در سطح کفاف زندگی درست و مصرف شمرده می شود و ژنده پوشی ویرانه نشینی از نظر اسلام پسندیده نیست اما آنچه در استفاده از برکات خداوند باید رعایت گردد. دوری از حرام و آنچه از آن منع شده یعنی اسراف است. پیام اسلام این است که در یک جامعه موفق همه موظفند در تولید کوشا باشند و در مصرف قانع و اگر چنین فرهنگی پیاده شد آن جامعه مشکل اقتصادی نخواهند داشت اما اگر انسان موجودی مصرفی باشد و در تلاش قناعت کند آن جامعه، جامعه ای فقیر خواهد بود.
1 – سوره فرقان، آیه 67:25.
اسراف
کلمه اسراف، از نظر اصل و ریشه ی عربی «سرف» بر وزن «سرف» گرفته شده و هنگامی که بر باب افعال برده شود فعل آن متعدی می گیرد و مصدر آن «اسرف» به معنای زیاده روی، تجاوز و گزافکاری کردن (ضد قصد و میانه روی) می باشد.
1 – اسراف چیست؟
امام باقر (ع) به فرزندش امام صادق (ع) فرمودند: تو را سفارش می کنم به انجام کار خیر، وسط دو کار بد تا آن دو را محو کند. امام صادق (ع) پرسیدند: چگونه چنین چیزی ممکن است. امام فرمودند: همان طور که قرآن می گوید مومنین کسانی هستند که وقتی خرج می کنند اسراف و یا سخت گیری نمی کنند.
اسراف و سخت گیری هر دو بدند و میانه روی وسط آنها خوب است.1 رسول اکرم (ص) به امام علی (ع) فرمودند: یا علی چهار چیز هدر می رود: 1 – خوردن بعد از سیری 2 – روشن کردن چراغ در مهتاب 3 – زراعت در زمینی که شوره زار است 4 – نیکی کردن به کسی که لایق آن نیست2
1- 1 اسراف در لغت
به معنای زیاده طلبی بی مورد، طمع کاری زیاد، تندروی بی جا، ضایع کردن و تباه کردن، هدر دادن، اتلاف، حرص، تجاوز نمودن و از حد گذراندن است که این واژه عموما درباره ی رفتار انسان به کار می رود و برای غیر انسان به ندرت به کار رفته است اما در رفتارهای انسان عمومیت دارد و شامل تجاوز از هر حدی می شود، یعنی هر گونه زیاده روی در رفتارهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اعتقادی و اقتصادی، اعم از مرزی و اجتماعی را در بر می گیرد. (ن.ک ولی اله رستگار جویباری، ص 22، 1379)
1 – تفسیر نورالثقلین 40/27/98
2 – حسن لایحضره 4/372/576
1- 2 اسراف در اصطلاح
به معنای عدم رعایت اقتصاد، حیف و میل، افراط و تبذیر نمودن، تلف و ضایع کردن سرمایه ها، هدر دادن نعمت ها، تباه کردن اموال، گزاف مصرف کردن، اضافی، بیهوده خرج کردن، از حد گذشتن، خروج از حد و اعتدال در هر امری که از انسان سر زند را شامل می شود. «کل مازاد عای الاقتصاد اسراف». آنچه بیش از میانه روی باشد اسراف است.1
1- 3 اسراف از نظر فقه و فقهای اسلام
از نظر فقه اسلامی و فتاوی فقها در باب حرمت اسراف و گناه بودن آن، به طور اجماع و بدون هیچ شک و شهبه ای، یک حکم قطعی و مسلم فقهی است و پرهیز از آن یک تکلیف شرعی است که حتی در مسائلی مانند وضو، غسل و کفن بحث اسراف را مطرح کرده اند. (ولی الله رستگاری جویباری، ص 122، 1379).
1- 4 اسراف در فرهنگ عمومی
واژه اسراف در گفت و گوهای روزانه فراوان بکار برده می شود و در مصداق های آن هم اشتباه های زیادی رخ می دهد مثلا برگزاری مجالس و محافل با شکوه یا سفره های رنگارنگ و غذاهای متنوع، یا خانه های بزرگ و مجلل و ماشین های گران قیمت نشانه بزرگواری و کرامت و شان و لیاقت به شمار می آید و اسراف نیست اما در مقابل هدر رفتن چند قطره آب، یک قطعه نان، چند لقمه غذا اسراف شمرده می شود در حالیکه خانه های مجلل و محافل آن چندین برابر این ها هدر می رود.
1 – وسایل الشعیر، ج16، ص506
1-5 اسراف از نظر شرعی
همان عدول از حق و خروج از حد اعتدال، خرج مال در راه گناه و بیهوده و هوس مضر و فساد و شر به هر اندازه و در هر زمان و مکان و صرف مال، نعمت در راه غیر طاعت خدا هر چند کم، که شرعا و عقلا حلال و سزاوار نیست.
2- اسراف از دیدگاه قرآن کریم
در قرآن کریم 23 بار در 21 آیه کلمه اسراف را به کار برده که در دو آیه 2 بار تکرار شده است عمل اسراف از زشت ترین، مذموم ترین و زیان بارترین اعمال انسان از نظر قرآن کریم است و با روشنی و صراحت تمام مورد نهی و نکوهش قرار گرفته زیرا اکثر مفاسد، انحراف ها و ظلم ها از ناحیه ی اسرافکاری هاست موجب سقوط و هلاکت می شود.
« كُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِين» بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند اسرافکاران را دوست نمی دارد.1
3- حرمت اسراف
اسلام چون دین عدالت و امانت و خواهان تعادل، توازن و رعایت حقوق و عدالت اجتماعی در جامعه است هر چیزی را که این اصول مسلم را بر هم زند تحریم و نهی کرده است نعمت های الهی امانت هایی هستند که خداوند برای رشد و تعالی انسان ها در اختیار آنان نهاده است پس بهره برداری از نعمت ها باید همسویی با اوامر و حدود الهی و در جهت سعادت، کمال و عزت جاودانی انسان ها باشد حال آنکه اسراف بر هم زننده اعتدال و عدالت و به وجود آورنده فساد و تباهی در زندگی انسان هاست از این رو اسراف هرگز و هیچ گاه تایید شرع و
1 – سوره اعراف، آیه 31
عقل نبوده و حرمت آن از نظر شرعی و عقلی یک امر مسلم و ضروری و یک عمل حرام است که انجام آن به شدت نهی شده است. (ن.ک. ولی الله رستگاری جویباری 22:1379)
4- نشانه های اسراف
در جامعه در میان دردها، یک از بیماری های خطرناکی که دامن گیر بسیاری از مردم شده و موجب ناراحتی ها در جنبه های مختلف گشته و بعدهای گوناگون، هم چون سرطان است و پای خود را پهن کرده است اسراف است
حضرت علی (ع) نشانه های اسراف را در 3 چیز بیان می کنند:
در جامعه در میان دردها، یک از بیماری های خطرناکی که دامن گیر بسیاری از مردم شده و موجب نارحتی ها در جنبه های مختلف گشته و بعدهای گوناگون، هم چون سرطان دست و پای خود را پهن کرده است. اسراف است حضرت علی (ع) نشانه های اسراف را در 3 چیز بیان می کنند:
4-1خوردن خارج از حدودشان (یعنی خوردن آنچه لازم نیست)
4-2پوشیدن بیرون از حد معمول (یعنی پوشیدن آنچه لازم نیست)
4-3خریدن اشیای غیر لازم (یعنی خریدن آنچه که لازم نیست)
5- نشانه ای اسراف کننده
برای اسراف کار سه نشانه است:
5-1 آنچه را که لازم نیست می خرد.
5-2 آنچه را که لازم نیست می پوشد.
5-3 آنچه را که لازم نیست می خورد.
آری اسراف کار چیزی می خرد که از آن او نیست زیرا نه پولی که اسرافکار با آن خرید می کند، از آن اوست و نه آنچه که می خرد در خور او.
6– نمونه ی مسرفان
6-1 فرعون:
فرعون که در صدد تثبیت حاکمیت ظالمانه و برتری جویی در زمین بود و از اسرافکاران است و به سبب اسرافکاری اش از هیچ جنایتی فروگذاری نکرد خداوند متعال در قرآن کریم درباره او چنین فرموده است: «وَنَادَی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِن تَحْتِی أَفَلَا تُبْصِرُونَ » فرعون در میان قومش صدا و ندا بلند کرد و گفت ای مردم آیا حکومت کشور بزرگ مصر از آن من نیست، آیا عزت و جلال مرا در عالم به چشم مشاهده نمی کنید و نمی بینید.1
6-2 قوم لوط:
نمونه دیگر مسرفان قوم لوط بودند که مرتکب عمل زشت و شنیع لواط شدند و در قرآن کریم خداوند متعال می فرماید: «إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ» جز این نیست که شما از روی شهوت نزد مردان می روید و زنان را ترک می کنید بلکه شما گروه اسراف کننده گانید.2
1– زخرف / 51
2 - سوره اعراف، آیه 81
7 – حد اسراف
اسحاق بن عمار می گوید: به حضرت کاظم(ع) عرض کردم : مرد ده پیراهن دارد، آیا این از اسراف
است؟ فرمودند: نه، بلکه این تعدد، موجب دوام بیشتر لباس می شود، ولی اسراف در لباس این است که جامه عز و آبرو را در محل پلید بپوشی و آن را آلوده نمایی.1
7-1 کم ترین حد اسراف
کم ترین حد اسراف دور ریختن ته مانده غذا، ناچیز شمردن جامه تن (بخشش لباسی که تو را می پوشاند) دور ریختن آب نیمه خورده و دور افکندن هسته میوه است.2
8- اسرافی که همیشه حرام است
8-1 اسراف در مال
سه رقم اسراف است که در جمیع حالات حرام و اختصاص به شخص، زمان و مکان ندارد. اول ضایع کردن مال و بی فایده کردن آن، هر چند کم باشد مانند دور انداختن هسته ی خرما هنگامی که قابل استفاده باشد، آب نیم خورده در جایی که آب نایاب باشد.
8-2 اسراف در امور اعتقادی
اسراف در عقیده آن است که درباره خود و دیگری چیزی را که دروغ و سزاوار نیست معتقد شود مانند اعتقاد
1– مکارم الاخلاق، ص 98
2- وسایل، ج 3، ص 384
فرعون به ربوبیت خویش که گفت: برای شما غیر از خودم، خدایی نمی شناسم. (حسن حیدری، 106:1388)
9- انواع اسراف
9-1 اسراف در منابع طبیعی و ثروت ها
یکی از موارد روشن و مهم اسرافکاری، اسراف و هدر دادن منابع طبیعی و ثروت های ملی از قبیل جنگل ها، شالیزارها، مراتع، زمین ها، منابع آبی (دریاها، رودخانه ها و چشمه ها)، انواع معادن و ذخایری مانند: نفت، گاز و برق و فرآورده های آن، کلیه «انفال»1 غنایم، انواع مواد غذایی، کشاورزی و دیگر امکانات مالی و اقتصادی است
که همه ی مسلمانان جهان در آن سهیم هستند. بهره برداری از منابع طبیعی اگر از مرز میانه روی تجاوز کند اسراف و حرام است و از ناحیه خداوند هم نهی شده و نتایج زیان بار و خسارت سنگین و جبران ناپذیر و عواقب نامطلوب و ضررهای مادی و معنوی عدیده ای در بر خواهد داشت و معیار تعیین مصرف آن نیز عرف هر زمانی است، اگر زمانی همه ی مردم در رفاه نسبی به سر می برند داشتن وسایل زیاد، اسراف نیست تا زمانی که مردم در فقر و تنگ دستی هستند، مصادیق اسراف و تجمل گرایی نسبت به جایگاه افراد متفاوت است.
9-1-1 آب
آب مایه ی حیات همه ی موجودات وابسته بدان است و ما باید در صرفه جویی در آن بکوشیم، زیاده روی در مصرف آب علاوه بر صدق، عنوان اسراف، از جهت ضرر به جامعه و بیت المال حرام است. حضرت امام خمینی (ره) در این باره می فرمایند: زیاده روی در مصرف آب حرام است و موجب ضمان می گردد.
1 – انفال کلیه اموال و ثروتهایی که مالکیت خصوصی ندارند.
9-1-2 برق
امروزه از ساده ترین وسایل زندگی تا پیچیده ترین آنها در کارخانه ها، بیمارستان ها و … بوسیله ی نیروی برق به حرکت در می آیند. صنعت برق، از ثروت های ملی محسوب شده که با هزینه گزافی راه اندازی می شود زیاده روی در مصرف آن ضررهای فراوانی به بیت المال وارد می سازد.
(ولی الله رستگاری جویباری، 167:1379)
9-2 اسراف در مواد غذایی
از عوامل بقا و نیاز انسان بعد از آب و هوا، مواد غذایی است که به وسیله آن جسم تقویت شده و آماده فعالیت می گردد اما تغذیه باید در حد اعتدال و به اندازه نیاز بدن باشد. زیاده روی در مصرف غذا و اتلاف و دور ریختن آن از مظاهر تجاوز از حد اعتدال شمرده می شود.
9-2-1 اسراف در غذا
اسراف در غذا به چند صورت است: الف) پرخوری ب) هدر دادن ج) دور ریختن د) خوردن چیزی که در شان
انسان نیست مانند شراب. انداختن سفره های پر زرق و برق، درست کردن چندین نوع غذا برای چند نفر و دور ریختن مواد غذایی سالم، از مصادیق روشن اسراف به حساب می آید. امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: « عليكم بالقصد في المطاعم فانه ابعدمن السرف واصح للبدن» برشما باد، رعایت میانه روی در غذا، زیرا این عمل موجب دوری از اسراف و سلامتی بدن است.1
9-2-2 اسراف در نان
همان طور که گفته شد اسراف در مواد غذایی کاری زشت و ناپسند است اما در میان مواد غذایی، نان به دلیل
1 – وسایل الشیعه، ج16، ص 1506
این که از ارکان غذایی غذایی هر خانواده است و هزینه زیادی برای آن پرداخت می شود و در تهیه نان مراحل مختلفی مانند آماده سازی زمین، کشت و جمع آوری محصول، تولید آرد، ساخت خمیر و پخت نان و بالاخره مصرف آن صورت می گیرد اهمیت بیشتری دارد و در عین حال بیش ترین اسراف نیز در مصرف نان است بنابراین برای جلوگیری از این مسئله نان را به مقدار مصرف روزانه تهیه کرده و آن چه از آن اضافه می آید باید در یخچال نگهداری کنیم و در صورتی که نان به هر دلیلی خشک شد و غیر قابل مصرف گردید سعی کنیم به مصرف مناسب دیگری برسانیم و از طرف دیگر باید با نانوایان مختلف نیز برخورد شود. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «اکرموا الخبز فانه قد عمل خیر ما بین العرش الی الارض و ما بینهما» نان را گرامی بدارید، زیرا از عرش تا زمین و آنچه میان آن دو است برای بدست آوردن آن تلاش کرده اند. 1
9-3 اسراف در بیت المال
تمام ثروت های عمومی و امکانات و سرمایه های موجود در جهان متعلق به مجموعه اهل جهان است. بنابراین
مصلحت عمومی جامعه بشری اقتضا می کند که همه مردم به خصوص مسلمانان از این اموال پاسداری کرده و در نگهداری آن بکوشند و از اسراف بیهوده و ضایع ساختن اموال عمومی جدا بپرهیزند زیرا از دیدگاه اسلام اسرافکاری و ضرر و زیان به اموال عمومی به مراتب سنگین تر از اموال شخصی است اسراف در بیت المال و اموال عمومی یکی از انواع زشت و معصیت بارترین جلوه های اسراف است که متاسفانه همواره اموال ملی در معرض چنین آفت بزرگی قرار داشته و دارند. حضرت علی (ع) می فرمایند: «فان اموال المسلمین لا تحمل الاضرار» همانا اموال مسلمین طاقت و تحمل ضرر و زیان را ندارد.2 (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 164:1379).
1 – وسایل الشیعه، ج 16، ص 506
2- بحارالانوار، ج41، ص 105
9-4 اسراف در مخارج و هزینه های زندگی
از دیدگاه اسلام هر گونه اسراف و تبذیر و خرج بیهوده در مصارف زندگی، امور معشیتی و مخارج شخصی، حیف و میل اموال اعم از خصوصی و عمومی و هزینه های گزاف و غیر ضروری ممنوع و حرام است اما متاسفانه زندگی انسان ها در جوامع امروزی آلوده به انواع اسراف شده و با کمال تاسف این آفت در سراسر جهان در حال گسترش است. طبق بیان خداوند متعال در قرآن مجید «ان الانسان لفی خسر»1 انسان ها ذاتا زیاده طلب و تبذیر گر هستند و در بهره برداری از مواهب طبیعی و امکانات غالبا حیف و میل کرده و دچار خسران می شوند و فراتر از اندازه ی معین مصرف می کنند از این جهت، می توان گفت بسیاری از کمبودها، بی عدالتی ها و ایجاد طبقات نا برابر فقر و غنی و دیگر گرفتاری ها نتیجه اسراف و تبذیر است در حالیکه تعالیم اسلام به هیچ فردی از افراد جامعه انسانی اجازه نمی دهد که بیش از اندازه لازم مصرف کند و اگر چنین کرد، او را مسرف می داند.
9-4-1 تجمل گرایی
مخارج بیهوده و هزینه های گزاف «تجمل گرایی»، تزیینات زاید و مد پرستی از بلاهای اجتماعی است که باعث
بسیاری از ناهنجاری ها و هدر دادن نعمت های آفرینش شده است که از نمونه های آن می توان مجالس مهمانی و مذهبی، جشنهای آن چنانی، ساختمان ها و بناهای تجملی ثروتمندان، مرفهان و مترض2 که بعضا از پول طبقه محروم و بیچاره یا از ثروت های عمومی بنا می کنند و سفرهای متعدد توام با عیش و نوش اشاره کرد
در حالیکه گروهی دیگر از کمبود مواد غذایی رنج برده و با بی سوادی، بیماری، نداشتن مسکن، … دست و پنجه نرم می کنند.
1 - سوره والعصر، آیه 2
2 – مترض کسی است که از ناز و نعمت فراوان برخوردار است
9-4-2 بهره برداری نادرست از نعمت های آفرینش
استفاده نادرست از مواهب حیات مثلا نعمت عمر و حیات که از گران بهاترین و با ارزش ترین سرمایه های زندگی است یا نعمت زمان و وقت از نعمت های گران قیمت و پر ارزش و موثر در نظم و تدام حیات می باشد. مثلا عمر ما بی جهت و بی بهره سپری شود و یا در راه هوسرانی و نافرمانی خدا صرف گردد و چنان چه وقت ما صرف بعضی از کارهای بیهوده و برنامه های سرگرم کننده غیر آموزنده و مضر گردد و باعث تلف کردن فکر، استعداد و نیروی ما شود. هدر دادن هر یک از سرمایه های مادی و معنوی، جسمی و روحی، توانایی های نهفته در وجود انسان از قبیل صحت و سلامتی، آرامش و دیگر ثروت های وجود آدمی از مهم ترین نمونه های بزرگ اسرافکاری در حیات زندگی آدمیان است.
9-4-3 استعمال مواد مخدر
مواد مخدر مانند غده سرطانی در میان ممالک دنیا ریشه دوانده و خسارت جبران ناپذیری بر رشد فکری، فرهنگی و اجتماعی و دیگر توانایی های بشر وارد می کند ضمن این که این ماده شوم ضررهای مالی و زیان های اقتصادی هنگفت در بدترین راه هوا و هوس و پوچی را در پی دارد و موجب انواع ناهنجاری ها و مفاسد اجتماعی ، فرهنگی از قبیل خودکشی در نسل جوان، نیروهای کاری عدم فعالیت های اجتماعی و سلب روحیه و تلاش می شود و قوای جسمی و فکری را به تحلیل برده و متلاشی می کند و اعصاب انسان را تخدیر می کند و آنان را به یک موجود بی خاصیت و مضر تبدیل می سازد و از همه مهم تر باعث تزلزل عقاید، فرهنگ و تعالیم دینی می شود. از آثار شوم دیگر مواد مخدر، گسترش انواع فساد، قتل، خودکشی، بی بند و باری و ولگردی می باشد. پس بدین ترتیب صرف هر نوع سرمایه در راه شوم مواد مخدر و مصرف آن از مصادیق مهم اسراف و تبذیر و کاری شیطانی و ظالمانه است که تعالیم اسلام آن را شدیدا منع و نهی کرده است.
9-4-4 هزینه های نظامی
یکی دیگر از چهره های زیان بار اسراف هزینه های تسلیحاتی و مخارج سنگین نظامی است که ضرر و زیان بسیار سنگین بر جهان به خصوص مردم محروم تحمیل می کند و ظلم مضاعف این که این نوع اسراف ها خود به وجود آورنده ی انواع اسرافکاری هایی دیگر می شوند که هزینه های کمر شکنی را بر جامعه بشری ضعیف وارد می کند که در نتیجه استقلال و امنیت آن ها را به خطر می اندازد. نکته مهم این است که این همه سرمایه های اقتصادی، ملی و نیروهای فراوان انسانی و استعدادهای فکری به دلیل انحراف و دور ماندن از تعالیم الهی برای ساخت و ساز سلاح های مرگبار و کشنده برای کشمکش های بی دلیل هزینه گردد و ثروت هایی که در جهت تخریب دنیا و جنگ و نزاع، ایجاد آشوب و اختلاف به کار می رود بیش تر از ثروت هایی است که در مسیر اصلاح و آبادی و سازندگی مصرف می شود و این سندی روشن از اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 1379 :176-168)
9-5 اسراف در قصاص
خداوند حکیم اسراف و زیاده روی در قصاص را شدیدا نهی کرده، در زمان جاهلیت اگر یک فردی کشته می شد برای انتقام از خون او ده ها و صدها نفر دیگر کشته می شدند حال آن که قصاص یک قانونی است که برای عبرت دیگران و در نتیجه جلوگیری از تکرار قتل است حال اگر در قصاص زیاده روی شود موجب گسترش قتل خواهد شد از این جهت این اسلام حدود و مقررات خاصی را وضع نموده که از جمله «حد و قصاص» است که زیاده روی در قصاص ممنوع و حرام می باشد پس اولیای دم هنگام قصاص باید مرز اسلام و حدود قانون گام بردارند و فقط قاتل را قصاص کنند و نه غیر قاتل و بی گناه را. «فلا یسرف فی القتل» در قتل نباید اسراف کرد.1 (ن.ک، حسن حیدری، 22:1388)
1 – سوره مائده، آیه 45
10- علل و عوامل اسراف
10-1 الگوهای تبلیغاتی
آگهی و تبلیغات برای کالاهای خارجی همراه با تصویر که این الگوها به سرعت در میان مردم به ویژه قشر جوان گسترش می یابد و کسانی که قدرت تغییر سبک زندگی را دارند به شکل غریبان می خرند، می پوشند می خورند، سفر می کنند و در کل چون آنان زندگی می کنند و کسانی که توانایی تغییر سبک زندگی را ندارند دچار بالا رفتن توقعات می شوند. تبلیغات در خانواده ها باعث می شود تا از یک سو پولهای گزافی برای خرید کالاهای خارجی بپردازند در حالی که می توانند همان کالاها را با قیمت ارزان تر در داخل کشور تهیه کنند. زائقه مصرفی در زمینه خوراک، پوشاک، مصرف کالاها و محصولات خارجی که پیوسته در میان مردم گسترش می یابد یکی از مصادیق روشن اسراف است.(ن.ک، حسن حیدری، 61:1388)
10-2 رشد مصرف گرایی
رشد مصرف موجب بهره برداری، بیش از ظرفیت منابع و در نهایت اسراف و انهدام آنهاست مصرف در حد کفایت و پاسخگو به نیازهای حیاتی، از مصرف لذت جویانه و اشرافی فرق بسیار دارد. در جامعه افراد بیش از آن که برای اجتماع تولید کنند از اجتماع مصرف می کنند. زندگی سراسر مصرف و زیاده روی و اسراف در تولیدات مصرفی سبب شده تا هدف اصلی و روح زندگی را به فراموشی بسپارند. به طور مثال: هر گاه سرانه مصرف غلات افزایش یابد، فرسایش خاک های حاصل خیز، نابودی جنگل ها، تولید زباله های اضافی و هزاران مورد دیگر را به دنبال خواهد داشت یا چنان چه تمایل به مصرف پروتیین های دریایی زیاد شود باعث کاهش پستاندارن دریایی و به هم خوردن تعادل اقیانوس می شود. (ن.ک، حسن حیدری، 63:1388)
10-3 رفاه طلبی ثروتمندان
تنوع خواهی ثروتمندان که نفس مصرف را ارزش می دانند و در این راستا با یکدیگر به رقابت می پردازند و با خود پرستی و لذت طلبی همراه با توانمندی مادی، بیش از نیازهای واقعی خود مصرف می کنند آنان همواره بر واردات کالاهای لوکس و تجملی پا فشاری می کنند و بیش ترین درآمدهای ارزی کشور را صرف واردات این کالاها می کنند که این از نمونه های بارز اسراف است.
10 – 4 رقابت و چشم و هم چشمی
از دیگر عوامل اسراف رقابت و چشم و هم چشمی است، بدین ترتیب که افراد طبقه متوسط و پایین با مشاهده ولخرجی های ثروتمندان رقابت آن ها را وا می دارد که در حد امکان خود را شبیه آنان کنند و از هر گونه فرصت و درآمدی برای الگوگیری از زندگی مرفهان بهره می جویند آنها از درآمدهای ضروری و حیاتی خود می کاهند و پس انداز حاصل از آن را صرف چشم و هم چشمی خود می کنند و درآمد های اضافی که می بایست به بازسازی اقتصادی برسد به سوی ساختمان سازی، تزیینات و تجملات سوق می دهند به طور مثال فرد به ساخت خانه ای دست می زند که با درآمد وی ناسازگار است در نتیجه چنین هزینه های منجر به زندگی اقساطی می شود و تا مدت ها اقتصاد خانواده را فلج می سازد.
10-5 جهل و بی خبری
همان گونه که صرفه جویی نشانه عقل است در مقابل اسراف نیز نمونه های بارز جهل است زیرا جهل است که
انسان ها را وادار به اسراف و نابود کردن اموال و نعمت های الهی می کند حال آنکه اگر انسان از نیروی عقل و اندیشه درست بهره گیرد پی می برد که پرهیز از اسراف و تبذیر به محافظت از مال و ثروت و نعمت های الهی می پردازد از طرف دیگر امکان بهره برداری بیشتر از نعمت ها را برای سایر بندگان فراهم می سازد. (ولی الله رستگاری جویباری، 116:1379)
10-6 بی ایمانی
یکی از عوامل اسراف، بی ایمانی و نداشتن ایمان است. ایمان نداشتن به احکام الهی موجب اسرافکاری می شود. آیه شریفه قرآنی که خداوند می فرمایند: « والْعَصْرِ إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» سوگند به عصر که انسانها همه در زیان اند و زیان کارند مگر کسانی که ایمان واقعی آورده و اعمال صالح و شایسته انجام داده اند. 1
10-7 فساد اخلاقی
فساد اخلاقی و داشتن صفات زشت و ناپسند باعث می شود تا فرد قانون شکنی کند و فساد اخلاقی وجودش را فراگیرد و فرد به پیروی از هوی و هوس خود سرمایه های خود را در راه تامین هوس بازی خود هدر دهد که موجب اسراف کاری می شود.
10-8 فساد اقتصادی
بی بند و باری مالی، نداشتن نظم اقتصادی، طمع و ثروت اندوزی، تفاخر مال، بی عدالتی، تبعیضات ناروا، همگی از عوامل و موجبات اسراف است.
10-9 عقده ها و بیماری روانی
یک دیگر از عوامل اسراف، ناهنجاری های روانی است که موجب تجاوز از حد و حیف و میل در امور زندگی
انسان ها می شود به طور مثال وسواس بودن از جمله بیماری های روانی است که باعث هدر دادن عمر، فرسودن اعصاب، نابود ساختن قوای روحی و جسمی و از دست دادن فرصت های ارزشمند می شود. هم چنین عقده های
درونی، سرخوردگی ها، بخل ها، حسادت ها، کمبودهای درونی، ضعف و حقارت باعث می شوند که انسان برای
1- سوره والعصر آیات 1-3
جبران آنها به اسراف و تبذیر از جمله ولخرجی ها، ریخت و پاش های غیر معقول و ضایع کردن مال و ثروت خود بپردازد. (ولی الله رستگاری جویباری، 122:1379)
10-10 الگوی غلط اجتماعی و فرهنگی
الگوهای غلط فرهنگی و اجتماعی، نا آشنا بودن به الگوهای مصرف از جنبه های اخلاقی، معنوی، عدم آشنایی نسبت به عواقب زیان بار اسراف، نیاموختن راه و رسم زندگی سالم، تقلید بی مورد، الگوپذیری از فرهنگ های بیگانه از دیگر عوامل اسراف و تبذیر است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 124:1379)
10-11 تربیت غلط خانواده و جامعه
برخلاف موجودات دیگر شخصیت و اعمال و رفتار انسان را تربیت خانوادگی و اجتماعی او تشکیل می دهد و محیط خانه، جامعه و جریان های اجتماعی کاملا در انسان موثر است، لذا روانشناسان سه عامل: وراثت، خانواده، محیط خارج را، از عوامل تربیت و فرهنگ انسان شمرده اند. به همین دلیل اگر فرد در محیط خانوادگی و جامعه ای رشد یابد که بزرگ ترها الگوی صمیمی برای مصرف و پرهیز از هر گونه زیاده روی باشد تاثیر مثبتی روی فرد گذاشته، ولی چنان چه محیط، خانواده و جامعه رو به اسرافکاری داشته باشند در ساختار روحی و تربیت آن فرد تاثیر منفی و نامطلوب دارد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 125:1379)
10-12 تنبلی و سستی
تعالیم اسلام انسان را در همه ی عصر به کار و تلاش تشویق کرده و نفع بهره ی هر کس را در گرو میزان کار و تلاش او دانسته و در مقابل زندگی مصرفی مردود و انسان بیکار را مبغوض خدا می داند. دین اسلام بر تمام عواملی که عدم توسعه و رشد انسان و بیکاری را به دنبال دارد خط قرمز کشیده و از هر گونه تنبلی و سستی که موجب خستگی، کم شدن نشاط و فرسودگی جسم و روح می شود بیزاراست بنابراین همین که انسان استعدادها و نیروهای فکری و سرمایه های درونی خود را هدر می دهد و به کار نمی گیرد بزرگ ترین اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 126:1379)
10-13 قدرت، زور و سلطه
قدرت ظالمانه، ناحق، نامشروع و در یک کلام قدرت شیطانی قدرتی است که موجب اسراف است قدرت پرستان از خدا بی خبر و سلطه جویان بی دین ضمن این که همواره به اسرافکاری مشغول هستند همین اعمال زشت خود را از طریق سلطه بر ملت های ضعیف و تحت ستم و ترویج خرافات و مصرف گرایی در میان جوامع بشری، صادرات کالای غیر ضروری که بدترین نوع غارت گری است تحلیل می کنند. سوء استفاده از قدرت، تنها در مسائل اقتصادی و امور مادی نیست که موجب اسراف می شود، بلکه قدرت اگر توام با عقل و شرع هم نباشد خود اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 127:1379)
11- راه های جلوگیری از اسراف
11-1 نیروی ایمان
مسئله شناخت اسراف از غیر اسراف و پرهیز از هر گونه اسراف و جلوگیری درست و به موقع از آن و نیز تشخیص راه های درمان یک تکلیف شرعی و عقلی است یکی از بهترین راه های مبارزه و جلوگیری از اسراف و پیشگیری از هر گونه زیاده روی ، نیروی ایمان است. ایمان واقعی به خداوند و عقیده به پاداش و عذاب در عالم آخرت، بهترین عامل کنترل انسان است تا از دستورات الهی نکرده و از هر گونه اسراف و تبذیر به دور باشد بنابراین با توسعه این و تقویت ایمان در جامعه می توان جلوی اسراف را گرفت تا حدی آن را کاهش داد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 133:1379)
11-2 پیروی از تعالیم و قوانین اسلام
دین اسلام تمام احکام خود را طوری وضع کرده که از اسراف کاری و تبذیر به دور است و راه واقعی میانه روی در تمام قوانین موجود است. بنابراین ارج نهادن به معیارهای اسلامی برابر با دوری از اسراف و تجاوز از حراست یعنی اگر انسان پابند و متعهد به معیارهای اسلامی باشد دست به اسراف نمی زند. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 132:1379)
11-3 تربیت اخلاقی و اسلامی
اخلاق اسلامی و تربیت صحیح انسان ها را به کارهای نیک و رفتار حسنه، رعایت اعتدال دعوت می کند و از کارهای زشت و ضد اخلاقی مانند اسراف و عواملی که باعث اسرافکاری می شود منع می کند.
11-4 امر به معروف و نهی از منکر
دو وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر عامل قوی و اهرم نیرومندی برای جلوگیری از هر گونه اسراف (نهی از منکر) و سوق دادن به میانه روی و اعتدال (امر به معروف) است. بر هیمن اساس خداوند در آیات قرآنی برای جلوگیری از هر معصیتی مسلمانان را به این دو وظیفه مهم دعوت نموده اند باید جمعی(وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) در میان شما دعوت به کار نیک و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آن ها رستگارنند و سعاتمند. 1
11-5 محاکم قضایی و اجرای عدالت اقتصادی
راه دیگر کنترل اسراف اجرای صحیح قوانین قضایی در اسلام حکومت اسلامی است نسبت به اجرای قوانین مسئول است و برای تامین رفاه و حفظ حقوق دیگران و جلوگیری ورودی از اسراف را اصلاح مجرمین را فراهم
1 – آل عمران 104
نموده و جلو هر گونه تخلفی را می گیرد.
11-6 انتخاب الگوی حسنه از رهبران الهی
انسان ها باید الگو و روش زندگی صحیح را از بزرگان دین و خاندان پاک آموخته و از آن ها پیروی کنند. انتخاب الگوی حسنه و الگوپذیری از انبیای الهی باعث می شود تا انسان دچار اسراف نشده و به فکر کسب روزی حلال باشد.
11-7 پیروی از الگوی مصرف در اسلام
حیات و بقای انسان و ترقی جامعه بستگی به مصرف درست و رعایت دارد. در یک جامعه که صاحب فرهنگ غنی و درخشان اسلام است، شایسته نیست که از جوامع غیر اسلامی که فقط به خاطر ملاحظات مادی به صرفه جویی رو آورده، عقب مانده یا از آن ها پیروی کند بلکه جامعه اسلامی خود، الگوی حسنه برای سایر جوامع بشری است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 141:1379)
11- 8 راه اعتدال و میانه روی
دین اسلام همواره برای تامین سعادت و خوشبختی انسان ها، آن ها را در همه امور به راه اعتدال و میانه روی و دوری جستن از افراط و تفریط توصیه می کند پس انسان باید تمام حرکت های فکری و رفتاری خود را اعم از دورنی و بیرونی را بر محور اعتدال و میانه روی قرار دهد. حدیثی از امام صادق (ع) آمده که فرموده اند «هر
کس در زندگی و معشیت خود، جانب اعتدال را رعایت نماید من ابتلا نشدن به فقر را برای او تضمین می کنم1» (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 142:1379)
1- مستدرک الوسایل، ج2، ص 644
12- آثار اسراف
اسراف و تبذیر علاوه بر حرام بودنشان، آثار زیان بار دیگری نیز بر زندگی انسان ها می گذارند که اگر انسان، این عوامل را درک کنند از آن پرهیز می کند.
12-1 اسراف، مبطل وضو
هر کس که در مصرف آب در (وضو و غسل) زیاده روی کند مانند کسی است که وضو و غسل خود را باطل کند.
12-2 اسراف و زوال نعمت
هر کس میانه روی و قناعت پیشه کند، نعمت بر او پایدار ماند و آن کس که اسراف و تبذیر کند، نعمت از کف او بیرون رود. 1
12-3 اسراف، مبغوض خدا
میانه روی چیزی است که خداوند عزوجل آن را دوست دارد و اسراف را ناخوش می دارد و حتی دور ریختن زیاده ی نوشیدنی ات را. 2
12-4 اسراف باعث هلاکت
امیرالمونین علی (ع) فرموده اند: میانه روی ثروت خیر و اسراف باعث هلاکت است.
1- تحت العقول، ص471
2- الکاقی، ج4،ص54
12-5 اسراف و اندک شدن برکت
همانا اسراف کردن همراه با اندک بودن برکت است.1
12-6 اسراف، عدم ستایش
اسراف را رها کن زیرا شخص اسراف کننده نه ستایش از بخشش او می شود و نه مورد رحم قرار می گیرد. 2
12-7 اسراف موجب نابودی نظم و انضباط
نظام هستی بر پایه نظم و انضباط بنا شده ولی اسراف بر هم زننده نظم و انضباط اجتماعی و اقتصادی است و سبب هرج و مرج در جامعه انسانی می شود.
12-8 اسراف، سبب بی ایمانی
اسراف سبب آن می شود که انسان آلوده به انواع گناه، ظلم و شرک شوند و دست به هر فسادی بزنند، انسان های اسراف گر ضعیف الا یمان ترین افراد هستند و بنابراین به گناه بیشتری دست می زنند چون شخص مسرف هم مال و نعمت و هم عقیده، ایمان و آخرت خود را از دست می دهد بنابراین هم ضرر دنیوی و هم اخروی برایش در پی دارد. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 154:1379)
12-9 اسراف باعث سقوط اخلاق و انحطاط فرهنگ
اسراف و زیاده روی در گناه باعث نابودی صفات نیکو و رفتار ناپسند در نتیجه سقوط اخلاق می گردد و اگر این رفتار ناپسند به صورت یک عادت درآید انسان به راحتی ارزش های اخلاقی را نادیده گرفته و معیارهای اخلاقی
1 – 150 موضوع از قرآن کریم و احادیث اهلبیت، ص 402.
2- بحار الانوار، ج50،ص292
را زیر پا گذاشته و به تخلفات اخلاقی از قبیل: رشوه گیری، کلاه برداری، دزدی و … دست می زند. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 156:1379)
12-10 اسراف، باعث فقر و محرومیت
اگر گروهی از انسان ها در مصارف زندگی و استفاده از نعمت ها و مواهب الهی اسراف کنند و امکانات بیش تری را صرف هوس های خود کنند در نتیجه سرمایه ها که باید به طور مساوی بین انسان ها تقسیم شود خرج هوس های عده ای از اسراف کاران می شود سرانجام خود نیز به بستر فقر خواهند افتاد. از این رو برای جبران شکاف بین زندگی فقیر و غنی و از بین بردن فقر در جامعه در تعالیم اقتصادی اسلام راه حل هایی وجود دارد که یکی از آن ها تحریم اسراف است. (ن.ک، ولی الله رستگاری جویباری، 159:1379)
نتیجه گیری
اسلام به عنوان مکتبی که برای سعادت بشر، برنامه دارد در همه حال و همه جا اسراف را امری ناپسند ذکر می کند و مومنان را از زیاده روی بر حذر می دارد، اسراف تنها اختصاص به خوراک و پوشاک ندارد و همه مصارف را شامل می شود که این مصرف می تواند در ارتباط با انرژی، مواد غذایی و حتی زمان باشد به عبارتی وقتی صحبت از کاهش هزینه ها و تغییر نگاه به کنترل هزینه ها به میان می آید منظور فقط کنترل مصرف انرژی نیست بلکه استفاده از زمان و فرصت نیز معنی پیدا می کند. حال اگر می خواهیم در عرصه های گوناگون اجتماعی، نظامی، اقتصادی، … به موفقیت دست یابیم باید فرهنگ اسلامی مصرف صحیح را در جامعه ترویج دهیم. برای مبارزه اسراف و ترویج مصرف صحیح باید به ریشه ها توجه داشت که بتواند تاثیر عمیق در دل و جان مردم بگذارد. اسراف کاری می تواند از پایین ترین مراتب آغاز شده و به نقطه اوج خود برسد این میان فقط فرهنگ مبتنی به آموزه های اخلاقی است که می تواند در مقابل آن بایستد این فرهنگ در جامعه ما ریشه دارد و باید به اشاعه آن کمک کرد. اسراف علاوه بر بعد معنوی بر بعد دنیوی، مادی، اجتماعی و روانی انسان نیز تاثیر دارد. به طور مثال یک عامل روانی اسراف، احساس حقارت، خودکم بینی و وسواس است پس بهترین راه این است که به آنچه خدای متعال روزی و مقرر فرموده راضی باشیم.
نمودار 1 انواع اسراف
نمودار 2 علل و عوامل اسراف
نمودار 3 راه های جلوگیری از اسراف
نمودار 4 آثار اسراف
منابع
1 – مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه
2- حیدری، حسن، الگوی مصرف، (1388) انتشارات بخشایش، قم.
3 – رستگار جویباری، ولی الله، اسراف از دیدگاه اسلام، (1379) علی محمد گودرزی: بنیاد پژوهشهای علمی فرهنگی نور لاصفیاء، تهران.
4- قرآن مجید.
5- مرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، 4103 ه.ق. بیروت.
6- نوری، میرزا حسن، مستروک الوسایل، (1408 ه.ق)، موسسه آل البیت، قم.
7- حرانی، ابن شعبه، (1363)، تحت العقول، قم.
– رستگار جویباری، ولی الله، اسراف از دیدگاه اسلام، (1379) علی محمد گودرزی: بنیاد پژوهشهای علمی فرهنگی نور لاصفیاء، تهران.
4- قرآن مجید.
5- مرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، 4103 ه.ق. بیروت.
6- نوری، میرزا حسن، مستروک الوسایل، (1408 ه.ق)، موسسه آل البیت، قم.
7- حرانی، ابن شعبه، (1363)، تحت العقول، قم.
فرم در حال بارگذاری ...
آخرین نظرات