جايگاه آبروي مؤمن در اسلام

سيران كريم پور

چکيده:

آبرو بر حيثيتي از انسان اطلاق مي شود كه مورد ستايش يا سرزنش  واقع مي گردد خواه در خود او باشد يا در خانواده و يا كساني كه به گونه اي  با او پيوند دارند از ديدگاه اسلام آبروي مومن از چنان ارزش و قداستي در پيشگاه حق برخوردار است كه حفظ آن هم تراز با حفظ حرمت كعبه و گاهي بالاتر از آن مي باشد.

در اهميت پژوهش حول محور آبروي مومن همين بس كه در قرآن كريم و گفتار و رفتار معصومين Dبارها، اهميت و ارزش و ضرورت حفظ آبروي مومن مورد تاكيد قرار گرفته است.

با توجه به اينكه برخي از انسانها به دلائل مختلف از جمله ناآگاهي از عذاب دنيوي و اخروي به هتك حرمت ديگران گرفتارند ضرورت ايجاب مي كند كه علل و آثار و راهكارهاي حفظ آبرو را بدانند ضمناً اگر مردم به دانستن معنا و مفهوم آبرو و علل و آثار هتك آبرو و راهكارهاي حفظ آن توصيه شوند بهتر مي توانند در تعاملات اجتماعي با يكديگر برخورد نمايند.

روش كار در اين تحقيق كتابخانه اي است، در نهايت آنچه اصل و برآيند اين تحقيق بود اينكه، مسئله آبرو همه ابعاد زندگي دنيوي انسانها را تحت تاثير قرار مي دهد و از طرفي اين امر در خوشبختي يا شوربختي او در جهان آخرت، تاثير گذار است. با بالارفتن سطح توجه و آگاهي انسانها به مسئله آبرو و آثار منفي دنيوي و اخروي آن، خواهيم توانست صورت عملي و قدم به قدم در جهت بهبود در روابط بين افراد اجتماع به دور از هرگونه هتك آبرو و لكه دار كردن وجاهت و شرافت آنها پيش رويم.

كليد واژه‌هاي تحقيق عبارتند از: آبرو، آبرومندي، هتك، مومن

 

مقدمه

سپاس و ستايش مخصوص خداوندي است يكتا و نيايش افزون از قياس يگانه اي را است بي‌همتا كه از تابش اشرفات فيض كاملش چراغ قلوب اهل علم و عرفان و مشكات را، روشنايي يافته است.

مومن از منظر اسلام ، مقام و منزلت رفيعي دارد. در سرشت انسان علاوه بر عناصر مادي كه در ديگر جانداران نيز وجود دارد عنصري ملكوتي و الهي است و خداوند از روح قدسی الهي خويش در آن دميده است.

انسان از كرامت و شرافت الهي برخوردار است و خدا او را بر بسياري از مخلوقات خويش برتري داده است او آنگاه خويشتن واقعي را درك و احساس مي كند كه اين كرامت و شرافت را در خود بيابد و خود را برتر از پستي‌ها و شهوتراني‌ها بشمارد.

وقتي كه خداوند به  انسان تا اين اندازه ارج و قرب نهاده پس وظيفه هر انساني است كه او نيز در حفظ كرامت و شرافت انسانها بكوشد از جمله آنها حفظ آبروي هر انساني است. زيرا يكي از بالاترين سرمايه‌هاي انسان‌ها، آبرو است، هر انساني از آشكارشدن ضعف‌ها و عملكردهاي زشت خود در هراس است. از دست رفتن وجه و آبرو، سرآغاز بسياري از هنجارشكني‌ها، بزهكاري‌ها و گناهان است، از فراوان ترين واژه‌هاي قرآن كريم و متن‌هاي روايي ايمان و مشتقات آن است اين واژه، گذشته از گرويدن و باورداشتن ، امنيت بخشيدن به ديگران را نيز در بردارد.

اين روز‌ها در جرايد و مطبوعات بازار تهمت و آبروريزي چنان داغ شده كه گاهي افراد با دريدن پرده‌هاي حيا  به  حريم شخصي افراد وارد شده و مسايلي را به دروغ و احياناً راست بيان مي كنند.

با راه اندازي سايت‌هاي مختلف اينترنتي اين بازار (ريزش آبروي مسلمان) جنبة جهاني يافته و غيبت شوندگان آن از مرز يك مجلس يا محله فراتر رفته و به قول خودشان به دهكدة جهاني رسيده است .

آنچه امروز در مطبوعات و رسانه‌هاي ديگر به تاراج رفته و گاه به حراج عمومي گذاشته شده، آبروي مسلمان و مؤمن است.

متأسفانه بعضاً شاهد هستيم كه در جامعة اسلامي، به اين مهم چندان توجهي نمي شود. گاهي مشاهده مي شود كه بعضي افراد براي لگد كردن سهوي كفش به اين خاطر كه حق الناس برگردنشان نماند، از صاحب كفش تقاضاي عفو مي كنند، اما به راحتي آبروي ديگران را لگد مال مي كنند و اصلاً احساس گناه نمي كنند.

اين تحقيق با موضوع آبروي مؤمن  از ديدگاه اسلام در 5 بخش تدوين گرديده است كه بخش اول ، كليات تحقيق است و بخش دوم به مباني و مفاهيم موضوع پرداخته شده است و در بخش سوم به علل و عوامل حفظ و هتك آبرو پرداخته شده است و در بخش چهارم به آثار دنيوي و اخروي هتك آبرو پرداخته شده است و در بخش پنجم راهكارهايي جهت حفظ آبرو ارائه شده است.

 

 

بخش اول

كليات تحقيق

 1-1 تعريف و تبيين موضوع

آبرو بر حيثيتي از انسان اطلاق مي شود كه مورد ستايش يا سرزنش واقع مي گردد. خواه در خود او باشد يا در خانواده و يا كساني كه به گونه اي با او پيوند دارند، از ديدگاه اسلام آبروي مؤمن از چنان ارزش و قداستي در پيشگاه حق برخوردار است كه حفظ آن ، مهم تراز با حفظ حرمت كعبه و گاهي بالاتر از آن مي باشد.

تحقيقي كه با عنوان «آبروي مؤمن از ديدگاه اسلام» پيش رو داريد، در صدد بررسي اسباب و عوامل دروني و بيروني هتك آبروي مؤمن و بيان آثار دنيوي و اخروي كه در بر دارد مي باشد. كه به بيان راهكارهاي اختصاصي و عمومي حفظ آبروي مؤمن مي پردازد بيان مي كند.

1-2 اهميت و ضرورت

در اهميت پژوهش حول محور آبروي مؤمن همين بس كه با توجه به اينكه آبرو يكي از بزرگترين سرمايه‌هاي انسان است و در قرآن كريم و گفتار و رفتار معصومين A بسيار مورد سفارش و تأكيد قرار گرفته است. من جمله آيه 45 سوره آل عمران و آيه 69 سوره احزاب و ديگر آيات نوراني وحي، در قرآن كريم، و از جمله احاديثي كه در اين باره از معصومينA روايت شده حديث پيامبر اكرمo مي باشد كه فرمودند: حرمت آبروي مؤمن از حرمت كعبه بالاتر است.

پس هركه بصيرت داشته باشد ، نوري در دل و انبعاثي در فكر يافته باشد به خوبي مي‌داند كه حفظ حرمت و آبروي ديگران باعث دوري از گناه و حفظ كرامت وجودي خويش و در مرحله بعد حفظ دين و جامعه خويش است.

با توجه به اينكه برخي از انسانها به دلائل مختلف از جمله نا آگاهي از عذاب دنيوي و اخروي به هتك آبروي ديگران گرفتارند، و به صورت مستقيم و غير مستقيم، آگاهانه و گاهي غير آگاهانه آبروي ديگران را مخدوش مي كنند. ضرورت ايجاب مي كند كه آبرو و علل و آثار و راهكارهاي حفظ آن را بدانند. ضمناً اگر مردم به دانستن معنا و مفهوم آبرو و علل و آثار هتك آبرو و راههاي حفظ آن توصيه شوند بهتر مي توانند در تعاملات اجتماعي با يكديگر برخورد نمايند، و با توجه به اينكه اين روزها به آبروي افراد توجه چنداني نمي شود وبي‌پرده و بي‌محابا درباره مسائل خصوصي و شخصي آنان در هر جايي از جمله رسانه‌ها سخن گفته مي شود، برآن شدم تا پژوهشي درباره اين مهم و علل و آثار و راهكارهاي حفظ آن گردآوري نمايم.

1-3 اهداف و فوائد تحقيق

با توجه به نقش مهم آبرو در زندگي انسانها و اينكه بسياري از مردم به تأثير و اهميت آن از لحاظ فردي و اجتماعي توجه چنداني ندارند، و اكثر مردم از توجه به اين مسئله غافلند، در نتيجه اين نوشتار با تمركز بر روي مسئله حفظ آبروي مؤمن، بررسي علل، آثار و راهكارهاي حفظ آبرو، با اهداف ذيل تدوين گرديده است:

-بالا بردن انگيزه خويش و ديگران در راه شناخت راههاي حفظ آبروي مؤمنان مي باشد.

-پيگيري مسائل هتك آبرو در جامعه و در نتيجه حل مشكلات ناشي از اين رذيله اخلاقي در زندگي.

1-4 پيشينه موضوع تحقيق

تحقيق و تأليف درباره آبرو و سعي در حفظ و پرهيز از هتك آن به زمان صدر اسلام برمي گردد. چنان كه اين مسئله از اهميت فوق العاده اي برخوردار بوده است. به طوري كه در كلام قرآن و معصومينA نيز به آن اشاره شده است. بسياري از بزرگان نيز به اين مهم پرداخته اند و پاره اي از احكام آن را به طور پراكنده مورد توجه قرار داده اند. اما هيچ يك از اين كتب، به طور مستقل حول محور تبيين و بررسي علل و آثار و پيامدهاي هتك آبرو و راهكارهاي حفظ آن، متمركز نشده است.

مباحثي در ارتباط با آبروي مؤمن و راههاي حفظ آن با استفاده از متون ديني و اندوخته‌هاي دانشوران، تدوين نموده اند، كه در اين ميان مي توان كتاب، معراج السعاده احمد نراقي، اخلاق شبر عبدالله شبر، شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق، ترجمه و تفسير محمد تقي فلسفي، اخلاق معاشرت جواد محدثي و گناهان كبيره آيت الله دستغيب اشاره كرد.

اما در كتاب با ارزش معراج السعاده در قسمتي از مباحث خود به اين مسئله پرداخته است و در كتاب علم اخلاق شبر، نيز در طي يك درس به اين موضوع اشاره شده است. در كتاب اخلاق معاشرت جواد محدثي نيز اين موضوع تبيين گرديده اما همه‌ي مباحث مربوط به آن را مطرح نكرده است و همچنين در كتاب بزرگ گناهان كبيره آيت الله دستغيب نيز تنها به بخشي از اين مهم پرداخته شده است.

خلاصه آنكه در كتب نامبرده و ساير كتب استفاده شده به صورت متمركز و مستقل و گسترده به بحث آبرو پرداخته نشده است، اين تحقيق با تمركز بر مسئله‌ي آبروي مؤمن، در صدد بررسي علل و عوامل دروني و بيروني هتك آبروي مؤمن و بيان آثار دنيوي و اخروي كه در بردارد مي باشد، و به بيان راهكارهاي اختصاصي و عمومي حفظ آبروي مؤمن مي پردازد.

1-5 سؤال‌هاي تحقيق

سؤال اصلي

1- آبروي مؤمن در ديدگاه اسلام چه جايگاهي دارد؟

سؤالات فرعي

1-از ديدگاه اسلام چه عواملي باعث حفظ آبرو مي باشد؟

2-از ديدگاه اسلام چه عواملي باعث هتك آبرو مي باشد؟

3-آثار دنيوي و اخروي هتك آبرو چيست؟

4-چه راهكارهايي برای حفظ آبروي مؤمن وجود دارد؟

1-6 فرضيه تحقيق

به نظر مي رسد در ديدگاه اسلام، آبروي مؤمن و حفظ حرمت آن در كلام وحي و معصومين از ارزش و اهميت والايي برخوردار است، و راهكارهايي در جهت حفظ و دفاع از آبروي مؤمن ارائه گرديده است.

 

1-7 روش تحقيق

روش مورد استفاده در اين تحقيق، جمع آوري اطلاعات از كتابهاي مختلف ديني در رابطه با عنوان تحقيق و نيز مراجعه به اطلاعات سايت‌هاي مختلف شبكه جهاني اينترنت مي باشد. اين تحقيق به منظور كشف و بررسي علل و عوامل حفظ، و هتك آبرو، آثار هتك آبرو و راهكارها است.

از آنجا كه به تحليل علل و آثار اين مسئله مي پردازد، از نظر راهبردي، تحليلي، توصيفي مي باشد، و از نظر راهكار تحقيق، چون از طريق بررسي اطلاعات ثبت شده قبلي صورت گرفته، كتابخانه اي است. اطلاعات توسط برگه‌هاي يادداشت جمع آوري و سپس بين اطلاعات حاصله ايجاد هماهنگي و انسجام مي شود.

1-8 ساختار تحقيق

در چينش و تنظيم مباحث اين تحقيق با موضوع آبروي مؤمن از ديدگاه اسلام، كه در پنج بخش تدوين گرديده است، در بخش اول، كليات تحقيق است كه اطلاعات جامعي درباره موضوع تحقيق به خواننده ارائه مي‌كند، و در بخش دوم مباني و مفاهيم تحقيق تحت عنوان منزلت انسان از ديدگاه قرآن و اسلام، اهميت دفاع از آبروي ديگران، ضرورت اهميت آبرو و…. به رشته تحرير درآمده است.

در بخش سوم به عوامل حفظ آبرو و عوامل هتك آبرو پرداخته مي‌شود، در ادامه در بخش چهارم آثار هتك آبرو با عناوين دنيوي و اخروي آورده شده است، و در بخش پنجم راهكارهاي اختصاصي و عمومي براي حفظ آبرو بيان خواهد شد.

1-9 كليد واژه‌هاي تحقيق

آبرو: اعتبار، قدر، جاه، شرف، عرض، ناموس.[1] آب روي، آب رخ، اعتبار، شرف، ارج و قدر، عرض و ناموس، مايه سرافرازي.[2] آبرو مركب از (آب)  و (رو)  به معناي اعتبار، شرف، وجاهت و عرض.[3]

آبرومندي: عفت، عفاف، شرف و شرافت،[4] آبرومند بودن،[5] شرف، شرافت، عفت.[6] هتك: آبرو را بردن، رسوا كردن، پرده دري كردن.[7] مؤمن: كلمه مؤمن از ماده «امن» مشتق شده است. اگر متعددي بنفسه باشد بمعني ايمنی دادن است، مثل «وَ آمَنَهُم مِن خوف»[8] و مؤمن كه اسماء حسني است از همين معني است، يعني ايمن دهنده. [9]

اصل الامن:« طمأنينه النفس و زوال الخوف»[10]يعني اطمينان و آرامش قلبي و برطرف شدن خوف و ترس و تمام اهل لغات در اينكه كلمات مؤمن و ايمان از فعل امن مشتق شده اند، هيچ اختلاف وجود ندارد. پس مؤمن از نظر لغويون به كساني اطلاق مي‌شود كه آرامش خاطر داشته باشند و هيچ گونه خوف و وحشت و اندوه در قلبش نداشته باشد.

1-10 محدوديت‌ها و موانع تحقيق

عدم وجود كتابخانه غني و مرجع در منطقه

 

 نتیجه

انسان از منظر اسلام و قرآن کریم، مقام و منزلت رفیعی دارد و در قرآن ستایش‌هایی از مقام رفیع انسان شده است، پس انسان تابدین حد مقام و منزلت در نزد خداوند دارد. پس آبرو، حیثیت قابل ستایش در انسان خواهد بود و شریعت اسلام برای آبروی انسان همانند جان او ارزش ویژه ای قائل شده است تا آنجا که دفاع از آن را واجب کرده و آن را مقدس شمرده است.

اسلام برای حفظ آبروی مسلمین راه‌ها و عواملی را برشمرده است که اگر افراد بر این راه‌ها اهتمام بورزند و طبق قوانین اسلام رفتار بکنند باعث حفظ آبروی مردم خواهد شد و در بسیاری از موارد جلوی آبروریزی‌ها گرفته خواهد شد لذا بر هر مسلمانی است که راه‌های مقابله با آبروریزی را شناخته و راهکارهای درمان آن را پیدا کند تا خواسته و ناخواسته باعث هتک آبروی دیگران نگردد.

هتک و تعرض به آبروی مؤمن آثار مخرب دنیوی و اخروی فراوانی را به دنبال خواهد داشت که به طور مستقیم و غیرمستقیم در کوتاه مدت و دراز مدت در زندگی اخروی و دنیوی انسان تأثیرگذار خواهد بود.

برای حفظ آبروی مؤمنین در اسلام راهکارهای اختصاصی و عمومی بسیاری مورد توصیه قرار گرفته که اگر در سطح جامعه ی اسلام این راهکارها به کار گرفته شود، هتک حرمت و تعرض به حیثیت افراد در سطح قابل توجهی کاهش پیدا خواهد کرد.

 

منابع و ماخذ

*قرآن

*نهج البلاغه

1.     اسحاقي حسين ، بايدها و نبايدهاي مصرف، قم، دفتر عقل، 1388

2.     اسكندري حسين ، آيه‌هاي زندگي، تهران، انتشارات سروش، 1385

3.     اسماعيلي يزدي، عباس، فرهنگ صفات بايدها و نبايدهاي اخلاقي، قم انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1386

4.     انصاريان حسين ، شرح دعاي كميل، قم دارالعرفان، 1381

5.     ايماني حسين ، حكمت‌هاي حسيني، قم، نسيم كوثر، 1388

6.     باكويي زين العابدين ، عزت و اقتدار ديني، قم، مهدي يار، 1381

7.     تهراني مجتبي‌، اخلاق الاهي، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1385

8.     جباران محمد رضا ، درسنامه علم اخلاق، قم، مركز مديريت حوزه‌هاي علميه خواهران، نشر‌هاجر، 1383

9.     حراني ابومحمد ، تحف العقول، ترجمه احمد جنتي، تهران، دفتر نشر بين الملل، 1387

10.حكيمي محمد رضا، محمد علي ، الحياه، ترجمه احمد آرام، تهران، دفترنشر فرهنگ اسلامي، 1380

11.حميدزاده اكبر ، قطره اي از دريا، تهران، پيام نوين، 1385

12.دستغيب شيرازي، عبدالحسين، گناهان كبيره، تهران، انتشارات صبا، 1362

13.دهقان احمد ، چهل مجلس هزار حديت، قم، صبح پيروزي، 1383

14.رسولي محلاتي،‌هاشم، غررالحكم و دررالكلم آمري(ره)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1386

15.سيد رضي، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي ، قم، فرائض، 1385

16.شبر، عبد الله، اخلاق، ترجمه كتاب الاخلاق، مترجم محمدرضا جباران، قم، هجرت،1374

17.    شعيري تاج الدين ؛ جامع الاخبار، قم، رضي، 1405

18.صادقي اردستاني احمد ، اخلاق و زندگي، قم، دارالنشر اسلام، 1368

19.صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه ابراهيم محدث، بندرريگي، قم، انتشارات اخلاق، 1377.

20.صفايي غلامحسين ، مؤمن كيست؟، قم، مرز تحقيقاتي جانبازان، 1378

21.طباطبايي، محمد حسين، الميزان، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1379

22.قرشي علي اكبر ، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1386

23.قمي، صدوق، محمدبن علي بن بابويه ، عيون اخبار الرضا ، ترجمه حميد رضا مستفيد، علي اكبر غفاري، تهران دارالكتب اسلاميه، 1380

24.فلسفي محمد تقي ، شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1379

25.عاملي، حر؛ وسائل الشيعه، قم، آل البيت، 1409

26.عميد حسن ، فرهنگ عميد، تهران، انتشارات اميركبير، 1369

27.كرمي فريدوني علي ، نهج الفصاحه، قم، انتشارات حلم، 1385

28.كليني محمد بن يعقوب ، اصول كافي، ترجمه محمد باقر كمره اي، تهران، انتشارات اسوه، 1379

29.    مجلسي محمد باقر ؛ بحارالانوار، تهران، اسلاميه، بي‌تا

30.محمد قاسمي، حميد، جلوه‌هايي از هنر تصوير آفريني در روايات نبوي، تهران، شركت انتشارات علمي، فرهنگي، 1387

31.محدثي جواد ، اخلاق نبوي و آشنايي با سيره اخلاقي پيامبر اعظمo، قم، انتشارات جامعه الزهرا، 1385

32.——— ، اخلاق معاشرت، قم موسسه بوستان كتاب، 1384

33.محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ترجمه حميد رضا شيخي، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، 1367

34.مركز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن كريم، قم، بوستان كتاب، 1382

35.مطهري مرتضي ، جاذبه و دافعه عليA، تهران، انتشارات صدرا، 1377

36.مقدس نيا محمد ، محمد مهدي محمدي، آداب معاشرت، قم، پيك جلال، 1379

37.معلوف لويس ، المنجد، ترجمه محمد بندر ريگي، تهران، ايران، 1386

38.معين محمد ، فرهنگ معين، تهران، انتشارات بهزاد، 1382

39.مكارم شيرازي ناصر ، تفسير سوره حجرات، قم،‌هاجر، 1389.

40.————–؛ تفسير نمونه، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1360

41.————–؛ اخلاق عملي در قرآن، قم، مدرسه امام علي بن ابيطالب، 1379

42.     موسسه دائره المعارف فقه اسلامي، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت D، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامي، 1382

43.مهدوي كني، محمد رضا، نقطه‌هاي آغاز در اخلاق عملي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1380

44.نراقي احمد ، معراج السعاده، قم، جمال، 1388

45.نوري، محدث؛ مستدرك الوسائل، تهران، آل البيت، 1385

46.عليزاده طاهره ، مقاله آبرومندي در قرآن و حديث، نشريه بشارت، شماره 77

47.WWW. Drsadgad a mail . com

48.سايت ايران سلامت.

49.ره توشه راهيان نور، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه، 1383

50.نشريه بشارت، شماره 77.

 

[1] محمد معين، فرهنگ معين، تهران، انتشارات بهزاد، 1382،ج1، ص727.
[2] حسن عميد، فرهنگ عميد، تهران، انتشارات اميركبير، 1369، ص 415.
[3] علي اكبر دهخدا، همان، ج1، ص 21.
[4] همان، ص21.
[5] حسن عميد، همان، ص415.
[6] محمد معين ، همان، ص 727.
[7] لويس معلوف، المنجد، ترجمه محمد بندر ريگي، تهران، ايران، 1386، ص2056.
[8] سوره قريش، آيه 4.
[9] علي اكبر قرشي، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1386، ج2،ص124.
[10] راغب اصفهاني؛ مفردات قرآن، ج1، ص90.
[11] سوره بقره ، آيه 30.
[12] سوره بقره آيه 33- 31.
[13] سوره اعراف، 173.
[14] سوره سجده ، 9.
[15] سوره طه، 121.
[16] سوره دهر، 3.
[17] سوره بني اسرائيل، 70.
[18] سوره شمس، 8-9.
[19] سوره رعد، 28.
[20] سوره جاثيه، 13.
[21] سوره ذاريات، 56.
[22] سوره حشر، 19.
[23] سوره ق، 22.
[24] سوره فجر، 28-27.
[25] محمد باقر مجلسي؛ بحارالانوار، تهران، اسلاميه، بي‌تا، ج50، ص208
[26] سوره حجرات، 14.
[27] محمد باقر مجلسي؛ همان، ج50، ص208.
[28] محمد بن يعقوب كليني؛ اصول كافي، ترجمه محمد باقر كمره اي، تهران، انتشارات اسوه، 1379ج3، ص 44
[29] موسسه دائره المعارف فقه اسلامي، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت D، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامي، 1382، ص 83.
[30] محمد باقر مجلسي؛ همان، ج18، ص 404
[31] نشريه بشارت، www. Farnews .ir
[32] سوره غاشيه، آيه 26.
[33] سوره اسراء، آيه 70.
[34] نهج البلاغه، ص 321.
[35] طاهره محمد عليزاده، مقاله آبرومندي در قرآن و حديث، نشريه بشارت، شماره 77، ص6.
[36] احمد دهقان، چهل مجلس هزار حديت، قم، صبح پيروزي، 1383، ص188.
[37] محمد باقر مجلسي، همان، ج64، ص72،
[38] حميد، محمد قاسمي، جلوه‌هايي از هنر تصوير آفريني در روايات نبوي، تهران، شركت انتشارات علمي، فرهنگي، 1387، ص296.
[39] سيد رضي، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي ، قم، فرائض، 1385، خطبه 176، ص239.
[40] اكبر حميدزاده، قطره اي از دريا، تهران، پيام نوين، ج3، 1385، ص41
[41] علي كرمي فريدني؛ نهج الفصاحه، قم، انتشارات حلم، 1385، ص 412.
[42] همان، ص518.
[43] تاج الدين شعيري؛ جامع الاخبار، قم، رضي، 1405، ص123
[44] محمد رضا، محمد علي حكيمي، الحياه، ترجمه احمد آرام، تهران، دفترنشر فرهنگ اسلامي،1380،ج3، ص203.
[45] محمد، محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ترجمه حميد رضا شيخي، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، ج7، 1367، ص214.
[46] محمد تقي فلسفي؛ شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1379، ج1، ص184.
[47] شيخ مفيد، امالي، ص338
[48] سوره نور، آيه 2.
[49] تهيه و تدوين مركز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن كريم، قم، بوستان كتاب، 1382، ص62.
[50] حر عاملي؛ وسائل الشيعه، قم، آل البيت، 1409، ج12، حديث4
[51] همان، حديث 5.
[52] زين العابدين، باكويي، عزت و اقتدار ديني،ص 159
[53] محمد رضا، مهدوي كني، نقطه‌هاي آغاز در اخلاق عملي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1380، ص579.
[54] سوره مريم، آيه 96.
[55] محمدرضا، مهدوي كني، همان، ص128.
[56] محمد باقر مجلسي؛ بحارالانوار، ج78، ص121
[57] حسين ، ايماني، حكمت‌هاي حسيني، ص18.
[58] نهج البلاغه، حكمت 211، ص480.
[59] نهج البلاغه، خطبه 225، ص328.
[60] محمد تقي فلسفي، شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق، ص329.
[61] عبدالواحد آمدي؛ غررالحكم، ص 344
[62] محمد بن يعقوب كليني؛ اصول كافي، ج3،ص145
[63] محمد بن يعقوب كليني ؛ همان، ص 69.
[64] همان، ج2، ص110
[65] محمد رضا جباران، درسنامه علم اخلاق، قم، مركز مديريت حوزه‌هاي علميه خواهران، نشر‌هاجر، 1383، ج2، ص106.
[66] محمد بن يعقوب كليني ؛ همان، ج1، ص215.
[67] فراس بن ورام؛ مجموعه ورام، ص116
[68] همان .
[69] ابي داوود؛ سنن ابن داود، ج2، ص568.
[70] محمد باقر مجلسي؛ بحارالانوار، ج71،ص232.
[71] حر عاملي؛ وسائل الشيعه، ج21، ص271
[72] نهج البلاغه، حكمت346، ص510.
[73] محمد باقر مجلسي؛ بحار الانوار، ج1، ص150
[74] محد رضا جباران، درسنامه علم اخلاق، ج 2، ص34.
[75] نهج البلاغه، نامه 69، ص434.
[76] سوره بقره، آيه 257.
[77] سوره محمد، آيه 11.
[78] سوره رم، آيه 45.
[79] سوره منافقون، آيه 8.
[80] سوره بينه، آيه 7.
[81] سوره شعرا، آيه 215.
[82] سوره انعام، آيه 54.
[83] سوره توبه، آيه 111.
[84] سوره مائده، آيه 54.
[85] عبدالحسين، دستغيب شيرازي، گناهان كبيره، تهران، انتشارات صبا، 1362،ص25
[86] سوره نساء، آيه 112.
[87] عباس، اسماعيلي يزدي، فرهنگ صفات بايدها و نبايدهاي اخلاقي، قم انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1386، ص470
[88] سوره همزه، آيه 1.
[89] فيض كاشاني؛ محجه البيضاء، ج5،ص253
[90] حر عاملي؛ وسائل الشيعه، ج8، باب 157، ص682
[91] ناصر مكارم شيرازي؛ تفسير سوره حجرات، ص76.
[92] سوره حجرات، آيه 12.
[93] سوره فتح، آيه 12.
[94] محمد باقر مجلسي؛ بحارالانوار، ج75، ص196
[95] احمد، نراقي، معراج السعاده، قم، جمال، 1388، ص240.
[96] حرعاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص393
[97] مجتبي تهراني، اخلاق الاهي، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1385 ص258.
[98] محمد بن يعقوب كليني؛ اصول كافي، ج2، ص36.
[99] محمدبن علي بن بابويه ، عيون اخبار الرضا ، ترجمه حميد رضا مستفيد، علي اكبر غفاري، تهران دارالكتب اسلاميه، 1380، ج2، ص28.
[100] سوره جاثيه، آيه 23.
[101] محمد حسين، طباطبايي، الميزان، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1379، ج19، ص253.
[102] عبدالله، شبر، اخلاق، ترجمه كتاب الاخلاق، مترجم محمدرضا جباران، قم، هجرت،1374، ص236.
[103] سوره سباء، آيه 148.
[104] ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1360، ج4، ص241.
[105] سوره حجرات، آيه 12.
[106] همان، ج22، ص193.
[107] ناصر مكارم شيرازي، اخلاق عملي در قرآن، قم، مدرسه امام علي بن ابيطالب، 1379، ج1، ص282.
[108] سوره حجرات، آيه 11.
[109] احمد نراقي، معراج السعاده، ص547.
[110] سوره توبه، آيه 82.
[111] جواد، محدثي، اخلاق معاشرت، قم موسسه بوستان كتاب، 1384، ص163.
[112] علي كرمي فريدني، نهج الفصاحه، حديث 2965.
[113] محمد باقر مجلسي؛ همان، ج21،ص56
[114] همان.
[115] سوره نحل، آيه 105.
[116] محمدرضا، مهدوي كني، نقطه‌هاي آغاز در اخلاق عملي، ص35
[117] سوره فلق، آيه 5.
[118] حسين اسحاقي، بايدها و نبايدهاي مصرف، قم، دفتر عقل، 1388، ص97
[119] محمدباقر، مجلسي، بحارالانوار، ج6، ص132
[120] سوره زمر، آيه 8.
[121] سوره روم، آيه 7.
[122] محمود گلزاري، فرهنگ حيا، ص133.
[123] نهج البلاغه، حكمت 252، ص486.
[124] محمود گلزاري، همان ، ص359.
[125] عبدالواحد آمدي؛ همان ،ص25
[126] محمود گلزاري؛ همان ، ص334.
[127] محمود گلزاري؛ همان، ص351.
[128] عبدالواحد آمدي؛ همان، ص 75.
[129] ابن شعبه حراني، تحف العقول، ترجمه احمد جنتي، تهران، دفتر نشر بين الملل، 1387، ص19.
[130] احمد صادقي اردستاني، اخلاق و زندگي، قم، دارالنشر اسلاام، 1368، ص126.
[131] محمد بن يعقوب كليني؛ اصول كافي، ج2، ص20
[132] سوره منافقون، آيه 8.
[133] محمد بن يعقوب كليني، همان، ص442.
[134] محمد باقر مجلسي؛ همان، ج75،ص118.
[135] محمد مقدس نيا، محمد مهدي محمدي، آداب معاشرت، قم، پيك جلال، 1379، ص153.
[136] WWW. Drsadgad a mail . com
[137] محمود گلزاري؛ فرهنگ حيا، ص352.
[138] سوره اعراف، آيه 179.
[139] مرتضي مطهري، جاذبه و دافعه عليA، تهران، انتشارات صدرا، 1377، ص74.
[140] محمد حسين طباطبايي، الميزان، ترجمه محمد باقر موسي همداني، ج19، ص253.
[141] علي، كرمي فريدني، نهج الفصاحه، ص412.
[142] ‌هاشم، رسولي مخلاتي، غررالحكم و دررالكلم آمري(ره)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1386، ج2، ص143.
[143] سوره توبه، آيه 2.
[144] سوره توبه، آيه 8 و9
[145] سوره بقره، آيه 114.
[146] سوره زمر، آيه 26.
[147] سوره بقره، آيه 85.
[148] سوره حجرات، آيه 13.
[149] مركز فرهنگ قرآن،دائره المعارف قرآن كريم، قم، موسسه بوستان كتاب، انتشارات تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1382، ج1، ص60. 
[150] نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، نامه 69، ص434.
[151] سوره نور، آيه 19.
[152] ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج14، ص434.
[153] سوره نور، آيه 23.
[154] ناصر مكارم شيرازي؛ همان، ص447.
[155] ناصر مكارم شيرازي؛ همان، ص433.
[156] شيخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص59
[157] دعاي كميل.
[158] حسين انصاريان، شرح دعاي كميل، قم دارالعرفان، 1381، ص361.
[159] ورام بن ابي فراس؛ مجموعه ورام، ج1،ص106.
[160] ناصر مكارم شيرازي، اخلاق عملي در قرآن، ج1، ص321.
[161] نهج البلاغه، خطبه 176، ص239.
[162] دعاي جوشن كبير.
[163] سوره شعراء ، آيه 61.
[164] حسين اسكندري، آيه‌هاي زندگي، تهران، انتشارات سروش، 1385، ج8، ص93.
[165] نهج البلاغه، نامه 69، ص434.
[166] جواد محدثي، اخلاق نبوي و آشنايي با سيره اخلاقي پيامبر اعظمo، قم، انتشارات جامعه الزهرا، 1385، ص85.
[167] محمد باقر مجلسي؛ بحارالانوار، ج16، ص240
[168] محمد بن يعقوب كليني؛ اصول كافي، ج2، ص164
[169] سايت ايران سلامت. تاريخ

12/1/90
[170] عبدالواحد آمدي؛ غررالحكم، ج2،ص825
[171] جواد محدثي، اخلاق معاشرت، قم، موسسه بوستان كتاب، 1384، ص234.
[172] ره توشه راهيان نور، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه، 1383، ص29.
[173] سوره طه، آيات 43 و44.
[174] ورام بن ابي فراس، همان، ج1، ص160
[175] محدث نوري، مستدرك الوسائل، تهران، آل البيت، 1385، ج9، ص36
[176] همان، ج2، ص 644
[177] محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج74، ص287
[178] اداي حاجت در اسلام، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1363، ص43.
[179] حر عاملي، وسائل الشيعه، ج8، ص263.
[180] سايت ايران سلامت.
[181] نشريه بشارت، شماره 77.
[182] نهج البلاغه، حكمت 362، ص511.