رابطه­ ی خسران و شقاوت انسان از دیدگاه قرآن کریم

زهرا صدرالدینی

چکیده

شناخت رابطه خسران و شقاوت در قرآن کریم به افراد کمک می­کند تا با دقت در زندگی خود به اصلاح رفتار خود بپردازند و به سعادت ابدی نایل شوند. از آنجایی که از منظر قرآن شقاوت در خسران نقش مستقیم دارد و چون رابطه­ی تنگاتنگی میان خسران و عدم خسران ب شقاوت وجود دارد. بنابراین طبق آیات قرآنی هرگاه از چهره­ی شقاوت تبعیت شود افراد نسبت به امور اخروی به خسران می­رسند و با ذلت و خواری، هلاکت دنیوی را به جان می­خرند که در این بین می­توان با مصادیق خسران و شقاوت از جمله حزب شیطان، قابیل، کافران، مخالفان و منکران پیامبران و … آشنا شد و از سرگذشت آنها عبرت گرفت؛ و به اعتبار ماهیت توصیفی – تحلیلی بودن مسئله و در صدد پاسخ به اینکه دیدگاه قرآن کریم درباره­ی رابطه­ی خسران و شقاوت چکونه است. با رجوع به منابع کتابخانه­ای صورت گرفته است. عده­ای از انسان­ها به دلیل برخی عقاید و افکار انحرافی و باطل از جمله تکذیب و انکار آیات خداوند، کفر، ظلم، شرک، هواپرستی و غفلت از یاد خدا و … دچار خسران و شقاوت می­گردند. بی­شک توجه به آثار و تبعاتی که برای انسان خسارت زده در دنیا و آخرت وجود دارد از جمله این آثار ورود به جهنم، حسرت کشیدن و مغلوب شدن، ندامت و پشیمانی، حبط اعمال، نازل شدن عذاب الهی و در نهایت دوری از رحمت خداوندی می­باشد در جلوگیری از خسران را با بیانی کوتاه در سوره عصر بازگو کرده است که می­توان مواردی چون ایمان آوردن، انجام اعمال شایسته، سفارش بر حق، سفارش بر صبر، تزکیه نفس و … را بیان کرد.

واژگان کلیدی عبارتند از: خسران، شقاوت، سعادت، قرآن.

 

مقدمه
انسان در مسیر زندگی از نعمت­های بی­شمار الهی هم­­چون: حیات، عقل، توانایی­های جسمی و ذهنی و قابلیت­ها و ظرفیت­های روحی بهره­مند است. اگر آدمی این نعمت­ها را در مسیر غلط و غیر الهی به کار گیرد به طوری که منجر به تباهی و زیان و خسران شوند. در حالی که وجود یا عرم خسران تأثیر بسزایی در سرنوشت انسان دارد. چون رابطة تنگاتنگی میان خسران و عدم خسران با شقاوت و سعادت انسان وجود دارد به همین دلیل قرآن اهتما ویزه­ای به موضوع خسران و شقاوت دارد.

عواملی که در این تحقیق زمینه­ساز خسران می­شوند عواملی هستند که برخی از آنها مربوط اعتقادات و اعمال اوست لذا از منظر قرآن کریم خسران تحت تأثیر شقاوت، اعمال و رفتار ناشایست انسان شکل می­گیرد. از مهم­ترین عوامل خسران می­توان شقاوت را نام برد.

درصورتی که انسان عوامل خسران و شقاوت­آور را به درستی بشناسد در موقعیت­های مختلف زندگی بیشتر مراقب است تا از آنها برحذر باشد هرچند همه انسان­ها در بهره­ برداری از عمر خود خاسر و شاقی­اند اما بیان مفهوم و مصادیق آنها بیدار باشی برای انسان­هاست تا رهرو آنها نباشند. 

 

فصل اول:
کلیات تحقیق
 

1-تعریف و تبیین موضوع
خسران به معنای نقصان و شقاوت ضد سعادت است و به معنی فراهم بودن اسباب گرفتاری و بلاست. خداوند از میان مخلوقات، انسان را به عنوان احسن الخالقین با هدف عبادت آفرید؛ در این راستا لوازم هدایت از جمله پیامبران، قرآن، عقل و شعور و اختیار را برای هدایت انسان قرار داد، اما در راه هدایت همواره رهزنانی بوده­اند که انسان را از صراط مستقیم بازداشته­اند و باعث می­شوند که او تمام سرمایه­های وجودی خود را برای حرکتی بی­انتها به سوی کمال از دست بدهد.

خسران مسبب از عوامل متعددی است که طبق مبانی دینی شقاوت از مهم­ترین آن­هاست. خداوند در قرآن کریم برای انسان دو مسیر را تبیین نموده است: راهی به سوی کمال و سعادت ابدی و راهی به سوی شقاوت، انسان براساس نحوة استفاده از امکانات یکی از این راه را انتخاب می­کند.

براساس سخنان حضرت حق در قرآن آنچه سبب کامیابی و سعادت آدمی است بر دو رکن اصلی ایمان و عمل صالح استوار است. لذا از منظر قرآن کریم خسران تحت تأثیر شقاوت، اعمال و رفتار ناشایست انسان شکل می­گیرد. قرآن کریم در آیات متعددی به موضوع خسران و شقاوت از جمله آن که به عوامل و آثار هر یک اشاره نموده است. نگارنده در این تحقیق می­کوشد تا با غور در آیات، تصویری جامع از رابطة خسران و شقاوت انسان از دیدگاه قرآن ارائه دهد.

2- اهمیت و ضرورت تحقیق
دنیا بازاری است که انسان در آن سرمایه عمر را از دست می­دهد تا سرمایه­ای به دست بیاورد؛ ممکن است گروهی به جهت عدم تبیین صحیح و کمبود آگاهی نسبت به مسئله خسران و شقاوت سرمایه­های عظیم خود را به بهایی اندک بفروشند و دچار شقاوت شده و اسباب گرفتاری خویش را فراهم کنند. در کنار آن­ها گروهی هستند که با عدم توجه غفلت از سرنوشت اخروی ضلالت را به جای هدایت می­خرند؛ این­ها هستند که گرفتار خسران و زیان هستند. بنابراین پرداختن به این موضوعات سبب تذکر و هشدار افراد که مصداق خاسران و شاقین نگردد حائز اهمیت است. آنچه در این بین ضروری می­رساند شناخت دیدگاه قرآن درباره عوامل خسران انسان است که شقاوت را موجب خسران می­داند و امر دیگری که تحقیق حاضر را ضروری جلوه می­دهد یافتن پاسخ سؤالات خود و اطرافیان است. ما در این تحقیق برآنیم به رابطه­ی که در آیات قرآن کریم برای خسران و شقاوت اشاره نموده­اند؛ بپردازیم.

3- اهداف و فوائد تحقیق
اهداف این تحقیق به دو قسم کلی و جزئی تقسیم می­شود:

الف: هدف کلی این تحقیق شناخت خسران و شقاوت بندگان الهی است که در پرتوی تبیین عوامل و آثار سوء آن­ها حاصل می­گردد.

اهداف جزئی عبارتند از: 1- شناخت عواملی که انسان را به خسران می­رساند. 2- تبیین مفهوم و ماهیت خسران و شقاوت از دیدگاه آیات. 3- تبیین جایگاه قرآن در تعیین سرنوشت انسان به عنوان عالی­ترین منبع ارائه دهنده برنامه سعادت بشر. 4- افزایش آگاهی خود و دیگران دربارة عوامل خسران و شقاوت تا در پرتوی اجتناب از آن­ها به سوی سعادت گام برداریم.

4- پیشینه موضوع تحقیق
با توجه به این­که شناخت عوامل خسران و عوامل مصونیت از خسران ما را از خسران­زدگی باز می­دارد. ویژه بودن دیدگاه قرآن به خسران از آن جهت است که وجود یا عدم هم سنگ با شقاوت و سعادت بشر است. خداوند متعال در آیات متعددی به این اشاره نموده است. پس از نزول آیات، ائمه اطهار و پیروان ایشان در پرتوی تعالیم اسلامی این امر را در تفاسیر آیات مزبور توسعه دادند. از این رو مسئله پژوهش در لابه­لای کتب متعدد مورد توجه اندیشمندان بوده است. از جمله کتب مرتبط با تحقیق، کتاب «حدیث هدایت» نوشته علی لطفی است. نویسنده در این کتاب به بررسی معنای خسران و زیان­کاری واقعی می­پردازد و با استناد به آیات، احادیث و روایات علل و عوامل در خسران بودن انسان­ها ذکر کرده است و رهنمودهایی به منظور رهایی از خسران را اشاره نموده است. این کتاب تنها کتابی است که به صورت اختصاصی به این مسئله پرداخته است اما در آن به طور مستقیم به رابطه­ی خسران و شقاوت انسان در قرآن کریم پرداخته نشده است.

در این زمینه پایان­نامه­هایی نیز نگاشته شده است که مهم­ترین آن­ها عبارتند از:

1- خسران از دیدگاه قرآن و حدیث، اکرم دیّانی، دانشگاه اصول الدین، مقطع: کارشناسی ارشد، 1380هـ ش.

در این پایان­نامه با بررسی آیات قرآنی و روایات اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام -، مفهوم و ماهیت خسران و عوامل آن، ویژگی­ها و صفات خاسرین و نیز راه­های جلوگیری از خسران را تبیین شده است تا با تمسک و توسل به ذیل الطاف و عنایات خداوندی و با ارائه راه­کارهای قرآنی از ابتلاء به خسران و عواقب و نتایج سوء آن در دنیا و آخرت مصون مانده و به رشد و سعادت واقعی رهنمون گردد. مطالب این پایان­نامه در هشت فصل تدوین شده است. این تحقیق اگر چه به صورت اختصاصی و با توجه به حجم کم به مسئله خسران، عوامل و راه­های جلوگیری از خسران به صورت جامع پرداخته است، اما سخنی در مورد شقاوت و مصادیق به میان نیاورده است.

2- سعادت و شقاوت در اسلام، صادق مسجدی تکتم، خراسان مدرسه علیمه نرجس – سلام الله علیها -، مقطع: کارشناسی، 1391هـ ش.

این پایان­نامه تحت عنوان «سعادت و شقاوت در اسلام» به بحثی قرآنی و روایی و پیرامون این دو موضوع مهم می­پردازد. مطالب این پایان­نامه در شش فصل تنظیم شده است. در این پایان­نامه پس از تبیین مفهوم سعادت و شقاوت، به سرچشمه­های سعادت، عوامل اجتماعی و فرهنگی آن پرداخته شده است. در ادامه جایگاه سعادتمندان و شقاوتمندان مطرح شده است. این پژوهش به صورت دقیق به معنای لغوی و اصطلاحی شقاوت پرداخته است؛ اما آنچه تحقیق حاضر که در پی آن است، پرداختن به رابطة خسران و شقاوت انسان از دیدگاه قرآن کریم است که در این پایان­نامه هیچ اشاره­ای به آن نشده است.

3- بررسی خسران از نظر قرآن و حدیث، رفعت پور شمسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شمال، مقطع: کارشناسی ارشد، 1377هـ ش.

پژوهش حاضر مشتمل بر شش فصل با عنوان­های ذیل است:

معنای لغوی و اصطلاحی خسران، انواع خسران، موضوعات زیان­کاری، موارد زیان­کاری، عوامل خسران و طرق پیش­گیری و نجات از خسران است. این تحقیق به شکل جزئی و سطحی به مسئله خسران و عوامل آن را مورد بررسی قرار داده است، اما مطلبی در مورد شقاوت و عوامل و آثار آن مطرح ننموده است.

4- سعادت و شقاوت از دیدگاه قرآن و عهدین، افسر الملوک رضاییان، دانشگاه آزاد اسلامی فسا، مقطع: کارشناسی ارشد، 1379هـ ش.

در این تحقیق به بررسی تطبیقی سعادت و شقاوت از دیدگاه قرآن، مسیحیت و یهود پرداخته شده است و در پنج بخش سامان یافته است. این تحقیق به تبیین سعادت و شقاوت و مطالب مرتبط با آن اشاره نموده است اما با توجه به گستردگی موضوع کمک شایانی در این رابطه نداشته است.

در این زمینه مقاله­هایی نیز نگاشته شده که در ذیل به برخی از آن­ها اشاره می­شود:

1- سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین، علی مجاهد، پژوهش فلسفی – کلامی، بهار و تابستان 1380، شماره 7 و 8.

محور اصلی مقاله در مورد معنای لغوی سعادت و شقاوت است که به دیدگاه­های فلاسفه و قرآن کریم را مورد توجه قرار داده است. این مقاله تنها به مسئله شقاوت پرداخته است و در مورد آثار سوء شقاوت و مصادیق آن هیچ اشاره­ای ننموده است.

2- خسران از دیدگاه قرآن کریم، نجمه فرزانه­خو، سراج منیر، تابستان 1378، شماره 17.

این مقاله به صورت کامل به معنای لغوی و اصطلاحی خسران و انواع مصادیق آن را در قرآن و آثار سوء آن در دنیا و آخرت و راه­های پیش­گیری آن پرداخته است، اما در مورد مصادیق و آثار و عوامل شقاوت و سخنی به میان نیاورده است.

3- چهره شقاوت در قرآن کریم، فاطمه بابایی، زمستان 1390، شماره 5.

این تحقیق به شکل جزئی به مسئله شقاوت و آنچه که موجب شقاوت می­شود را مورد بررسی قرار داده است، اما مطلبی در مورد خسران و رابطه آن با شقاوت از دیدگاه قرآن کریم بیان ننموده است.

4- راه مصونیت از خسران ابدی، عباس مجیدی، کیهان، تابستان1393، شماره 8 و 9.

این مقاله تنها به راه­کارهای پیشگیری از خسران پرداخته است و در مورد عوامل و آثار سوء آن مطلبی بیان ننموده است.

5- سؤال­های تحقیق
سؤال اصلی

دیدگاه قرآن کریم دربارة رابطة خسران و شقاوت چگونه است؟

سؤالات فرعی

1- مفهوم و مصادیق خسران و شقاوت در قرآن چیست؟

2- آیات قرآن چه عواملی را برای خسران و شقاوت نام می­برد؟

3- آثار دنیوی و اخروی خسران چیست؟

4- قرآن چه راه­هایی برای پیشگیری از ابتلاء به خسران و شقاوت ارائه می­دهد؟

6- فرضیه تحقیق
از منظر قرآن کریم، شقاوت در خسران انسان نقش مستقیم دارد.

7- پیش فرض­های تحقیق
1- اعمال انسان در تعیین سرنوشت وی نقش اساسی دارند.

2- انسانی که سعادت­مند نیست، خاسر است.

8- روش تحقیق
با نظر به جایگاه تحقیق در این مقطع تحصیلی، سعی بر جمع­آوری مطالب از کتب مختلف بوده و نیازی به طرح نظرات و استدلال­های شخصی نمی­باشد. روش تحقیق به اعتبار ماهیت توصیفی – تحلیلی است و به اعتبار زمان آینده­نگر و به اعتبار روش جمع­آوری اطلاعات، اسنادی و مدارکی است که با رجوع به منابع معتبر کتابخانه­ای صورت گرفته است.

9- مفاهیم و متغیرها
مهم­ترین واژگان کلیدی تحقیق حاضر عبارتند از: خسران، شقاوت، سعادت، قرآن.

1- خسران: به طور کلی خسران در لغت به معنی زیان کردن، کم شدن و نیز نقصان، گمراهی، هلاکی است. خسر بر وزن­های مختلفی آمده است. اما در قرآن فقط بر وزن «فُعل» و در باب «فَعَل یفعَل» و به دو حالت لازم و متعدی ذکر گردیده است. در قرآن کریم «عزم، غبن، تب» تقریباً مترادف با خسر به کار رفته­اند.[2] خسران در اصطلاح یعنی کم شدن سرمایه­ی زندگی که به انسان نسبت داده می­شود. گاهی نیز خسران به کار و عمل تعلق می­گیرد. گاهی واژه خسران درباره دستاوردهای زندگی مثل مال و مقام دنیایی است و گاهی درباره زیان­مندی در دستاوردها و نتایجی که از حالات نفسانی حاصل می­شود، مثل از دست دادن صحت و سلامتی و عقل و ایمان و ثواب که این قسم همان چیزی است که خداوند در قرآن آن را خسران مبین نامیده است.[3]

شقاوت: شقاوت ضد سعادت است و سعادت هر چیزی که خیری است که مختص به اوست و شقاوتش نداشتن آن چیز است.[4]

سعادت: به چیزی گفته می­شود که رسیدن به آن هیچ­گونه ندامت و پشیمانی به همراه نداشته باشد.[5]

 

قرآن: واژه قرآن مصدر است، مانند: رجحان، کفران، فرقان، نقصان.[6] قرآن در اصطلاح، برای قرآن، تعریف­های زیادی ارائه شده است که هر کدام از این تعریف­ها ویژگی خاص خودش را دارد، از جمله قرآن عبارت است از کلام الهی که خداوند آن را به تدریج بر حضرت محمد – صلی الله علیه و آله و سلم – خاتم پیامبران به زبان عربی و لهجة قریش نازل کرده است. آیه­ای از آن، قرآ« گفته می­شود حتی بخشی از یک آیه نیز قرآن است.[7]

10- ساختار تحقیق
پژوهش حاضر با عنوان رابطه­ی خسران و شقاوت انسان از دیدگاه قرآن کریم از چهار فصل تشکیل شده است. فصل دوم، با عنوان مبانی و مفاهیم که پس از تبیین کلیات تحقیق بیان شده است شامل مفهوم شناسی خسران و شقاوت و مصادیق آن­ها با اصطلاحات و مفاهیم بتواند اصل موضوع را بهتر درک کند و سریع­تر به پاسخ سؤالات تحقیق دست یابد. عده­ای از انسان­ها به دلیل برخی از عقاید و افکار انحرافی و باطل و اعمال نادرست دچار خسران و شقاوت می­گردند از این رو این امر قابل توجه است که در فصل سوم به عوامل خسران و شقاوت اشاره گردد. اگر کسی از عوامل ابتلاء به خسران غفلت نماید و دچار آن گردد، هم در دنیا و هم در آخرت با نتایج روبه­رو خواهد بود که برای شناخت ابتلاء به این رذیله­ها لازم است اثرات آن­ها مورد توجه قرار گیرد. قرآن چنان که عوامل خسران و شقاوت و آثار دنیوی و اخروی آن­ها را بیان می­کند، برای جلوگیری از آن نیز راه حل­هایی ارائه می­کند. خسران و شقاوت برای حرکت در صراط مستقیم به سوی هدف نهایی خلقت مانعی بزرگ است. بنابراین ضرورت می­نماید در فصل چهارم به بررسی راه­هایی ارائه شده در قرآن برای این منظور، اشاره شود تا با توجه به آن­­ انسان­ها خود را از خسران و زیان و شقاوت رهانیده و دچار آن نگردند.

11- محدودیت­ها، مشکلات و موانع تحقیق
1- در دسترس نبودن بسیاری از منابع

فصل دوم:
مفهوم و مصاديق خسران و شقاوت در
قرآن كريم
 

 

1-مفهوم خسران
طبق فرمایش قرآن کریم، انسانی که خود را به ایمان و عمل صالح مزین نکند، خاسر خواهد بود. برای شناخت ابعاد مختلف موضوع، ابتدا لازم است، معنای دقیق خسران، مصادیق و ویژگی­های آن را شناخت.

1-1- مفهوم لغوی خسران
در معنای اصلی «خسر» نظرات مختلفی وجود دارد و برخی برای آن چندین وجه معنایی در نظر گرفته­اند.

برخی معنای اصلی خسر را به معنای «ضرر و زیان»، ضد سود آورده­اند.

مصطفوی در التحقیق می­نویسد:

«معنای اصلی در این ماده آن چیزی است که مقابل سود قرار می­گیرد یعنی کم شدن در مقابل سود کردن و اما نقص و گمراهی و هلاکت و ضرر، هر یک از این موارد گاهی بر بعضی از موارد این معنا منطبق می­شوند و گاهی از آثار این معنا هستند یا از اسباب و مقدمات آن هستند …»[8]

برخی معنای اصلی «خسر» را کم شدن، کم کردن و نقصان دانسته­اند.

قرشی در قاموس می­نویسد:

«باید دانست که خسر، خسران و خسار یک معنی بیشتر ندارند و آن نقصان و کم شدن است چنان­که صریح آیه «وَ لَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ»[9] و آیه­ی «وَإِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ»[10] است و این­که ضلالت و هلاکت را از معنای آن شمرده­اند بدان جهت است که ضلالت و هلاکت یک نوع نقصان و زیان است».[11]

برخی از منابع لغوی اصل ماده «خسر» را بر همین معنا گرفته­اند و همین نظر را دارند.[12]

در برخی از منابع خسران به معنای «کم شدن سرمایه» آمده است که گاه به انسان نسبت داده می­شود و می­گویند فلان کس زیان کرد و گاه به خود عمل نسبت داده می­شود و می­گویند تجارتش زیان کرد.

گاه واژه خسران درباره دستاوردهای زندگی یا به عبارتی دیگر درباره سرمایه­های برونی مانند مال و مقام دنیایی است و گاه درباره­ی سرمایه­های درونی یا نتایجی که از حالات نفسانی حاصل می­شود مثل از دست دادن صحت و سلامتی و عقل و ایمان و ثواب.[13]

گرچه راغب معتقد است که خسران به معنای زیان در سرمایه­های درونی است نه زیان در امور دنیوی و تجارت بشری.[14] نویسنده الموسوعة القرانیة هم همین نظر را دارد.[15]

در المعجم الوسیط ذیل ماده «خسر» آمده است:

«خسر التاجر: تاجر در تجارت خود مغبون شد و کلاه بر سرش رفت. زیان کرد در آن. خسر فلان: فلانی نابود شد. گمراه شد (خسر) الشیء: آن چیزی کم و ناقص کرد. گویند خسر، المیزان

 

و الکیل: ترازو و پیمانه را کم داد و ناقص گردانید.» [16]

و در لسان العرب آمده است:

«خسر به معنای نابودی است و الخسار و الخسارة و الخیسری به معنای گمراهی و هلاکت است.»[17]

در وجوه القرآن برای «خسر» چندین وجه معنایی در نظر گرفته­اند:

غبن؛ زیان در آیه: «إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[18]در این آیه خاسر یعنی معجون و زیان دیده آمده است.

2- گمراهی و ضلال در آیه: «فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِينًا».[19]

3- عقوبت در آیه: «لئن أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ»[20] و هم­چنین در آیه: «لَئِن لَّمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ».[21] به این معنا آمده است.

4- عجز و ناتوانی در آیه: «لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَّخَاسِرُونَ»[22] در این آیه خاسرین یعنی ناتوانان مطرح شده است.

5- نقص و کم بودن در آیه: «أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ»[23] آمده است.

در برخی از آیات قرآن کریم واژه «خسران» در همان مفهوم لغوی آن به کار رفته است. یعنی به معنای نقص و کم گذاشتن است. مانند آیه: «وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ»[24] و یا آیه: «وَ إِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ»[25] بیان شده است.

با این حال در قرآن کریم این واژه در اغلب موارد به معنای خسران در سرمایه­های درونی است یعنی به معنای از دست دادن صحت و سلامتی و عقل و ایمان و ثواب است.

و این همان است که خداوند متعال از آن به عنوان خسران مبین یعنی زیان آشکار یاد کرده است.[26] که در این آیه شریفه به آن اشاره کرده است:

«إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ»[27]

خسران در فارسی به زیان ترجمه شده است.[28]

دو واژه «خسران» و «ضرر» از نظر معنایی صد در صد مترادف نیستند.

در التحقیق آمده است:

«و هذا المعنی (زیان) غیر مفهوم الضرر فی مقابل النفع و قلنا ان «الخسر» نقص کلی فی مقابل الربح بخلاف الوضع. ثم ان هذا النوع من النقص قد یکون فی المال و الامور المادیه و قد یکون فی الامور النفسیه و المعنویه فاما  الاول فقد یصدق علیه  مفهوم الغبن و النقص و اما الثانی فقد ینطبق علیه مفهوم الضلال و الهلاک[29]؛ این معنا (زیان) غیر از مفهوم ضرر که در مقابل نفع است، می­باشد و گفتیم که خسران ، نقص در اصل در مقابل سود است به خلاف وضع. این نوع از نقص گاهی در مال و امور مادی است و گاهی در امور نفسانی و معنوی است. نوع اول بر آن مفهوم ضرر و نقص صدق می­کند و نوع دوم گاهی مفهوم گمراهی و هلاکت برآن منطبق می­شود».

فخر رازی در تفسیرش می­نویسد:

«یکی از بزرگان پیشین می­گوید: معنی این آیه را من از مرد یخ فروشی آموختم که فریاد می­زد و می­گفت: رحم کنید به کسی که سرمایه­اش ذوب می­شود. رحم کنید به کسی که سرمایه­اش ذوب می­­شود»[30]

بسیاری از مفسرین معتقدند که: مفهوم خسران، تنها این نیست که انسان ضافعی را از دست بدهد بلکه خسران واقعی آن است اصل سرمایه را نیز از کف بدهد.[31]

در مجمع البیان ذیل آیه 27 سورة بقره «خسر» را به معنای نابودی تمام سرمایه آورده است و می­نویسد:

«خاسرون کسانی هستند که نفس خویش را هلاک کردند و به منزله­ی کسانی هستند که سرمایه­شان نابود شده است».[32]

2- مفهوم شقاوت
2-1- مفهوم لغوی شقاوت
شقاوت به معنیِ «نیرو گرفتن اسباب و موجبات گرفتاری و سختی»[33]؛ بدبختی[34] و «نداشتن و محرومیت از خیر»[35] است. شقاوت در اثر اعتقاد باطل و اعمال ناشایست می­باشد و در نتیجة آن به جهنم رفتن است.

چنانکه این مطلب به روشنی در سورة آل عمران بیان شده است:

«فمن اخرج عن النار و ادخل الجنه فقد فاز …؛ پس هر کس از جهنم دور شود، به سعادت و پیروزی نائل شده است … .»

شقاوت را برخی به بدبختی و جمعی به سختی برگردان نموده­اند.[36]

ابن منظور در لسان العرب می­نویسد:

«واژه­های شقی و شقاوت و اشقیاء در حدیث فراوان آمده است و از جمله الشقی من شقی فی بطن امه و معنای آن این است که هر که را خداوند در اساس آفرینش او مقدر کرده که شقی باشد، او در حقیقت شقی است … . این به شقاوت آخرت اشاره دارد و نه دنیا.»[37]

3- مصادیق خسران
خداوند در قرآن افراد یا گروه­هایی را به عنوان نمونه و الگو معرفی می­کند تا کسانی که در آیات

 الهی دقت می­کنند با این افراد که جزء زیان­کاران در دنیا و آخرت هستند آشنا شوند و از سرگذشت آن­ها عبرت بگیرند و ویژگی­های آنان را بر می­شمارد تا از این صفات بر حذر باشند. مهم­ترین مصادیقی که قرآن کریم برای خسران بیان می­کند، عبارت است از:

3-1- حزب و گروه شیطان
اولین و برجسته­ترین مصادیق خاسران در قرآن «شیطان» است و کسانی که از شیطان پیروی می­کنند و در گروه و حزب شیطان قرار می­گیرند نیز خاسر هستند. زیرا آنان کسانی هستند که شیطان را به عنوان سرپرست خود گرفته­اند.

«اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ[38]؛ شيطان بر آنان چيره شده و خدا را از يادشان برده است آنان حزب شيطانند. آگاه باش كه حزب شيطان همان زيانكارانند».

3-2- قابیل
قابیل یکی از مصادیق خاسران در قرآن است که با پیروی از هوای نفس و قتل برادرش از خاسران گشت. عبارت «فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ» به این اشاره دارد.

«فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ[39]؛ پس نفسِ [امّاره‏] اش او را به قتل برادرش ترغيب كرد، و وى را كشت و از زيان­كاران شد».

همه مفسرین بر این اتفاق نظر دارند که این آیه درباره قابیل است گرچه که اسمش در آیه

 

نیامده است.[40]

3-3- مخالفین و منکرین پیامبران
3-3-1- مخالفین و دشمنان ابراهیم
کسانی که تصمیم گرفته بودند که حضرت ابراهیم – علیه السلام - را با نقشه حساب شده و خطرناکی نابود کنند و او را در شعله­های آتش بسوزانند ولی به امر خدا آتش برای ابراهیم سرد و سلامت شد و آن­ها زیان­کار شدند.

«وَ أَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرينَ[41]؛ و خواستند به او نيرنگى بزنند و [لى‏] آنان را زيانكارترين [مردم‏] قرار داديم».

3-3-2- دشمنان و مخالفان شعیب
کسانی که شعیب را تکذیب می­کردند، خودشان زیان­کار هستند و مخالفت با شعیب عامل اصلی زیان­کاری آنان بود. زیرا این موضوع بیان می­کند که:

«الَّذينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيهَا الَّذينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كانُوا هُمُ الْخاسِرينَ[42]؛ كسانى كه شعيب را تكذيب كرده بودند، گويى خود در آن [ديار] سكونت نداشتند. كسانى كه شعيب را تكذيب كرده بودند، خود، همان زيان­كاران بودند».

3-4- کافران
یکی از گروه­هایی که جزء مصادیق خسران قرار می­گیرد، کافران هستند. دو جمله اخیر آیه بیان می­کند که چیزی جزء خشم و غضب الهی و زیان­کاری برای کافران نیست. «هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً[43]؛ اوست آن كس كه شما را در اين سرزمين جانشين گردانيد. پس هر كس كفر ورزد كفرش به زيان اوست، و كافران را كفرشان جز دشمنى نزد پروردگارشان نمى‏افزايد، و كافران را كفرشان غير از زيان نمى‏افزايد».

یکی دیگر از آیاتی که نشان می­دهد، کافران زیان­کارند آیه 85 سوره­ی غافر است آیه بیان می­کند که آن­ها در زمان رؤیت عذاب زیان­کار شدند.

«فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتي‏ قَدْ خَلَتْ في‏ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ[44]؛ و[لى‏] هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند، ديگر ايمان­شان براى آن­ها سودى نداد. سنّت خداست كه از [ديرباز] درباره بندگانش چنين جارى شده، و آن­جاست كه ناباوران زيان كرده‏اند».

پس کافران، زیان­کار هستند. آیه 5 از سوره مائده بیان می­کند حتی کسانی که ایمان آورده­اند ولی به آن کافر شده­اند زیان­کار هستند.

«مَنْ يَكْفُرْ بِالْإيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ[45]؛ هر كس در ايمان خود شكّ كند، قطعاً عملش تباه شده، و در آخرت از زيان­كاران است».

3-5- پیروان کافران
کافران خود، جزء زیان­کاران هستند و حال کسانی هم که از آن­ها پیروی می­کنند، زیان­کارند چون خود را به قهقری کشانده­اند و آیه هشدار می­دهد علاوه بر این­که خود از کافران نباشید، از آن­ها پیروی هم نکنید که عواقب وخیمی دارد.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوَاْ إِن تُطِيعُواْ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنقَلِبُواْ خَاسِرِينَ[46]؛ اى كسانى كه

ايمان آورده‏ايد، اگر از كسانى كه كفر ورزيده‏اند اطاعت كنيد، شما را از عقيده‏تان باز مى‏گردانند و زيان­كار خواهيد گشت».

3-6- مشرکان
مشرکان یعنی کسانی که برای خداوند شریک می­گیرند چون علاوه بر این­که سرمایه­ی وجودی خویش را از دست داده­اند، باعث زیان­کاری اصل خویش هم شده­اند، چون آنان را وادار به کفر و شرک کرده­اند.[47] آیه  «فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ» به این موضوع اشاره می­کند.

 «فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينُ[48]؛ پس هر چه را غير از او مى‏خواهيد، بپرستيد [ولى به آنان‏] بگو: زيان­كاران در حقيقت كسانى‏اند كه به خود و كسان­شان در روز قيامت زيان رسانده‏اند آرى، اين همان خسران آشكار است».

3-7- گمراهان
هرکس را که خداوند گمراه کند، همان­ها خاسران هستند. علامه می­نویسد:

«صرف ضلالت ضرر قطعی نمی­رساند مگر این­که با اضلال خدای سبحان توأم شود»[49]

 در این هنگام آدمی حتماً زیان­کار می­گردد. «مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدي وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[50]؛ هر كه را خدا هدايت كند، او راه يافته است و كسانى را كه گمراه نمايد، آنان خود زيان­كارانند».

3-8- ظالمان
قرآن برنامه و اصول زندگی سالم را به ما انسان­ها یاد می­دهد. از این برنامه کسانی بهره می­گیرند که به خدا و آیاتش ایمان بیاورند و از روی فهم و استقامت و اخلاص به قرآن عمل کنند ولی ستم­کارانی که معانی آیات قرآن را به مصلحت خود تغییر می­دهند، قرآن برایشان شفاء و بدبختی در دنیا و زیان و خسارت در آخرت است. «قالَ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمينَ في‏ عَذابٍ مُقيمٍ[51]؛ كسانى كه گرويده‏اند مى‏گويند: در حقيقت، زيان­كاران كسانى‏اند كه روز قيامت خودشان و كسان­شان را دچار زيان كرده‏اند، آرى، ستم­كاران در عذابى پايدارند.»

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ[52]؛ و هر كس ميزان­هاى [عمل‏] او سبك باشد، پس آنانند كه به خود زيان زده‏اند، چرا كه به آيات ما ستم كرده‏اند».

 با توجه به این آیات ظالمان، زیان­کارند.

آیه 82 سوره اسراء قرآن را برای ظالمین مایه زیان­کاری می­داند و می­فرماید:

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ وَ لا يَزيدُ الظَّالِمينَ إِلاَّ خَساراً[53]؛ و ما آنچه را براى مؤمنان مايه درمان و رحمت است از قرآن نازل مى‏كنيم، و [لى‏] ستمگران را جز زيان نمى‏افزايد».

«قرآن برای ظالمین مایه زیان­کاری است چون از قرآن سود نمی­برد و به آن نظر نمی­کنند تا هدایت شوند».[54]

در آیه به صورت خاص از ستم­گران یاد شده است چون ستم مایه تاریکی قلب و قیامت است و ظالم از حدود خدا تجاوز می­کند و به خواسته­های خود می­پردازد، آیات قرآن را به هوای نفس خود تفسیر می­کند در نتیجه به جای آن­که قرآن مایه هدایت او باشد مایه ضرر و زیان او می­شود چون آیات قرآن را تحریف کرده و معانی آن­ها را تغییر می­دهد.[55]

3-9- بنی اسرائیل
آیه زیر اشاره به داستان بنی اسرائیل دارد که گوساله پرست شدند و از راه حق منحرف شدند،

 وقتی به اشتباه خود پی بردند از عمل خویش پشیمان شدند و خود را در گمراهی دیدند به خداوند گفتند: پرودگارا اگر تو ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی، ما حتماً از زیان­کاران خواهیم بود.

«وَ لَمَّا سُقِطَ في‏ أَيْديهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا لَئِنْ لَمْ يَرْحَمْنا رَبُّنا وَ يَغْفِرْ لَنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ[56]؛ و چون انگشت ندامت گزيدند و دانستند كه واقعاً گمراه شده‏اند گفتند: اگر پروردگار ما به ما رحم نكند و ما را نبخشايد قطعاً از زيان­كاران خواهيم بود».

4- مصادیق شقاوت
در قرآن کریم علاوه بر افرادی که به عنوان اسوه­های خوب و حسنه برای انسان­ها معرفی شده­اند، نمونه­های دیگری از افراد نیز می­باشند که به کار بردن تعبیر الگو دربارة آنها جالب توجه نیست.

4-1- ابلیس، از چهره­های غرور و تکبر
ابلیس ، پدر شیطان­ها و ریشة نخستین آنهاست. او و فرزندانش از متمرّدین عالم جن هستند؛ چنانچه در قرآن کریم آمده است:

«وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئكَةِ اسْجُدُواْ لاَدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِيسَ كاَنَ مِنَ الْجِنّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ  أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِن دُونىِ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوُّ بِئْسَ لِلظَّلِمِينَ بَدَلا[57]؛ و آن گاه كه به فرشتگان گفتيم كه آدم را سجده كنيد، همه جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش سر بتافت سجده كردند. آيا شيطان و فرزندانش را به جاى من به دوستى مى‏گيريد، حال آنكه دشمن شمايند؟ ظالمان بد چيزى را به جاى خدا برگزيدند.»

اجنه، نوعی از ارواح می­باشند که دارای عقل و اراده و مانند انسان مکلّف به تکلیف هستند و جن از آتش آفریده شده است. ابلیس نیز خطاب به خداوند عرض می­کند:

«… خَلَقْتَنىِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِين[58]؛ مرا از آتش آفريده‏اى و او را از گِل.»

ابلیس و شیاطین همراه او دشمنان انسان هستند. خدا برای هر انسانی، شیطانی قرار داده تا او را وسوسه کند و بدی­ها را برای او زیبا جلوه دهد و وی را بفریبد و تفاوتی بین پیامبران و دیگران وجود ندارد؛ چنانکه در داستان آدم و حوا – علیهم السلام -، شیطان، آدم و همسرش را فریب داد تا سرانجام از آن میوة ممنوعه تناول کردند و با اصرار، ب فریب­کاری خود ادامه داد و در آخر سوگند خورد که خیرخواه و دلسوز آنان است. اما شیطان، فریبکار انسان­هاست و باید از آن دوری کرد و باید فهمید که تکبّر شیطان – به هنگام امر خداوند به همة فرشتگان، برای سجده کردن بر آدم – علیه السلام – و عدم امتثال او با این دلیل که می­گفت من بر آدم برترم و من از آتش آفریده شدم و آدم از گِل و به نظر ابلیس آتش برتر از گِل بود – سر انجامی جز خوار شدن و بیرون رانده شدن ذلیلانه از بهشت ندارد، خداوند می­فرماید:

«قَالَ فَاهْبِطْ مِنهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّغِرِين[59]؛ گفت: از اين مقام فرو شو. تو را چه رسد كه در آن گردنكشى كنى؟ بيرون رو كه تو از خوارشدگانى»

بنابراین، تکبّر همان خودخواهی است که صاحب آن می­خواهد حاکم مطلق زمین باشد. چنین فردی در برابر حق تسلیم نمی­شود و از هیچ­کس پند و اندرزی نپذیرد؛ زیرا او نمی­خواهد تابع کسی باشد. به همین دلیل سرانجام تکبر در قرآن، بیچارگی و نافرجامی یاد شده است؛ زیرا خداوند از انسان متکبر ناخرسند است: «إنَّهُ لا یُحبُ المُستَکبرین[60]؛ او متکبران را دوست ندارد.»

این داستان مشخص می­کند که انحرافات، از وسوسه­های شیطانی سرچشمه می­گیرد، و تسلیم شدن در برابر وسوسه­های او که از آغاز کمر دشمنی ما را بسته است، چقدر احمقانه است؟[61]

نکتة دیگر این است که نباید به سابقة خود مغرور شد؛ زیرا ابلیس با سابقة طولانی عبادت خود فاسق شد و بارزترین چهره­های شاقیان محسوب می­شود.[62]

4-2- قابیل؛ چهرة حسد
قابیل و هابیل از فرزندان آدم – علیه السلام – بودند. قرآن کریم سرگذشت آنها و پند و اندرزهایی را که در ماجرای آنان وجود دارد، بیان فرموده است. قابیل شخصیتی بیمار گونه داشت که آمیخته به خُلق و خوی ناپسند و خصلت­های حرص و طمع و گناه و معصیت بود، اما در مقابل، هابیل شخصیتی درستکار و پرهیزگار و تسلیم حقّ بود که بین او و برادرش کشمکش به وجود آمد. اختلاف آنان کشمکش بین حق و باطل بود که به کشته شدن هابیل انجامید؛ چنانچه در قرآن کریم د رآیات 27 تا 30 سوره مائده این داستان بیان شده است:

«وَ اتْلُ عَلَيهْمْ نَبَأَ ءَادَمَ بِالْحَقّ‏ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الاَخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ  قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ*لَئنِ بَسَطتَ إِلی يَدَكَ لِتَقْتُلَنىِ مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِىَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنىّ أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَلَمِينَ* إِنىّ أُرِيدُ أَن تَبُوأَ بِإِثْمِى وَ إِثمْكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ  وَ ذَالِكَ جَزَ ؤُاْ الظَّالِمِينَ* فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الخْاسِرِين‏[63]؛ و داستان راستين دو پسر آدم را بر ايشان بخوان، آن گاه كه قربانيى كردند. از يكيشان پذيرفته آمد و از ديگرى پذيرفته نشد. گفت: تو را مى‏كشم. گفت: خدا قربانى پرهيزگاران را مى‏پذيرد. اگر تو بر من دست گشايى و مرا بكشى، من بر تو دست نگشايم كه تو را بكشم. من از خدا كه پروردگار جهانيان است مى‏ترسم. مى‏خواهم كه هم گناه مرا به گردن گيرى و هم گناه خود را تا از دوزخيان گردى كه اين است پاداش ستمكاران. نفسش او را به كشتن برادر ترغيب كرد، و او را كشت و از زيانكاران گرديد.»

سزاور بود که کلمة تقوا که بر زبان هابیل جاری گشته، قصد و ارداة شرارت قابیل را از بین ببرد، ولی افسوس که قابیل پرهیزگار نبود و به همین دلیل خداوند قربانی او را نپذیرفت و پاک طینتی هابیل نشان می­دهد که وی بدی را مقابله به مثل نمی­کحرد ولی قابیل که شرارت سراسر وجودش را فراگرفته بود؛ عمل زشت خویش – کشتنِ برادر – را به اجرا درآورد. بنابراین باید گفت که درگیری و کشمکش بین قابیل و نفسِ سرکش وی بود که می­بایست با استیلای بر این تمایلات، آنها را مهار نمی­کرد، ولی عاجز و درمانده شد و این عمل او خشونت­آمیزترین نوع حسد بود.[64]

از داستان هابیل و قابیل به خوبی استفاده می­شود که سرچشمة نخستین اختلافات و قتل و تعدّی و تجاوز در جهان انسانیت، مسألة حسد است و این موضوع ما را به اهمیت این رذیلة اخلاقی و اثر فوق­العادة آن در رویدادهای اجتماعی آشنا می­سازد که باید از آن درس آموخت و دوری کرد و همین مسئله حسد در وجود قابیل او را در زمره شاقیان قرار داده است.[65]

4-3- پسر نوح – علیه السلام – از چهره­های کفر
دربارة پسر نوح – علیه السلام – می­توان گفت که وقتی طوفان نوح – علیه السلام – شروع شد، پسر نوح – علیه السلام – از او فاصله گرفت، به گونه­ای که نوح – علیه السلام – او را دعوت کرد؛ « وَ هِىَ تجَرِى بِهِمْ فىِ مَوْجٍ كاَلْجِبَالِ وَ نَادَى‏ نُوحٌ ابْنَهُ وَ كَانَ فىِ مَعْزِلٍ يَبُنىَ ارْكَب مَّعَنَا وَ لَا تَكُن مَّعَ الْكَافِرِين[66]؛ كشتى آنان را در ميان امواجى چون كوه مى‏برد. نوح پسرش را كه در گوشه‏اى ايستاده بود ندا داد: اى پسر، با ما سوار شو و با كافران مباش»

ولی پسرش در جواب او گفت: «من به کوه پناه می­برم نوح – علیه السلام - گفت: امروز هیچ نگه­دارنده­ای از فرمان خدا نیست. امروز احدی نمی­تواند انسان را از امر خدا حفظ کند: «قَالَ سَاوِى إِلىَ‏ جَبَلٍ يَعْصِمُنىِ مِنَ الْمَاءِ قَالَ لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَن رَّحِمَ وَ حَالَ بَيْنهَمَا الْمَوْجُ فَكاَنَ مِنَ الْمُغْرَقِين[67]؛ گفت: من بر سر كوهى كه مرا از آب نگه دارد، جا خواهم گرفت. گفت: امروز هيچ نگهدارنده‏اى از فرمان خدا نيست مگر كسى را كه بر او رحم آورد. ناگهان موج ميان آن دو حايل گشت و او از غرق‏شدگان بود»

در این حال، طولی نکشید که خام بودن خیال پناهندگی به کوه آشکار شد و موج، پسر نوح – علیه السلام – را در کام خود فرو برد و بعد از آن دستور خدا رسید که زمین، آبه­ها را فرو ببرد و آسمان از باریدن امساک کند. زمین و آسمان هم اطاعت کردند. با صدور این فرمان خدا به حیات ستمکاران خاتمه داد و آنها برای همیشه از سعادت محروم ماندند. « فَكاَنَ مِنَ الْمُغْرَقِين، و او از

 غرق‏شدگان بود»[68]

معمولاً هر کس در مشکلات زندگی به چیزی پناه می­برد؛ گروهی به ثروت، گروهی به مقام و منصب، عده­ای به قدرت جسمانی و جمعی به نیروی فکری خود؛ ولی همان­گونه که این ماجرا و تاریخ نشان داده، هیچ یک از این­ها در برابر فرمان پروردگار کمترین تاب مقاومت ندارند و همچون تارهای عنکبوت که در برابر وزش طوفان قرار گیرد، به سرعت در هم می­ریزد. فرزند نادان و خیرة پسر نوح پیامبر – علیه السلام – نیز در همین اشتباه بود، گمان می­کرد کوه می­تواند در برابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد؛ اما چه اشتباه بزرگی بود! حرکت یک موج کار او را ساخت و به دیار عدمش و در گروه شاقیان فرستاد.[69]

4-4- برادران یوسف – علیه السلام – از چهره­های خیانت
یوسف – علیه السلام – فرزند یعقوب – علیه السلام- طلعت زیبا و فریبنده­ای داشت که در دوازده سالگی مادرش از دنیا رفت و او و برادرش بنیامین را در آن اوان به داغ فراغ خود مبتلا ساخت.

به همین دلیل، یعقوب – علیه السلام – نسبت به این دو کودک علاقة بیشتری نشان می­داد و با خوابی که یوسف – علیه السلام – دیده بود، علاقة یعقوب – علیه السلام – نسبت به یوسف – علیه السلام – مضاعف شد. و دیگر اینکه، برای یعقوب – علیه السلام – ممکن نبود که این شدت علاقه را از برادران یوسف – علیه السلام – کتمان کند. با اینکه یعقوب – علیه السلام – سعی می­کرد به طور مساوی نسبت به همة برادران تظاهر به دوستی و دوست داشتن کند، ولی این امر بر برادران مخفی نماند و نتیجة آن شدت علاقه این شد که برادران نسبت به یوسف – علیه السلام – حسد بردند و برای تسکین خاطر و فرو نشاندن آتش کینه به چاره­جویی پرداختند و گفتند:

«چرا ما باید در نظر پدر کمتر از آن دو کودک باشیم؟ امور زندگی همه به دست ما اداره می­شود، پس چه سبب شده که پدر علاقة خود را به آن دو اختصاص داده است؟ راستی این رفتار پدر نسبت به ما ظلم و گمراهی آشکار است؛ إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلىَ أَبِينَا مِنَّا وَ نحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلَالٍ مُّبِين‏[70]؛ آن گاه كه گفتند: يوسف و برادرش نزد پدرمان محبوب‏تر از ما هستند، حال آنكه ما خود گروهى نيرومنديم. پدرمان در گمراهى آشكارى است»

دیگران هم می­گفتند که مسأله محبت پدر ما نسبت به این دو فرزند، مسأله عشق است که اگر در دلی راه یافت، نمی­توان بیرون آورد و ما می­بینیم که یوسف – علیه السلام – و برادرش در سویدای دل پدر جای گرفته­اند و این مطلب باعث غصة ما خواهد شد و تا کار یوسف – علیه السلام – را نسازیم و یا لااقل او را در بیابان دوری به دست درندگان نسپاریم، نمی­توانیم دل­های خود را شفا دهیم و با این کار، شکاف عمیقی که بین ما و پدر پدید آمده، کمتر می­شود. در این میان یهودا گفت: ما

پیامبرزاده­ایم و مسألة  قتل نفس را نه عقل اجازه می­دهد و نه دین. بنابراین، او را در چاهی می­اندازیم که در سر راه بیت المقدس است و اشخاص مختلفی از آنجا عبور می­کنند: « قَالَ قَائلٌ مِّنهُمْ لَا تَقْتُلُواْ يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فىِ غَيَبَتِ الْجُبّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِن كُنتُمْ فَعِلِين؛[71] يكى از ايشان گفت: اگر مى‏خواهيد كارى كنيد، يوسف را مكشيد در عمق تاريك چاهش بيفكنيد تا كاروانى او را برگيرد.»

همگی این رأی را پسندیدند و نزد پدر آمدند و گفتند: ای پدر! چرا ما را نسبت به یوسف – علیه السلام – بیگانه می­پنداری و او را همراه ما نمی­فرستی؟ ما مشغول چراندن گوسفندان می­شویم، او نیز برای خود جَست و خیزی می­کند. اگر او را با ما روانه سازی، ما در نگهداریش از جان و دل می­کوشیم. یعقوب – علیه السلام – بعد از کمی گفت­وگو گفت: اگر قول می­دهید که از صمیم دل او را حفظ کنید و مورد توجه قرار دهید، مانعی ندارد، اما بدانید که خدا در همه حال به شما احاطه دارد. بامدادان برادران با یوسف – علیه السلام – رهسپار بیابان شدند و هنوز به چاه نرسیده، کینة دل­هایشان بروز نمود و با قساوت قلب، او را لُخت کردند و به کنار چاه آوردند و بدون توجه به التماس­ها و اشک­های سوزان یوسف – علیه السلام -، او را در چاه انداختند و به دست قضا و قدر سپردند.[72]

چه درسی از این برتر که گروهی از افراد نیرومند با نقشه­های حساب شده­ای که از حسادت سر چشمه گرفته است، برای نابودی یک فرد ظاهراً ضعیف و تنها، تمام کوشش خود را به کار گیرند، و با خیانت در حق ایشان خود را جزء مصادیق شقاوتمندان قرار می­دهند. اما با همین کار، بدون توجه او را بر تخت قدرت بنشانند و فرمانروای کشور پهناوری کنند و در پایان همگی در برابر او سَرِ تعظیم فرود آورند.

این نشان می­دهد که وقتی خداوند کاری را اراده کند، می­تواند آن را حتی به دست مخالفین آن کار پیاده کند تا روشن شود که یک انسان پاک و با ایمان تنها نیست و اگر تمتم جهان به نابودی او کمر بندند، اما خدا نخواهد، تارِ مویی از سَرِ او کم نخواهد شد.

درس مهم دیگری که از این داستان می­آموزیم این است که چگونه حسد می­تواند آدمی را تا سر حدّ کشتن برادر و یا تولید دردِ سرهای خیلی شدید برای او پیش ببرد و اگر این آتش درونی مهار نشود، چگونه هم دیگران را به آتش می­کشد و هم خود انسان را.[73] بنابراین، حسد چیزی است که مرز خانواده و عواطف خویشاوندی را نیز در هم می­شکند و موجب می­گردد افراد بزرگ­سال سن و شخصیت خود را فراموش و با کودکان کینه­توزی کنند. – همچنان که یوسف کوچک­تر بود، بزرگ­ترها به او حسادت ورزیدند. –

درس دیگر اینکه، خودخواهان عوامل ناکامی را به جای آنکه در خود جست­وجو کنند، به دیگران نسبت می­دهند – به جای آنکه بگویند: ما حسودیم، گفتند: پدر ما منحرف است.[74] – پس عواملی که باعث شقاوت می­شود را می­توان کبر و غرور، حسد، حرص و طمع، هواپرستی و … نام برد.

 

فصل سوم:
عوامل خسران و شقاوت در آيات
قرآن كريم
 
 

 

 

 

 

 

در بخش گذشته با معنای خسران، شقاوت و مصادیق آن­ها در قرآن آشنا شدیم. اینک در این بخش به بررسی این مطلب خواهیم پرداخت، که قرآن چه عواملی را برای خسران و شقاوت مطرح کرده است و متقابلاً چه راه­هایی را برای جلوگیری از آن­ها ارائه کرده است .

1– عوامل خسران
عده­ای از انسان­ها به دلیل برخی از عقاید و افکار انحرافی و باطل و اعمال نادرست، دچار خسران می­گردند که در این بخش به برخی از آن­ها پرداخته می­شود:

1-1- تکذیب و انکار
یکی از مهم­ترین عوامل خسران تکذیب و انکار است این عامل در صورت­های مختلفی جلوه می­کند که به آن­ها اشاره می­شود:

1-1-1 – تکذیب آیات الهی
اگر شخصی به خاطر مصالح و امیال نفسانی­اش حق را تکذیب کند چنین فردی باید بداند که تکذیب حق سبب زیان نفس و سرنوشت او می­شود.

 مؤمن باید به همه عقاید حق و همه انبیاء و ضروریات دین معتقد باشد و انکار یکی موجب زوال دین می­شود.[75]

«وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرينَ[76]؛ و از كسانى كه آيات ما را دروغ پنداشتند مباش، كه از زيان­كاران خواهى بود».

پس اکنون که عوامل تردید برطرف شده است، دیگر جایی برای تکذیب آیات الهی باقی نمی­ماند.

علامه می­نویسد:

«آری، هیچ آیتی، آیت نمی­شود مگر وقتی که دلالتش واضح و بیانش روشن باشد و چیزی که چنین است تکذیبش جز عناد و لجاجت علت و انگیزه دیگری نمی­تواند باشد.»[77]

 جمله «فَتَكُونَ مِنَ الْخاسِرينَ» به دلیل این­که حرف «فاء» بر سرش آمده نتیجه­گیری و تفریع برتکذیب به آیات خداست. می­خواهد بفرماید:

«عاقبت تکذیب به آیات خدا اینست که آدمی از زیان­کاران می­گردد. پس در حقیقت همین عاقبت وخیم، مورد نهی قرار گشته است. زیان­کاری به معنای زایل شدن سرمایه به سبب کم شدن و یا از بین رفتن آن می­باشد و سرمایه آدمی در سعادت زندگی دنیا و آخرتش ایمان به خدا و آیات اوست چون در آیه بعدی خسران را تعلیل می­کند به این­که خاسران ایمان نمی­آورند.»[78]

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ… أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ[79]؛ و كسانى كه كَفِّه ميزان [اعمال‏] شان سبك باشد، آنان به خويشتن زيان زده [و] هميشه در جهنم مى‏مانند … آيا آيات من بر شما خوانده نمى‏شد و [همواره‏] آن را مورد تكذيب قرار نمى‏داديد؟».

کسانی که میزان اعمال­شان سبک باشد، همان­ها خاسرانند و جهنم، جایگاه همیشگی آن­هاست و این عذاب به خاطر آن است آیات الهی را تکذیب می­کردند. [80]

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ[81]؛ و هر كس ميزان­هاى [عمل‏] او سبك باشد، پس آنانند كه به خود زيان زده‏اند، چرا كه به آيات ما ستم كرده‏اند».

کسانی که به نفس­های خویش زیان و ضرر زدند و گرفتار خسران شدند به خاطر آن بود که به آیات خدا ظلم کردند یعنی آن را تکذیب کردند و به عبارت دیگر تکذیب را در موضع تصدیق و باطل را به جای حق قرار دادند.[82]

«با توجه به جمله «تُتْلَى» و«تُكَذِّبُونَ»که هر دو فعل مضارع هستند، دلیل بر استمرار روشن می­شود، که تلاوت آیات الهی بر آن­ها تداوم داشته همان گونه که تکذیب آن­ها در برابر این آیات».[83] پس اصرار بر تکذیب اساسی­ترین رمز رفتن به دوزخ است.[84]

خداوند در آیه با لحن عتاب آمیزی، خاسران را مخاطب قرار می­دهد و می­فرماید:

«آیا آیات من بر شما خوانده نمی­شد و شما آن­ها را تکذیب می­کردید؟»

یعنی آیا دلائل کافی برای حقانیت آیات من نبود؟ آیا دلائل روشن به وسیله پیامبرانم، برای شما نفرستاده بودم و اتمام حجت نکردم؟ ولی شما همواره آیات مرا تکذیب می­کردید و اینک سزای شما، آتش جهنم است و شما زیان­کارید.[85]

یکی دیگر از آیات، که به تکذیب آیات الهی اشاره می­کند و آن را یکی از عوامل زیان­کاری می­داند، آیه 9 سوره اعراف است که با تعبیر «ظلم به آیات الهی» آمده است. 

 

بسیاری از مفسرین مراد از ظلم به آیات را «تکذیب آیات الهی» تفسیر کرده­اند.[86]

1-1-2 – تکذیب لقای الهی
یکی دیگر از عوامل خسران که آیات به آن اشاره دارد و آن تکذیب لقای الهی است. به راستی کسانی که لقای الهی و ملاقات جزای او را، دروغ پنداشتند، زیان می­بینند ولی  این انکار برای همیشه ادامه ندارد بلکه با بر پا شدن روز رستاخیز آن­ها به حقانیت روز رستاخیز ایمان می­آورند ولی دیگر جای جبران کارهایی که کرده­اند نیست و نتایج اعمال خویش را می­بینند پس زیان­کار گشته­اند.

«وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ كَأَنْ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنَ النَّهارِ يَتَعارَفُونَ بَيْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ وَ ما كانُوا مُهْتَدينَ[87]؛ و روزى كه آنان را گرد مى‏آورد، گويى جز به اندازه ساعتى از روز درنگ نكرده‏اند. با هم اظهار آشنايى مى‏كنند. قطعاً كسانى كه ديدار خدا را دروغ شمردند زيان كردند و [به حقيقت‏] راه نيافتند».

«قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ[88]؛ كسانى كه لقاى الهى را دروغ انگاشتند قطعاً زيان ديدند».

«کسی که قیامت را نپذیرد هستی خود را با دنیای فانی معامله کرده و این بزرگ ترین خسارت است».[89]

هم­چنین در آیه دیگری آمده است:

«إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ أُوْلئِكَ الَّذينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِي

 الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ[90]؛ كسانى كه به آخرت ايمان ندارند، كردارهايشان را در نظرشان بياراستيم [تا هم چنان‏] سرگشته بمانند آنان كسانى‏اند كه عذاب سخت براى ايشان خواهد بود، و در آخرت، خود زيان­كارترين [مردم‏] اند».

علامه می­نویسد:

«کسانی که ایمان به آخرت ندارند از آنجایی که آن روز را که غایت مسیر آدمی است قبول ندارند لاجرم می­مانند آنان و دنیا و بس. و معلوم است که دنیا نمی­تواند غایت اعمال قرار گیرد، پس این بی­نوایان که دست به دامان اعمال خود می­زنند، در راه زندگی متحیر و سرگردانند زیرا هدفی ندارند تا با اعمال خود به سوی آن هدف بروند… و وجه این­که می­فرماید در آخرت زیان­کارترین هستند این است که سایر گنه­کاران نامه اعمال­شان مشتمل هم بر گناه است و هم بر ثواب که مطابق آن اعمال جزا داده می­شوند اما این بیچارگان گناهان­شان در نامه­ها ثبت شده اما ثواب­هاشان و کارهای نیک­شان حبط شده و ثبت نگشته است».[91]

 آیه بیان می­کند کسانی که به آخرت ایمان ندارند عذاب بدی برای آن­ها است و در آخرت زیان­کارترین مردمانند.

و یکی دیگر از آیاتی که گویای همین مطلب است آیه ذیل می­باشد:

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً… أُوْلَئكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لهَمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا[92]؛ بگو آيا شما را از زيان­كارترين مردم آگاه گردانم؟… [آرى،] آنان كسانى‏اند كه آيات پروردگارشان و لقاى او را انكار كردند، در نتيجه اعمال­شان تباه گرديد، و روز قيامت براى آن­ها [قدر و] ارزشى نخواهيم نهاد».

نویسنده منهج الصادقین هم، مراد از لقاء را رسیدن به جزاء و بحث و حشر که در آن مجازات اعمال واقع می­شود، می­داند.[93]

1-1-3- تکذیب پیامبران و مخالفت با آنان
پس از گفت­گوهای شعیب و کافران قوم او معلوم شد که شعیب و مؤمنان، هرگز به دین سابق باز نخواهند گشت و اگر مجبور شوند از خانه و کاشانه خود بیرون خواهند رفت. کافران وقتی از خود شعیب مأیوس شدند خطاب به مؤمنان گفتند:  اگر از شعیب پیروی کنید در این صورت قطعاً از زیان­کاران خواهید بود.[94]

«الَّذينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيهَا الَّذينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كانُوا هُمُ الْخاسِرينَ[95]؛كسانى كه شعيب را تكذيب كرده بودند، گويى خود در آن [ديار] سكونت نداشتند. كسانى كه شعيب را تكذيب كرده بودند، خود، همان زيانكاران بودند».

به نظر آن­ها پیروی از شعیب، رنج­ها و زحمت­هایی در پی خواهد داشت چرا که آن­ها مجبور خواهند شد، خانه و کاشانه خویش را ترک کنند و دچار خسارت­های مالی می­شوند.

این احتمال در تفسیر آیه نیز هست که منظورشان علاوه بر زیان­های مادی، زیان­های معنوی هم بوده است زیرا راه نجات را در بت پرستی می­پنداشتند، نه آئین شعیب.[96] 

ولی نمی­دانستند که برای مؤمن زیانی بالاتر از این نیست که ایمان خود را از دست بدهد و هر خطری را برای حفظ آن تحمل می­کند.

به هر حال کافران قوم شعیب، پیروان شعیب را زیان­کار نامیدند ولی جریان حوادث نشان داد که خود آن­ها زیان­کار بوده­اند، و تکرار عبارت «الَّذينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً» از جهت تأکید بر فساد حال آن­ها هست.[97]

کافران قوم شعیب سرانجامی جز هلاکت و نابودی نداشتند آن­ها چنان نابود شدند که گویا اصلاً در این خانه سکونت نداشتند.[98]

آیه زیر به تکذیب رسول اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - اشاره دارد. بسیاری از علمای اهل کتاب، پیامبر را مانند پسران خود می­شناختند یعنی بشاراتی را که از اوصاف رسول خدا سراغ داشتند، کتمان می­کردند و از ایمان به او استنکاف می­ورزیدند و خداوند با جمله «الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» زیان­کاری آنان را بیان می­کند. کسانی که سرمایه وجود خود را در این بازار دنیا، باخته­اند به پیامبران ایمان نمی­آوردند. آری، «کتمان حق سبب زیانکاری است.»[99]

«الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ[100]؛ كسانى كه كتاب [آسمانى‏] به آنان داده‏ايم، همان­گونه كه پسران خود را مى‏شناسد، او [پيامبر] را مى‏شناسد، كسانى كه به خود زيان زده‏اند، ايمان نمى‏آورند».

آیه بعد کید و مکر بر علیه انبیاء را عامل خسران می­داند:

 

«وَ أَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرينَ[101]؛ و خواستند به او نيرنگى بزنند و [لى‏] آنان را زيانكارترين [مردم‏] قرار داديم».

«كَيْداً» نوعی از حیله­گری و چاره­جوئی است که به دو معنی ناپسند و پسندیده به کار می­رود هر چند که به صورت ناپسند و مذموم بیشتر همان معمول است.[102]

1-1-4- سرپیچی از امر خدا و پیامبران
کسانی که از اوامر الهی و هم­چنین از دستورات پیامبران که همان اوامر الهی است، سرپیچی می­کنند عاقبت­شان چیزی جز زیان­کاری نیست. چنین کسانی توشه­ای برای جهان ابدیت، فراهم نکرده­اند و در آن­جا با عذاب الهی روبرو می­شوند و زیان­کار گشته­اند.

در آیه دیگری از قرآن کریم در این باره می­فرماید:

«وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَ رُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُّكْرًا فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً[103]؛ و چه بسيار شهرها كه از فرمان پروردگار خود و پيامبرانش سرپيچيدند و از آن­ها حسابى سخت كشيديم و آنان را به عذابى [بس‏] زشت عذاب كرديم تا كيفر زشت عمل خود را چشيدند، و پايان كارشان زيان بود».

«عَتَتْ» از ماده (عتو) به معنی سر پیچی از اطاعت است.[104] و مراد از «أَمْرِها» در آیه «همان عتو و تجاوز است. گویی آن­ها اطاعت خدا را داده و در عوض تجاوز را خریده لذا معامله به ضرر و خسران انجامید.»[105]

«قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ آتاني‏ مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ يَنْصُرُني‏ مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَما تَزيدُونَني‏ غَيْرَ تَخْسيرٍ[106]؛ گفت: «اى قوم من، چه بينيد، اگر [در اين دعوا] بر حجتى روشن از پروردگار خود باشم و او از جانب خود رحمتى به من داده باشد، پس اگر او را نافرمانى كنم چه كسى در برابر خدا مرا يارى مى‏كند؟ در نتيجه، شما جز بر زيان من نمى‏افزاييد».

در این آیه حضرت صالح به قومش می­فرماید:

«اگر من از امر خدا سرپیچی کنم و تبلیغ دین نکنم چه کسی مرا از عذاب الهی نجات می­دهد؟ و در این کار که می­خواهید من از تبلیغ دست بردارم چیزی جر تباهی و خسران وجود ندارد.»

سرپیچی کردن از اوامر الهی که در این­جا مراد از آن، امر تبلیغ دین به حضرت صالح است، باعث زیان­کاری است. ولی حضرت صالح زیر بار اصرارهای قومش نرفت و جز زیان­کاران نشد.

1-1-5 – استهزاء آیات و پیامبران
کسانی که کافر شدند و آیات خدا و پیامبرانش را به باد استهزاء و سخریه گرفتند، زیان­کارترین افرادند و کیفرشان جهنم است.

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً… ذَالِكَ جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا كَفَرُواْ وَ اتخَّذُواْ ءَايَاتىِ وَ رُسُلىِ هُزُوًا[107]؛ بگو: آيا شما را از زيان­كارترين مردم آگاه گردانم؟»… [آرى،] آنان كسانى‏اند كه آيات پروردگارشان و لقاى او را انكار كردند، در نتيجه اعمال­شان تباه گرديد، و روز قيامت براى آنها [قدر و] ارزشى نخواهيم نهاد. اين جهنم سزاى آنان است، چرا كه كافر شدند و آيات من و پيامبرانم را به ريشخند گرفتند».

«هُزُوًا» یعنی «آن چیزی که به آن افسوس کنند و استهزاء نمایند.»[108]

فخر رازی می­نویسد:

«یعنی جزایی که در آیه به ان اشاره شده است دو دلیل دارد: یکی به خاطر کفرشان است و دیگری به این دلیل است که علاوه بر کفر ، آیات خدا و پیامبرانش را به استهزاء گرفتند و به رد و تکذیب آن­ها اکتفا نکردند و آن­ها را به مسخره گرفتند».[109]

این­ها معتقدات اصلی دین را انکار کردند و بالاتر از آن، آیات خدا و پیامبرانش را مسخره کردند.[110]

مسخره کردن اهل ایمان نیز یکی از عوامل خسران است چنان­که در آیه شریفه آمده است:

«إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ[111]؛ در حقيقت، دسته‏اى از بندگان من بودند كه

مى‏گفتند: «پروردگارا، ايمان آورديم. بر ما ببخشاى و به ما رحم كن [كه‏] تو بهترين مهربانانى و شما آنان [مؤمنان‏] را به ريشخند گرفتيد، تا [با اين كار] ياد مرا از خاطرتان بردند و شما بر آنان مى‏خنديديد».

در این آیه خداوند دلیل این­که آن­ها را از حضورش راند و به آن­ها گفت: « [برويد] در آن گم شويد و با من سخن مگوييد»[112]و آن­ها را از رحمت خودش ناامید کرد، بیان می­کند و می­فرماید: شما بهترین بندگان مرا که می­گفتند: «پرودگارا ایمان آوردیم، به ما رحم کن و تو بهترین رحم کنندگانی» به باد مسخره گرفتید و آن قدر در این کار اصرار کردید که از یاد من غافل شدید.[113]

استهزاء نسبت به مؤمنان در اصل مسخره کردن مبادی و معتقدات ایشان است ولی این مبارزه بعداً به صورت مبارزه­ی شخصی در می­آید تا آن­جا که کافران با شخص مؤمنان دشمنی می­ورزند و هیبت آنان را فرو می­افکنند و تمام کارها و اقدمات ایشان را حقیر و ناچیز می­شمارند و در نتیجه، این رفتار مانعی روانی بدون اندیشیدن به مبادیی که آنان مردم را به آن می­خوانند، می­گردد.[114]

مسخره کردن مؤمنان سبب غفلت از یاد خدا می­شود، و همین سبب زیان­کاری آن­ها و کیفرشان جایگاه جاودانه در جهنم است. خداوند در آیه 103 همین سوره می­فرماید:

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ»

 1-2- کفر
یکی دیگر از عوامل خسران، کفر است.

کفر به معنی خلاف ایمان، ناگرویدن و ناسپاسی کردن آمده است و در جمع­بندی آیات قرآن، کفر در برابر ایمان بوده و مرزبندی میان مفاهیمی چون الله و طاغوت، پیامبران و دشمنان، فلاح و خسران … است. کافران به سبب کفران نعمت­های خداوند، خویشتن را به پلیدی و سرکشی آلوده می­کنند. بدین­سان می­توان گفت که فسق و عصیان نمودار اعمال خسران آمیز و ستم آلود کفر

 پیشگان است.[115]

این عامل به صورت­های مختلفی جلوه می­کند که به آن­ها اشاره می­شود:

1-2-1- کفر به خدا
آیه زیر بیان می­کند که کفر کافران چیزی جز خشم و غضب الهی و زیان بر آن­ها نمی­افزاید و بیان می­کند که کفر، به خود کافر ضرر می­زند نه غیر او. زیرا خداوند عادل و عالم به کفر کافر و ایمان مؤمن است.[116] «هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا يَزيدُ الْكافِرينَ كُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً[117]؛ اوست آن كس كه شما را در اين سرزمين جانشين گردانيد. پس هر كس كفر ورزد كفرش به زيان اوست، و كافران را كفرشان جز دشمنى نزد پروردگارشان نمى‏افزايد، و كافران را كفرشان غير از زيان نمى‏افزايد».

در تفسیر نمونه آمده است که این زیان دو دلیل دارد:

1- کفران و بی­ایمانی چیزی جز خشم و غضب الهی به بار نمی­آورد.

2- علاوه بر خشم چیزی جز زیان هم بر آن­ها نمی­افزاید، زیرا آن­ها سرمایه وجودی خویش را از دست داده­اند و در تاریکی و ظلمت به سر می­برند.[118] پس کفر، سبب زیان و خسران است.

«وَ الَّذينَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ كَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[119]؛ و آنان كه به باطل گرويده و خدا را انكار كرده‏اند همان زيان­كارانند».

عبارت «كَفَرُوا بِاللَّهِ» یعنی «چه منکر وجود الله باشند یا منکر توحید مثل طبقات مشرکین یا

 

 منکر انبیاء و امامت و ائمه هدی، تمام این­ها کفر بالله است؛[120] و همه این­ها زیانکارند.

علامه می­نویسد:

«این آیه خسران را در کفار منحصر می­کند به خاطر این­که به خدا ایمان نمی­آورند و به کتابش، با این­که در آن بر رسالت او شهادت داده کفر می­ورزند، و به خاطر کفر به خدای حق قهراً به باطل ایمان می­آورند در نتیجه در ایمان­شان خاسر و بی­بهره می­شوند».[121]

پس کسانی را که راه کفر را در پیش گرفته­اند زیان­کارند.

1-2-2- کافران به کتاب
یکی دیگر از صورت­های کفر، کفر به کتاب است، که از عوامل خسران ذکر شده است.

کسانی که کتاب را برای آن می­خوانند که در در آن آیه­­ای در تأیید اندیشه­های خود پیدا کنند و سپس آن را همچو شعاری برای حق جلوه دادن تصرفات باطل و ناروای خود به کار می­برند و آیات دیگر را کنار می­گذارند در واقع به صورت کامل نسبت به خدا کافرند؛[122] چنین کسانی زیان­کارند و سبب زیان­شان، کافر شدن به آیات الهی است.

«الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[123]؛

كسانى كه كتاب [آسمانى‏] به آنان داده‏ايم، [و] آن را چنان كه بايد مى‏خوانند، ايشانند كه بدان ايمان دارند. و [لى‏] كسانى كه بدان كفر ورزند، همانانند كه زيان­كارانند».

 

مراد از کتاب در این آیه قرآن است؛[124]و مراد از تلاوت همان طور که در تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب آمده است، عدم تحریف و تدبیر در صفا و عمل به محتوای آن است.[125]

عیاشی به سند خود از حضرت صادق - علیه السلام - روایت کرده است:

«کافر کسی است که به آنچه خداوند فرموده عمل نکرده و به امر خدا راضی نشده است.»[126]

1-2-3- کفر به آیات خداوند
کسانی که به آیات پرودگارشان کفر ورزیدند، زیان­کارند چون آیه بیان می­کند که خداوند مالک آسمان و زمین است یعنی هر چه که در آسمان و زمین است، برای خداوند است، کسی که به آیات الهی کافر می­شود یعنی قدرت بی­انتها الهی را نادیده گرفته است و به سراغ موجودات ناتوانی رفته است که کاری از آن­ها بر نمی­آید.

«لَهُ مَقاليدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[127]؛ كليدهاى آسمان و زمين از آنِ اوست، و كسانى كه نشانه‏هاى خدا را انكار كردند، آنانند كه زيان­كارانند».

یکی دیگر از آیاتی که گویای این مطلب است که کفر به آیات خدا سبب خسران می­شود، آیه ذیل می­باشد:

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً… أُوْلَئكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا[128]؛ بگو آيا شما را از زيان­كارترين مردم آگاه گردانم؟… [آرى،] آنان كسانى‏اند كه آيات پروردگارشان و لقاى او را انكار كردند، در نتيجه اعمال­شان تباه گرديد، و روز قيامت براى آن­ها [قدر و] ارزشى نخواهيم نهاد».

دربارة اینکه مراد از آیات، به چه معناست؛ چند وجه بیان شده است:

برخی از مفسرین مقصود از آیات را در این­جا، آیات انفسی و آفاتی خدای تعالی می­دانند و هم چنین معجزاتی که انبیاء برای تأیید رسالت خود می­آورند و کفر به آیات را، انکار نبوت می­دانند علاوه بر این­که خود پیغمبر از آیات است.[129]

و برخی هم می­گویند که مقصود همان آیات قرآن یا دلایل توحید و نبوت است.[130] چنان­که صاحب تفسیر روح المعانی در توضیح «بآیات» مراد از آن را «دلایل دعوت کننده به سوی توحید که شامل سمعی و عقلی می­شود»[131] می­داند.

در هر صورت کفر به آیات، یکی از مهم­ترین از اسباب خسران است. چرا که آیات، می­تواند همان آیات قرآن و یا هر نشانه­ای که انسان­ها را به سوی خداوند دعوت می­کند، باشد و انکار هر کدام از آن­ها سبب زیان­کاری است.

1-2-4- ارتداد و خروج از دین
اگر کسی بعد از ایمان آوردن به خدا، قلباً و زباناً به خدا کافر شود به خشم و عذاب الهی گرفتار می­شود و از زیان­کاران است و از کسانی که زندگی باقی آخرت را به زندگی فانی دنیا فروختند و خداوند چنین کسانی را هدایت نمی­کند و در گمراهی غوطه­ورند و همین سبب زیان­کاریشان شده است. پس منظور از عبارت «مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ»، «کفر ارتداد یعنی مرتد شدن می­باشد و شامل کفر زبانی و عملی می­گردد.»[132] کسانی که برای نجات جان خود از دست ظالمان، مجبور می­شوند که کلمه کفر را فقط به زبان جاری کند، عذرشان پذیرفته است چنین کسانی قلباً به خداوند مؤمن هستند و رستگار می­شوند.[133] «دنیا گرایی و برتری دادن آن بر آخرت، زمینه رها کردن ایمان و ارتداد و گرفتار شدن به قهر الهی است.»[134]

«مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ وَلَكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَيَاةَ الْدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ… لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ[135]؛ هر كس پس از ايمان آوردن خود، به خدا كفر ورزد [عذابى سخت خواهد داشت‏] مگر آن كس كه مجبور شده و [لى‏] قلبش به ايمان اطمينان دارد. ليكن هر كه سينه‏اش به كفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برايشان عذابى بزرگ خواهد بود زيرا آنان زندگى دنيا را بر آخرت برترى دادند و [هم‏] اين­كه خدا گروه كافران را هدايت نمى‏كند … شك نيست كه آن­ها در آخرت همان زيان­كارانند».

«اطمینان» به معنای سکون و آرامش است و «شرح صدر» به معنای گشادی و وسعت آن است. در مفردات آمده است که اصل شرح به معنای بسط گوشت و امثال آن بوده، وقتی می­گوید: گوشت را شرح کردم و یا تشریح کردم معنایش این است که آن را ولو کردم. «شرح صدر» در این­جا به معنای باز کردن سینه به نور الهی و سکینه­ای از ناحیه خدا و روحی از اوست. «اکراه» مجبور شدن

 به گفتن کلمه کفر و تظاهر به آن است.[136]

خداوند در ابتدای آیه یک سری از احکام را برای مؤمنان می­آورد که بر همه مؤمنین، اطاعت و اجرای اوامر الهی واجب است. خداوند بعد از بیان حلیت طعام زنان عفیف اهل کتاب بیدار باش داده و یا هشداری به همه داده است که نسبت به اوامر الهی، افراط و بی­قیدی به کار نبرد که در این صورت به کفر ایمان و ترک ارکان دینی و اعراض از حق می­انجامد.[137]

عیاشی به سند خود از حضرت صادق - علیه السلام - روایت کرده است:

«کمترین چیزی که شخص را از اسلام خارج می­کند آن است که رأی بر خلاف حق بدهد و در رأی خود پایداری نماید و این آیه را تلاوت فرمود.»

 و نیز به سند دیگر از آن حضرت روایت کرده که  فرمود:

«کسانی که کافر به ایمان می­شوند آن­هایی هستند که عمل به اوامر خدا نکند و راضی به احکام الهی نمی­باشند.»[138]

«يا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتي‏ كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلى‏ أَدْبارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرينَ[139]؛ اى قوم من، به سرزمين مقدّسى كه خداوند براى شما مقرر داشته است درآييد، و به عقب بازنگرديد كه زيانكار خواهيد شد».

آیه درباره­ی قوم بنی­اسرائیل است. حضرت موسی به قوم خود گفت: نعمت خداوند را بر خویشتن به یاد آورید که به شما نعمت­های فراوانی داد از جمله این­که در میان شما پیامبرانی را بر انگیخت، دیگر این­که شما را ملوک قرار داد یعنی مالک سرنوشت خود و خانواده خویش شدید و سومین نعمت این­که شما را از چنگال فرعون نجات داد و نزول من و سلوی و جاری شدن 12 چشمه که همه از طریق اعجاز بود.[140]

حضرت موسی بعد از یادآوری این نعمت­های به آنان گفت: ای قوم من، به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر کرده است وارد شوید و بر پشت سر برنگردید که از زیان­کاران خواهید شد. موسی با این فرمان که به سرزمین مقدس داخل شوید در واقع به آن­ها دستور جنگ داد، ولی آن­ها گروهی بهانه­جو و تنبل و ترسو بودند و از این دستور موسی سرپیچی کردند و پیامبرشان را آزردند.

نافرمانی از دستور خداوند سبب زیانکاری آنان شد و باعث شد که آن­ها چهل سال از سرزمین مقدس محروم شوند. پس محروم شدن از خیری که در سرزمین­های مقدس وجود دارد، باعثخسارت می­شود.[141]

1-2-5- پیروی از کافران
انسان باید دقت کند که از چه کسانی پیروی می­کند، چون در سر نوشت او تأثیر دارد. نه تنها نباید خودش کافر باشد بلکه از کافران هم نباید اطاعت کند. بازگشت به عقب یعنی بازگشت به کفر، موجب زیان دنیا و آخرت است.

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تُطيعُوا الَّذينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرينَ[142]؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، اگر از كسانى كه كفر ورزيده‏اند اطاعت كنيد، شما را از عقيده‏تان باز مى‏گردانند و زيانكار خواهيد گشت».

مفسرین می­گویند که این درباره ابوسفیان است و اطاعت در این جمله به معنی موافقت با میل

 و خواهش است. «إِنْ تُطيعُوا» یعنی اگر گوش فرا دهید به سخنان ابوسفیان و منافقین گفتند: محمد کشته شد.»[143]

در مجمع از امیرالمؤمنین روایت نموده که:

«این آیه درباره منافقین در روز جنگ احد است، خطاب به مسلمانانی که فرار می­کردند می-گفتند : بدین اصلی خود برگردیده و با برادرهای قدیمی­تان شوید».[144]

آیه هشدار می­دهد که از کافران اطاعت نکنید که اگر از آن­ها اطاعت کنید شما را به عقب بر می­گردانند. در تفسیر احسن الحدیث آمده که مراد از «رد برا عقاب» عقب­گرد به کفر است.[145] یعنی اطاعت از کافران شما را به شرک و کفر بر می­گرداند و این سبب زیان­کاریتان می­شود.

1-3-باز داشتن مردم از راه خدا
یکی از عوامل خسران، این است که از پیشرفت راه حق یعنی دین خدا جلوگیری می­­کنند و راه خدا را کج و معوج نشان می­دهند و مردم را از آن باز می­دارند. کسانی که کفر پیشه کردند و اموال خود را خرج می­کنند، شتر می­خرند و می­کشند و دیگران را به جنگ با خدا و رسولش دعوت می­کنند به عبارت دیگر، اموالشان برای بازداشتن مردم از راه خدا و دین مصطفی خرج می­کنند، همان زیان­کاران هستند و اعمال­شان سبب زیان­کاریشان شده است. این­ها نه تنها مال­شان را از دست می­دهند بلکه به هدف خود که شکست اسلام است، نمی­رسند و در آخرت هم به عذاب الهی گرفتار خواهند شد.[146]

«الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ…لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ

 الْأَخْسَرُونَ[147]؛ همانان كه [مردم را] از راه خدا باز مى‏دارند و آن را كج مى‏شمارند و خود، آخرت را باور ندارند … شك نيست كه آنان در آخرت زيان­كارترند».

«عِوَج» به کسر عین و فتح واو به معنای منحرف از حق است.[148]  طبرسی آورده است که به معنی «انحراف در دین و سخن گفتن است.[149]» و به فتح عین برخی آن را به معنی کجی و انحراف آورده­اند.[150] برخی به معنای کج شدن اشیاء مادی، نظیر عصا و امثال آن.[151]

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ[152]؛ بى‏گمان، كسانى كه كفر ورزيدند، اموال خود را خرج مى‏كنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند. پس به زودى [همه‏] آن را خرج مى‏كنند، و آن گاه حسرتى بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب مى‏شوند. و كسانى كه كفر ورزيدند، به سوى دوزخ گردآورده خواهند شد».

روایات مختلفی وارد شده که این آیه درباره «ابوسفیان» است.[153] و برخی هم گویند درباره جماعتی از بزرگان اهل مکه است که پس از خروج کفار قریش از مکه برای جنگ بدر، دوازده نفر از آن­ها مثل ابوجهل بن هشام و عقبه و شیبه و باقی آن­ها قرار گذاشتند که هر نفر، یک روز لشگر را غذا بدهند. پس هر کدام از آن­ها روزی دو یا سه شتر می­کشتند و آن­ها را تحریص به جنگ می­کردند و به همین دلیل این آیه درباره آن­ها نازل شد.[154]

علامه می­نویسد:

«اعمال دنیایی آنان از قبیل اجتماع بر شر و خروج برای جنگ با خدا و رسولش در ازاء حشر به سوی جهنم قرار می­گیرد».[155]

1-4-  ظلم کردن
یکی از عوامل خسران، ظلم است که به معنایی ناقص نمودن حق و یا گذاشتن هر چیز در غیر موضع خودش است. و به چند دسته تقسیم می­شود:

 1- ظلم به معنی تجاوز به حدود خداوند یعنی به احکام و دستورات الهی بی­اعتنا است و از انجام آن­ها سرپیچی می­کند. این نوع ظلم در اصل ظلم انسان است به خودش زیرا تحدی و تجاوز به حدود الهی و سرپیچی از فرامین الهی، انسان خود را از سعادت محروم می­کند.

2- ظلم به خود یعنی زمینه تکامل رشد و سعادت خودش را با دست خودش نابود می­کند.

3- ظلم به دیگران.[156]

امام علی - علیه السلام - در خطبه 175 می­فرمایند:

«ظلم بر سه قسم است؛ ظلمی که آمرزیده نمی­شود و ظلمی که بازخواست می­شود و ظلمی که آمرزیده شده باز خواست نمی­شود؛ اما ظلمی که آمرزیده نمی­شود شرک به خدا است، خداوند سبحان می­فرماید: خدا نیامرزد کسی را که به او شرک آورد و اما ظلمی که آمرزیده می­شود ظلم بنده است بر نفس خود در به جا آوردن برخی گناهان کوچک و اما ظلمی که بازخواست می­شود

 ظلم بنده است، بنده دیگر را».[157]

آیه­ی ذیل به این مطلب اشاره دارد که ظلم یکی از عوامل زیان و خسران است.

«قالَ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمينَ في‏ عَذابٍ مُقيمٍ[158]؛ و كسانى كه گرويده‏اند، مى‏گويند: در حقيقت، زيانكاران كسانى‏اند كه روز قيامت خودشان و كسانشان را دچار زيان كرده‏اند».

آیه 23 اعراف به یکی از اقسام ظلم اشاره دارد و آن را به عنوان یکی از عوامل خسران معرفی می­کند و ان ظلم به خویش است.

«قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ؛ گفتند: پروردگارا، ما بر خويشتن ستم كرديم، و اگر بر ما نبخشايى و به ما رحم نكنى، مسلماً از زيان­كاران خواهيم بود.»

هنگامی که آدم و حوا به نقشه شیطانی ابلیس آگاه شدند و نتیجه کار خلاف خود را دیدند، به فکر جبران افتادند و به ظلم و ستم بر خویش، اعتراف کردند.

پس ظلم بر خویش، سبب زیان­کاری است. البته حضرت آدم و همسرش، زیانکار نبودند چون جمله شرطیه است و می­فرماید: اگر ما را مورد رحمت و مغفرت قرار ندهی از زیان­کارانیم و خداوند توبه حضرت آدم را پذیرفت.[159]

1-5- شرک ورزیدن به خدا
«شرک» با فتحه به معنی شرکت و مشارکت به معنی شریک شدن است و به کسر شین اسم است. یعنی عمل شرک و نیز به معنی شریک و نصیب و بهره آمده است.[160]

مشرک کسی است که برای خدا در خلقت جهان و یا اداره و تدبیر امور جهان، شریک قرار می­دهد و به عبارتی دیگر یعنی غیر حق را هم، مصدر امور و منشأ اثری داند.[161]

خداوند می­فرماید:

«إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ[162]؛ یعنی شرک، ظلم بزرگی است.»

همان­طور که بیان شد، ظلم سبب خسران است پس شرک که ظلمی بزرگ است نیز موجب، خسران می­شود.

آیه ذیل به خوبی این مطلب را نشان می­دهد:

«وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ[163]؛ و قطعاً به تو و به كسانى كه پيش از تو بودند وحى شده است اگر شرك ورزى حتماً كردارت تباه و مسلّماً از زيانكاران خواهى شد».

این آیه خطاب به پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - و سایر پیامبران است، و این روشن است که انبیای بزرگ الهی، راه شرک را پیش نمی­گیرند و هدف از این که خداوند آن­ها را مخاطب کرده این است که اهمیت خطر شرک را به همگان گوشزد کند تا مردم بدانند وقتی خداوند با پیامبران بزرگش این چنین سخن می­گوید، تکلیف دیگران روشن است و به تعبیر دیگر؛ این از قبیل ضرب المثل معروف عرب است، منظورم تویی ولی ای همسایه تو بشنو![164]

در آیه سه بار حرف لام مفتوحه که نشانه تأکید است تکرار شده (لئن، لیحبطن، لتکونن) یعنی خطر شرک بسیار جدی است.

اهمیت خطر شرک به اندازه­ای است که خداوند در آیه 15 زمر به صورت امر تهدیدی و در این آیه به تأکید و خطاب به انبیاء آن را یادآوری می­کند و از آن با خسران مبین یعنی زیان آشکار نام می­برد. شرک باعث حبط عمل و در نتیجه سبب زیانکاری است.

1-6-  پذیرش ولایت شیطان
از بارزترین مصادیق خاسرین، شیطان و یکی از عوامل خاسرین پیروی از شیطان است. شیطان بر این است که تمام انسان­ها را از راه خدا، گمراه کند و در بسیاری از آیات الهی به انسان­ها هشدار می­دهد که شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شماست.[165]

و شیطان با چندین تأکید بیان می­کند:

«لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِين»[166] یعنی حتماً و حتماً همه انسان­ها را گمراه می­کنم، و خداوند هم با تأکید بیان فرموده که هم شیطان و ذریه شیطان را و هم انسان­هایی که از شیطان تبعیت کرده­اند همه آن­ها را وارد جهنم می­نمایم».[167]

«وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبيناً[168]؛ و[لى‏] هر كس به جاى خدا، شيطان را دوست [خدا] گيرد، قطعاً دست­خوش زيان آشكارى شده است». ولی به معنی صاحب اختیار است.[169]

این آیه یک اصل کلی را بیان می­کند و می­فرماید:

«هر کس شیطان را به جای خداوند به عنوان ولی و سرپرست خود انتخاب کند، زیان آشکاری کرده است.»

 در این آیه خداوند خطر دشمن درونی انسان­ها را یاد آوری می­کند که مبادا او را ولی و دوست بگیرند و گرنه دچار زیان می­شوند.

آیه بیان می­کند که شیطان پیوسته به آن­ها وعده­های دروغین می­دهد و به آرزوهای دور و دراز سرگرم می­کند ولی جز فریب و خدعه کاری برای آن­ها انجام نمی­دهد و هر کس که پیرو هوای نفسانی خویش شود و پی در پی به خواسته­های هوای نفس پاسخ دهد آنچنان فریفته و دل باخته شیطان می­شود که او را به عنوان ولی و سرپرست انتخاب کرده و جزء خاسران می­گردد. مقصود آیه از خسران مبین، تبدیل شدن حق به باطل و بهشت به جهنم است.[170]

در تفسیر خسروی آمده:

«زیانی آشکاری کرده زیرا چه زیانی بدتر از ترک هدایت قرآن و پیروی از پیروان شیطان و بزرگ­تر از تبدیل رضای رحمان به رضای شیطان می­باشد.»[171]

دیگر آیات از قرآن کریم می­فرماید

«اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ[172]؛ شيطان بر آنان چيره شده و خدا را از يادشان برده است آنان حزب شيطانند. آگاه باش كه حزب شيطان همان زيان­كارانند».

برخی گویند «اسْتَحْوَذَ» از «احوذ الشی» آمده یعنی آن را گرد آورد و به یک­دیگر پیوست و چون گرد آورد بر آنان چیره می­شود و تسلط و توانایی می­یابد،[173] و برخی گویند از «حوذ» یعنی ران شتر می­باشد و از آن­جا که ساربان به هنگام راندن شترها بر پشت ران­های آن­ها می­زند این واژه به معنی تسلط یافتن و به سرعت راندن آمده است.[174]

پس «شیطان بر آن­ها استیلا پیدا کرد و راه حق را بر آن­ها بسته و راه­های باطله را در اثر متابعت شیطان برروی آن­ها باز کرده است»[175]

نویسنده ارشاد الاذهان هم همین نظر را دارد وی «استحوذ» را به معنای استیلا پیدا کردن و احاطه کردن آن­ها آورده است.[176] آیه بیان می­کند کسانی که شیطان بر آن­ها مسلط شده است جز گروه و حزب شیطان هستند، این­ها نه تنها خود را از راه حق منحرف شده­اند بلکه عاملی برای منحرف کردن دیگران هم هستند.

وقتی انسان به یاد خدا باشد، و حضور خدا را در لحظه، لحظه­های زندگی­اش درک کند دیگر به سراغ کارهای زشت نمی­رود و اگر هم از او خطایی سر بزند، فوراً توبه می­کند و با گریه و زاری به سوی پرودگارش بر می­گردد. پس یاد خدا، انسان را از گناه حفظ می­کند.

کسانی که از هوای نفسانی پیروی می­کنند، راه تسلط شیطان بر آن­ها باز شده و کم کم خدا را از یاد می­برند و شیطان بر آن­ها چیره می­شود و همین­ها، حزب شیطان هستند و از آن رو در دنیا خاسرند که با خواری و شکست خوردن به دست مؤمنان (حزب خدا) روبه رو می­شوند و خسارت بزرگ­ترشان در آخرت هم این است که همه هواره شیطان برای کشیدن عذاب اخروی وارد جهنم

 می­شوند.[177] 

هم­چنین در آیه دیگری می­فرماید:

«وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في‏ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ[178]؛ و براى آنان دمسازانى گذاشتيم، و آنچه در دسترس ايشان و آنچه در پى آنان بود در نظرشان زيبا جلوه دادند و فرمان [عذاب‏] در ميان امّت­هايى از جنّ و انس كه پيش از آنان روزگار به سر برده بودند، بر ايشان واجب آمد، چرا كه آن­ها زيان­­كاران بودند».

«قَيَّضْنا» از ماده «قیض» بر وزن فیض در اصل به معنی پوست روی تخم مرغ است. سپس در مواردی که افرادی کاملاً بر انسان مسلط می­شوند، مانند تسلط پوست بر تخم مرغ به کار فته است. اشاره به این­که این دوستان تبهکار و فاسد آن­ها را از هر سو احاطه می­کنند، افکارشان را می­دزدند و چنان بر آن­ها چیره می­شوند که حس تشخیص خود را از دست دهند و زشتی­ها در نظر آن­ها زیبا می­گردد. گاه ماده «قیضنا» در مورد تبدیل چیزی به چیزی نیز به کار رفته است. بنابراین معنی و تفسیر آیه چنین می­شود که دوستان صالح را از آن­ها می­گیریم و به جای آن­ها دوستان

فاسد به آن­ها می­دهیم.»[179]

آیه بیان می­کند که بر آن­ها هم­نشینان بدی گماردیم که آنچه را که جلو رویشان بود و آنچه را که پشت­شان بود زینت دادند. همین سبب غفلت آن­ها شد و آن­ها مشغول اعمال خویش شدند پس عذاب الهی بر آن­ها حتمی گردید، همان­طور که بر جن و انس که قبل از آن­ها بودند واجب شد.

دوست و هم­نشین بد یکی از کیفرهای الهی است، فکر و شخصیت انسان را می­پوشاند و زشتی­های انسان را زیبا جلوه می­دهد.[180]

با توجه به مطالب فوق می­توان گفت «دوست بد مایه­ی زیان آدمی است.»[181]

هم­نشینان بد بر افکار آن­ها تسلط می­یابند و آن قدر بر آن­ها چیره می­شوند که زشتی­ها را در نظرشان جلوه می­دهند و چه بد سرانجامی است وقتی زشتی را زیبا ببینند یعنی اعمال بد خویش را خوب می­بینند.

1-7-  دروغ و افتراء به خداوند
کشتن فرزندان از روی بی­خردی را هم دروغ و افتراء به خداوند می­داند که سبب زیان­کاری است. چون آن­ها هم از نظر انسانی و هم اخلاقی و هم از نظر عاطفی و هم از نظر اجتماعی گرفتار خسارت و زیان گشتند و از همه بالاتر خسارت معنوی در جهان دیگر است.[182] برخی از مفسران، جهالت و سفاهت را عامل خسارت می­دانند.[183]

«قَدْ خَسِرَ الَّذينَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما كانُوا مُهْتَدينَ[184]؛ كسانى كه از روى بى‏خردى و نادانى، فرزندان خود را كشته‏اند، و آنچه را خدا روزيشان كرده بود- از راه افترا به خدا- حرام شمرده‏اند، سخت زيان كردند. آنان به راستى گمراه شده، و هدايت نيافته‏اند».

کسانی که آنچه را خدا به آن­ها داده که با عبارت «ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ» آمده تحریم کردند، زیانکارند و این عمل سبب زیان­کاریشان شده است و افتراء بر خداوند خوانده شده. آن­ها زیانکار شده­اند چون چهارپایان و یا زراعت­هایی را که خداوند به آن­ها داده است را حرام کردند و این عمل افتراء بر خداوند است.[185]

1-8-  آلوده کردن نفس و اطاعت از آن
«وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا[186]؛ و هر كه آلوده‏اش ساخت، قطعاً درباخت.‏

یکی از عوامل اصلی خسران، پوشاندن نفس با گناهان است.

«خاب» از ماده «خیبة» است برخی آن را به معنای به مطلوب نرسیدن و محروم شدن و زیانکار گشتن آورده­اند.[187] و برخی هم آن را زیانی دور از انتظار و زیانی نامتحمل که نتیجه خودداری و در خود فرو رفتن و در به روی خود بستن است، تفسیر کرده­اند.[188]

«دسیسه به کارهای مخفیانه و زیان­بار گفته می­شود … (دساها) کنایه­ای است از آلودگی به گناه

و معصیت و خوهای شیطانی و درست در نقطه مقابل تزکیه است.»[189] لاهیجی «دساها» را به معنای پوشاندن نفس به ارتکاب فواحش آورده است.[190]

پس کسی که به تزکیه نفس نپردازد یعنی نفس خود را از آلودگی­ها و گناهان، دور نکند، روز به روز، لحظه به لحظه، گناهان نفس او را می­پوشاند و همین سبب زیانکاری او می­شود.

تسلیم در مقابل خواهش­های نفس که زیبا جلوه می­کند نیز خسران­آور می­باشد چنان­که آیه زیر این مطلب را تأیید می­کند:

«فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ[191]؛ پس نفسِ [امّاره‏] اش او را به قتل برادرش ترغيب كرد، و وى را كشت و از زيانكاران شد».

«طوعت» از ماده «طوع» است که برخی آن را به معنای رام شدن چیزی[192] و برخی به معنای آسان کردن و به انجام کاری کشیده شدن ولی با نوعی تدریج آورده­اند.[193] و برخی هم به معنای متمایل شدن و رغبت پیدا کردن آورده­اند و معنی آیه را چنین نوشته­اند که متابعت هوای نفس نمود.[194] ولی می­توان گفت «طوع» تمام این معناها را دربردارد و همه یک چیز را می­سازند. در تفسیر نمونه درباره «طوعت» آمده است:

«رام کردن چیزی در یک لحظه صورت نمی­گیرد بلکه به طور تدریجی و پس از کشمکش­هایی صورت می­گیرد.»[195]

پس در این­جا به دو عامل خسران اشاره دارد: یکی متابعت از هوای نفس و دیگری قتل نفس است. آری بدترین خسارت، اطاعت کردن از هوای نفس است.[196]  

1-9– باطل اندیشی و باطل کاری
کسانی که به سراغ کارهای باطل می­روند، مبطلان هستند یعنی کسانی که از سرمایه عمر خود بهره­ای نبرده­­اند و هیچ سودی به دست نیاوردند، قیامت را انکار می­کنند و در نتیجه دین را بیهوده می­شمارند و این­ها همان زیانکاراند.

«وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ[197]؛ و فرمانروايى آسمان­ها و زمين از آنِ خداست، و روزى كه رستاخيز بر پا شود، آن روز است كه باطل‏انديشان زيان خواهند ديد».

مبطلون یعنی «الفاعلون للباطل»[198]؛ انجام دهندگان باطل. برخی مبطلون را اهل کفر و بطلان آورده­اند.[199] و برخی گفته­اند که مراد کسانی هستند که دین را بیهوده می­شمارند.[200] و برخی گفته­اند: کسانی که عمر خود را بیهوده و در غفلت گذرانده­اند.[201] و برخی مبطلون را منکران قیامت می­دانند یعنی کسانی که قیامت را باطل می­شمرند.[202]

معنی اول از همه کامل­تر است و سایر معانی را در بر می­گیرد.

راغب در مفردات می­نویسد:

«الباطل نقیض و مقابل حق است یعنی چیزی که به هنگام بحث و تحقیق، حقیقتی و ثباتی ندارد.»[203]

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ[204]؛ و مسلّماً پيش از تو فرستادگانى را روانه كرديم. برخى از آنان را [ماجرايشان را] بر تو حكايت كرده‏ايم و برخى از ايشان را بر تو حكايت نكرده‏ايم، و هيچ فرستاده‏اى را نرسد كه بى‏اجازه خدا نشانه‏اى بياورد. پس چون فرمان خدا برسد به حقّ داورى مى‏شود، و آنجاست كه باطل‏كاران زيان مى‏كنند».

مشرکان بهانه­جو، هر روز معجزه دلخواه تازه­ای از پیامبر می­خواستند به همین دلیل آیه می­فرماید:

«هیچ پیامبری حق ندارد معجزه­ای بیاورد مگر با اذن الهی».

آیه با لحن تهدید آمیزی به کسانی که به پیامبر می­گفتند: «چرا عذابی را که وعده دادی، نمی­آید»، هشدار می­دهد هنگامی که وعده الهی محقق شود خداوند میان آن­ها و پیامبران به حق قضاوت می­کند و در آن هنگام پیروان باطل زیان خواهند کرد. به همین دلیل برخی از مفسرین می­گویند: مراد از مبطلون؛ معاندانی هستند که بعد از آمدن آنچه از معجزات که برای آن­ها کفایت می­کرد، باز هم معجزه می­خواستند.[205]

در تفسیر نور آمده است:

«کسانی که در برابر تاریخ و معجزات انبیاء بی­تفاوت­اند، خسارت می­بیند و قضاوت نهایی میان انبیاء و مخالفان، مربوط به جهان آخرت است. آن روز روز شرمندگی باطل گرایان است … بدتر از اهل باطل، کسانی هستند که علاوه بر رفتن در راه باطل، هدفشان ابطال و خنثی کردن تلاش انبیاء است، مخالفان انبیاء اهل باطل­اند.»[206]

1-10- فساد در زمین
«الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[207]؛ همانانى كه پيمان خدا را پس از بستن آن مى‏شكنند و آنچه را خداوند به پيوستن­اش امر فرموده مى‏گسلند و در زمين به فساد مى‏پردازند آنانند كه زيانكارانند».

توضیحات مربوط به این سه عامل در بخش ویژگی­های خاسرین بیان شد.

 1-11- سوء ظن داشتن به خدا
سوء ظن دو نوع است: 1- به خدا 2- به دیگران؛ و این آیه به بدترین نوع گمان یعنی سوء ظن به خدا می­پردازد.[208]

«ظن به معنی احتمال قوی است چنان­که «وهم» احتمال ضعیف و «شک» تساوی طرفین است. پس وقتی نسبت به چیزی یا واقعه­ای ظن داریم یعنی احتمال قوی به وقوع یا عدم وقوع آن

داریم، به عبارت دیگر «ظن» بین علم و شک قرار دارد، زیرا شک وقتی است که ما نسیت به وقوع چیزی احتمال 50% بدهیم و علم وقتی که تقریباً احتمال 100% باشد و ظن وقتی است که بیش از 50% تا زیر صد درصد احتمال بدهیم.»[209]

سوء ظن به خدا راجع به صفات و افعال اوست مانند کفاری که می­گویند خدا عالم نیست یا آن­هایی که می­گویند به امور جزئی دانا نیست. یا کارهایی که بشر در نهانی انجام می­دهد، خدا نمی­بیند … و نیز مانند مسلمانانی که به زبان می­گویند خدا به همه چیز دانا است لکن در کردارش مانند کافرهاست مثلاً در نهانی خدا را حاضر و ناظر دانسته و بر گناه جرأت می کنند … سوء ظن به خدا گناه کبیره است.[210]

«وَ مَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلَا أَبْصَارُكُمْ وَلَا جُلُودُكُمْ وَلَكِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا يَعْلَمُ

 كَثِيرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ[211]؛ و [شما] از اين­كه مبادا گوش و ديدگان و پوستتان بر ضدّ شما گواهى دهند [گناهانتان را] پوشيده نمى‏داشتيد ليكن گمان داشتيد كه خدا بسيارى از آنچه را كه مى‏كنيد نمى‏داند و همين بود گمانتان كه درباره پروردگارتان برديد شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد».

«أَرْداكُمْ» از مصدر «ارداء» باب افعال از «ردی» به معنای هلاکت است.[212] آیه بیان می­کند که این پندار شما به پرودگارتان، شما را به هلاکت کشاند و از زیان­کاران گشتید و درباره­ی این­که چه سوء ظنی آن ها را به زیانکاری کشید دو احتمال وجود دارد: به احتمال اول اگر «ذلکم» مبتدا و «ظنکم» خبر اول و «ارداکم» خبر دوم باشد. در این صورت یعنی ظنی که شما را به هیچ میزان از حق بی­نیاز نمی­کرد و جلو علم و شهادت خدا را نگرفت و همین ظن مایه هلاکت شما شد. و در احتمال دوم اگر «ظنکم» بدل از «ظن» در آیه قبل باشد و «ارداکم» خبر برای «ذلکم» باشد در این صورت ظنی که مایه هلاکت آن­ها شد این بود که گمان می­کردند که خدا از بیشتر کارهایشان اطلاعی ندارد.[213]

خداوند در آیه قبل می­فرماید:

«گمان کردید که خدای تعالی بیشتر کارهای شما را نمی­داند.»[214]

1-12- مشغول شدن به دنیا و غفلت از یاد خدا
مال دوستی و حب به مال از شاخه­های دنیا دوستی است. خاصیت زینت دنیا و علاقه افراطی به  آدمی را از توجه به خدای تعالی باز می­دارد. یکی از عوامل مهم خنثی کردن وسوسه­های شیطان، توجه به خداوند است. این امر نیز از مهم­ترین عوامل خسران است که در آیة زیر بدان اشاره شده است و آن علاقه­ی افراطی به مال و فرزند و در نتیجه غافل شدن از یاد خداست.[215]

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[216]؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نگرداند، و هر كس چنين كند، آنان خود زيانكارانند».

اشتغال به این زینت آن قدر انسان را سرگرم می­کند که دیگر جایی برای یاد خدا نمی­ماند. در این آیه شریفه هم انسان را از علاقه افراطی به مال و اولاد نهی می­کند و هشدار می­دهد که مال و اولادتان شما را از یاد خدا غافل نکند.[217]

علامه می­نویسد:

«فراموشی پرودگار از ناحیه عبد، باعث آن می­شود که پرودگارش هم او را از یاد ببرد هم­چنان که فرمود: و این خود خسرانی است آشکار.»[218]

بروسوی در توضیح آیه شریفه می­نویسد:

«هرگز خدا را نه به قلب­هایشان و نه به زبان­هایشان یاد نمی­کنند.»[219]  

گاه حب مال چنان انسان را سرگرم می­سازد که تمام سرمایه­های وجودی خویش را در برابر لذات ناپایدار دنیا، از دست می­دهد و با دست خالی از دنیا می­رود، چنین فردی زیانکار است. [220]

1-13- فرو رفتن در فساد و بهره­برداری از امکانات مادی در مسیر گناهان
قرآن کریم در این­باره بیان می­کند که شما هم مانند گروه قبلی به اموال دنیوی مشغول شدید و حداکثر لذت نامشروع و زود گذر را از آن بردید و همان­طور که آن­ها در وادی باطل فرورفتند و راه کفر و نفاق پیش گرفتند، شما هم فرو رفتید. گروهی که قبل از شما بودند از حیث قدرت بدنی از شما قوی­تر بودند، هم­چنین اولاد و اموالشان هم از شما بیشتر بود. آن گروه با وجود کثرت مال و فرزند گرفتار عذاب الهی شدند و اعمال­شان حبط شد و جزء زیانکاران بودند پس شما که مال و فرزندانتان از آن­ها کمتر است و از حیث نیرو هم از آن­ها پایین­تر هستید پس در عقاب الهی سزاوارترید و مانند آن­ها جزء زیان­کاران هستند.[221]

«كَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[222]؛ [حال شما منافقان‏] چون كسانى است كه پيش از شما بودند: آنان از شما نيرومندتر و داراى اموال و فرزندان بيشتر بودند، پس، از نصيب خويش [در دنيا] برخوردار شدند، و شما [هم‏] از نصيب خود برخوردار شديد همان­گونه كه آنان كه پيش از شما بودند از نصيب خويش برخوردار شدند، و شما [در باطل‏] فرو رفتيد همان­گونه كه آنان فرو رفتند. آنان اعمال­شان در دنيا و آخرت به هَدَر رفت و آنان همان زيانكارانند».

خلاق به معنای نصیب، بهره، قسمت و آنچه برای انسان مقدر شده است می­باشد.[223]

در تفسیر اثناء عشری «خوض» را به معنای شروع کردن و فرو رفتن در باطل که آن کفر و استهزاء به آیات الهی است، آورده است.[224]

نویسنده تفسیر آسان می­نویسد:

«عبارت «فاستمتعوا بخلاقهم» به بهره­برداری و لذت نامشروع بردن از اموال دنیوی اشاره دارد.»[225]

1-14- عملکرد ضعیف در مسئولیت
برادران یوسف به اتفاق آراء تصمیم گرفتند که او را در چاه بیندازند پس نزد پدر آمدند و از او خواستند که یوسف را با آن­ها به صحرا بفرستد. یعقوب در ابتدا چنین اجازه­ای را به آن­ها نداد. برادران گفتند: چرا به ما اطمینان نمی­کنی در حالی که ما خیر خواه او هستیم، او را با ما به صحرا بفرست تا هم از میوه­های صحرا بخورد و هم بازی کند و ما نگهبان او هستیم. حضرت یعقوب گفت: می­ترسم که شما از او غافل شوید و گرگ او را بخورد» برادران گفتند: ما گروه نیرومندی هستیم اگر با این حال، گرگ او را بخورد ما از زیان­کاران خواهیم بود؛ یعنی با قدرت و توانی که داریم هرگز امکان آن وجود ندارد که گرگ او را بخورد.[226]

برادران با تکیه بر قدرت­شان و این­که تعدادشان زیاد است، محافظت از یوسف را به عهده گرفتند که به او صدمه­ای نرسد و قول دادند که او را از خطر گرگ هم محافظت کنند. در واقع برادران از آبروی خود ترسیدند و گفتند چگونه ممکن است برادرمان را گرگ بخورد و ما ده مرد به تماشا بایستیم که در این صورت زیانکار هستیم.

عده­ای برای رسیدن به اهداف شوم خود حاضرند حتی از آبرو و شخصیت خود صرف نظر کنند. مانند برادران یوسف که پیرهن یوسف را به خونی دروغین آلوده کردند و نزد پدر بردند و گفتند او را گرگ خورده است.

اگر کسی مسئولیتی را بپذرد و خوب انجام ندهد، سرمایه، شخصیت؛ آبرو و وجدان خود را در معرض خطر قرار داده و زیانکار خواهد بود.[227]

«قالُوا لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ[228]؛ گفتند: اگر گرگ او را بخورد با اين­كه ما گروهى نيرومند هستيم، در آن صورت ما قطعاً [مردمى‏] بى‏مقدار خواهيم بود».

1-15-درخواست بدون علم
در این قسمت آیات مربوط به جریان پسر نوح است که نوح او را ندا داد که سوار کشتی شود و او سوار نشد و موجی آمد و او را غرق کرد. نوح وقتی دید که پسرش سوار کشتی نمی­شود و غرق خواهد شد، خدا را ندا داد که پرودگارا پسرم از خاندان من است و وعده­ی تو حق است و تو بهترین داورانی. نوح در این­جا اشاره به سخن خدا می­کند که فرمود:

«خاندانت را سوار کشتی کن. البته در همان­جا گفته شده بود که غیراز کسانی که محکوم به عذاب هستند.»

نوح گمان می­کرد که منظور همسر اوست که کافر است و پسرش کنعان را که به ظاهر ایمان آورده بود داخل در تحت خاندان صالح خود می­دانست و لذا پسرش را ندا داد که سوار شود. در این­جا نیز به خدا عرضه می­دارد که پسرم از خاندان من است و تو وعده داده بودی که خاندان صالح من هلاک نشوند. در عین حال ادب سخن گفتن با خدا را رعایت می­کند و می­گوید: تو بهترین داوران هستی، یعنی هر چه تو حکم کنی، من تسلیم آن خواهم بود. در پاسخ نوح از سوی خداوند خطاب شد که ای نوح، پس تو از خاندان تو نیست.[229] خداوند می­فرماید:

«چیزی را که به آن علم نداری از من مخواه من تو را موعظه می­کنم مبادا از جاهلان باشی.»

«قالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لي‏ بِهِ عِلْمٌ وَ إِلاَّ تَغْفِرْ لي‏ وَ تَرْحَمْني‏ أَكُنْ مِنَ الْخاسِرينَ[230]؛ گفت: پروردگارا، من به تو پناه مى‏برم كه از تو چيزى بخواهم كه بدان علم ندارم، و اگر مرا نيامرزى و به من رحم نكنى از زيانكاران باشم».

از آیه چنین فهمیده می­شود که نوح از کفر باطنی پسرش بی­اطلاع بوده و او را مؤمن می­دانست و لذا اصرار داشت که او نجات پیدا کند و در این­جا خداوند نوح را راهنمایی می­کند که آنچه را به آن آگاه نیستی از من مخواه. نوح با همان ادب توحیدی که داشت در پاسخ عرض کرد که پرودگارا  به تو پناه می­برم از این­که چیزی را که به آن آگاهی ندارم، از تو بخواهم. البته طبق این آیات نوح صراحتاً از خدا نخواسته بود که پسرش را نجات بدهد، بلکه فقط عرض حال کرده بود که پسرم از خاندان من است و این­که خداوند او را از چنین درخواستی نهی می­کند، عنوان پیشگیری دارد و خدا می­خواهد که او چنین درخواستی نکند. نوح با گفتن این سخن، راهنمایی و موعظه خداوند را به گوش جان می­شنود و از این­که غفلتی رخ داده از درگاه خدا معذرت می­خواهد و از ان به عنوان یک گناه توبه می­کند و می­گوید: اگر تو مرا نیامرزی و رحم نکنی من از زیان­کاران خواهم بود.»[231]

نوح از زیان­کاران نیست زیرا اولاً جمله شرطیه است و نوح می­گوید:

«پرودگارا اگر مرا نیامرزی و به من رحم نکنی من از زیانکاران هستم.»[232]

ثانیاً نهی خداوند، نهی قبل از عمل است نه بعد از عمل. همان­طور که علامه در توضیح آیه شریفه می­نویسد:

«نهی از عملی مستلزم این نیست که مخاطب به نهی، آن عمل را قبلاً مرتکب شده باشد.»[233]

پس نوح عملی انجام نداده که به خاطر آن زیانکار شود و در حقیقت عنایت الهی مانع زیانکاری وی شد.

پس نتیجه می­گیریم که اگر کسی درخواست از روی جهل از خداوند داشته باشد، زیانکار است و از این کلام نوح همه باید درس بگیرند که در مقدرات الهی تکلم نکنند.[234] 

گرچه عوامل موثر در خسران بسیار زیاد مفصل است و آنچه  فهرست شد شامل همه موارد نمی­شود اما اساسی­ترین عوامل مطرح شده است. آنچه اهمیت بیشتری دارد این است که آیا قرآن درمان و راه علاجی برای این عوامل معرفی کرده و در این رابطه به راهنمایی و دستگیری انسان پرداخته یا خیر که در بخش آینده مورد بحث قرار می­گیرد.

2- عوامل شقاوت
برخی افکار و اعمال نیز موجبات شقاوت را برای انسان فراهم می­کند که قرآن بدان­ها پرداخته

 است. این عوامل عبارتند از:

2-1- تکذیب آیات خدا
یکی از عوامل شقاوت کذب است که در قرآن کریم با تعبیر ظلم به آمده است.

کذب، اظهار امری است بر خلاف واقع، چه در کلام آمده باشد، چه در کتابت یا در فعل و عقیده. افتراء، اخص از کذب است و با تهمت قریب المعنی است. ظلم، گاهی به نفس است و گاهی به چیز دیگری است. هر چه اهمیت آن بیشتر باشد، ظلم کردن به آن، عقوبتش بیشتر است. کفار و مشرکین جمیع مراتب کذب و افتراء و ظلم را دارند و اعلی مراتب کذب و افتری، نسبت به خداوند است. بنابراین باید گفت محققاً سعادت و نجات و رستگاری نصیب ظلم و دروغ­گو نمی­شود و حتی عقوبت دنیوی هم متوجه او می­شود.[235] بنابراین در این بین به کافران و مشرکان اشاره خواهد شد چون آنها از مسیر سعادت منحرف شده و شرک و کفر عامل شقاوت آنها گردیده است.

2-2- هواپرستی
یکی دیگر از عوامل شقاوت اطاعت از هوای نفس است. «هوی» به معنی «تمایل نفس به شهوات» است که در اصل از هوی به معنی «سقوط از بلندی به پایین» گرفته شده است که سبب می­شود انسان سقوط کند و در دنیا گرفتار انواع مصائب و در آخرت گرفتار آتش دوزخ شود در آیه­ی 23 سوره جاثیه آمده است:

«أَ فَرَءَيْتَ مَنِ اتخَّذَ إِلَاهَهُ هَوَئهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلىَ‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلىَ‏ سمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلىَ‏ بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ  أَ فَلَا تَذَكَّرُون‏؛ پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانید و بر گوش و دلش مُهر زد و بر دیده­اش پرده نهاد؟ آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی­گیرید؟»

در این آیه سخن از کسانی است که هوای نفس را به عنوان معبود خود برگزیده است و هر چه دارند در پای این معبود قربانی کرده­اند و چون خدا می­داند چنین کسانی شایسته هدایت نیستند، گمراه­شان ساخته و بر قلب و گوش آن­ها مُهر نهاده و بر چشم­هانشان پرده افکنده است.[236]

و در آخر می­توان به این نکته اشاره نمد هواپرستی به این دلیل جزء عوامل شقاوت است چون آدمی در اثر این اعمال ناشایست در دنیا گرفتار انواع بدبختی و در آخرت گرفتار جهنم می­شود.

2-3- حرص و طمع
از دیگر عوامل شقاوت حرص و طمع را می­توان بیان کرد. اگر تمایلی در انسان از حد اعتدال بگذرد و به مرز پایانی نرسد، دچار حرص و آزمندی می­شود.

 افزون­طلبی از نظر اخلاقی، اجتماعی و حقوقی مشکلات فراوانی را به وجود می­آورد، چنان­که خداوند متعال می­فرماید:

«أَلْهَئكُمُ التَّكاَثُر* حَتىَ‏ زُرْتمُ‏ الْمَقَابِر[237]؛ تفاخر به بیشتر داشتن، شما را غافل داشت تا کارتان [و پایتان] به گورستان رسید.»

یا در آیه 19 سوره­ی معارج می­فرماید:

«إِنَّ الْانسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا؛ به راستی که انسان سخت آزمند [و بی­تاب] خلق شده است.»

«هَلُوع» به معنای ناشکیبا، بی­قرار و آزمند آمده است، چنان­که ماده «هلع» به معنای خروشیدن نیز هست، یعنی طبیعت انسان طوری است که دائم در تلاش و کوششش برای به دست آوردن و لحظه­ای از خروشیدن باز نمی­ایستد، ولی این روحیه باید توسط خود انسان به کنترل درآید.[238] در حدیثی از امام علی – علیه السلام – نیز آزمندی یکی از نشانه­های شقاوت شمرده شده است، چنان­که می­فرماید:

«شقی­ترین شما آزمندترین شماست.»[239]

بنابراین همانطور که گفته شده حرص و طمع به معنای خروشیدن بیش از حد اعتدال است و همین امر موجب می­شود که انسان از یاد خدا غافل شود و در نهایت به مسائل دنیا مشغول گردد و این عامل موجب گرفتاری و شقاوت او می­شود.

2-4- نفاق و دورویی
یکی از آفت­های که بین انسان و بهشت و سعادت او حریم ایجاد کرده و او را از خوشبختی محروم می­کند و موجب شقاوت و سقوط شخصیت انسان می­شود، نفاق و دورویی است. حتی عظیم­ترین شخصیت­های دینی و اشخاص خردمند نیز حاصل این آفات هستند و می­کوشند این آفات ناستوده در درونشان پنهان بماند، ولی اگر این علمی که دارند با نفاق همراه نباشد، موجبات سعادت آن­ها را فراهم می­سازد.[240]

در قرآن نیز آیات زیادی متعلقات کفر را که موجب هلاکت انسان و حبط اعمال می­شود، نظیر کفر بالله، کفر به آخرت … بیان کرده­اند. نفاق هم چیزی جز کفر باطنی و ایمان ظاهری نیست و سعادت و شقاوت انسان در گرو حقایق باطنی است. پس منافقین هم در زمره­ی کفار به شمار می­روند و بلکه از آن­ها هم بدترند. آیات زیادی نیز بیان­گر این است که منافقین اهل عذاب هستند؛ «إِنَّ المْنَافِقِينَ فىِ الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَن تجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا[241]؛ آری! منافقان در فروترین درجات

 دوزخند؛ و هرگز برای آنان یاوری نخواهی یافت.»[242]     

2-5- ظلم
ظلم به معنی «انحراف از روش عدالت» است و عبارت است از «گذاشتن چیزی در غیر جای مخصوص خود و در اسلام هر گونه ظلم و ستم­پذیری مردود شمرده است، لَا تَظْلِمُونَ وَ لَا تُظْلَمُون[243]؛ نه ستم می­کنید و نه ستم می­بینید.»[244]

از نظر قرآن و روایات انواع و اقسامی برای ظلم بیان شده است، از قبیل، ظلم به خداوند، ظلم به بندگان و مخلوقات خدا، یعنی تجاوز به مال و جان دیگران که حقّ النّاس است یا ظلم به بندگان در جهت آبروی آن­ها، مثل غیبت، تهمت، استهزاء، یا ظلم به دیگران در جهت عرض و ناموس که قبیح­تر از اقسام گذشته است و البته ظلم به نفس، که قرآن هم مکرراً به آن تذکر داده است، «وَ مَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ[245] ؛ هر کس از مقررات خدا [پای] فراتر نهد، قطعاً به خودش ستم کرده است.» و مراداز آن، مخالفت امر پروردگار در ترک واجبات و ارتکاب محرّمات است که شقاوت را برای انسان فراهم می­کند.[246]

2-6- غفلت
یکی دیگر از عوامل شقاوت انسان، غفلت است. غفلت از شناخت خود و امکانات وجودی خود، بی­توجه بودن به ابعاد رشد خویش و غفلت از هدف حیات، انسان را از کمال باز می­دارد. غفلت از عظمت خدا و مرگ نیز از موانع رشد و کمال انسان است. قرآن کریم نیز علت سقوط بسیاری از افراد  را غفلت می­داند که موجب از کار افتادن قوای ادراک انسان می­شود و حتی غافلان را از حیوانات پست­تر می­داند. خداوند در آیه 179 سوره­ی اعراف می­فرماید:

«وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الجِنّ وَ الْانسِ  لهَمْ قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بهِا وَ لهَمْ أَعْيُنٌ لَّا يُبْصِرُونَ بهِا وَ لهُمْ ءَاذَانٌ لَّا يَسْمَعُونَ بهَا  أُوْلَئكَ كاَلْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ  أُوْلَئكَ هُمُ الْغَافِلُون؛ و در حقیقت، بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریدیم، [زیرا] دل­هاییی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی­کنند و چشمانی دارند که با آن­ها نمی­بینند و گوش­هایی دارند که با آن­ها نمی­شنوند. آنان همانند چهارپایان، بلکه گمراه­ترند. [آری،] آن­ها همان غافا ماندگانند.»

 هوا و هوس و زر و زیورهای دنیوی و … از عوامل بازدارنده و زاینده غفلت انسان از کمال و سعادت می­باشد و موجب شقاوت وی می­گردد.[247]

2-7- حسد
حسد، سخت­ترین بیماری روانی و پلیدترین رذائل است که عبارت است از آرزوی زوال نعمت برای برادر مؤمن در صورتی که آن نعمت به خیر و صلاح او باشد و این رذیله­ی اخلاقی صاحب خود را به عقوبت دنیا و عذاب آخرت گرفتار می­سازد؛ زیرا در دنیا به هر نعمتی که در دست دیگران می­بیند؛ رنج می­برد.

حسد فرد به محسود ضرری نمی­رساند، بلکه موجب ازدیار حسنات و بالا رفتن درجات او می­شود. اگر نعمت به صلاح او باشد، خواستن زوال آن، حسد و خواستن دوام و بقاء آن خیرخواهی است.[248]

قرآن کریم نیز در مقام توبیخ و نکوهش اهل حسد می­فرماید:

«أَمْ يحَسُدُونَ النَّاسَ عَلىَ‏ مَا ءَاتَئهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِه …[249]؛ بلکه به مردم، برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده، رشک می­ورزند … .»

گاهی خدای متعال به بعضی از بندگانش نعمتی عطاء می­کند، ولی عده­ای تنگ­نظر هستند که نسبت به این انعام حسد می­ورزند. این آیه می­خواهد بگوید، ای کسی که حسادت می­ورزی آگاه باش که تنها با شخص متنعّم خصومت نداری، بلکه با خدا هم که این نعمت را به او داده سَرِ جنگ داری. پس آن­که حسد می­ورزد، در واقع با خدا به معاوضه برخاسته است بنابراین عامل شقاوت و اسباب رنج و بدبختی او به حساب می­آید.[250]

2-8- مشرکان
شرک، انسان را به شقاوت سوق می­دهد، لذا مشرکان از اهل شقاوت هستند، آنجا که خداوند می­فرماید:

«… فَمَا أَغْنَتْ عَنهْمْ ءَالِهَتهُمُ الَّتىِ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مِن شىَ …* يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ  فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَ سَعِيد* فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِى النَّارِ لهَمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ شَهِيق[251]‏؛ … و چون امر پروردگار تو فراز آمد، خدايانى كه به جاى خداى يكتا مى‏پرستيدند …؛ روزى كه چون بيايد هيچ كس جز به فرمان او سخن نگويد و مردمان بعضى بدبخت باشند و بعضى نيكبخت؛ اما بدبختان در آتشند و مردمان را در آنجا ناله‏اى زار و خروشى سخت بود »

آنها به بُت­ها و خدایان دروغین خود پناه بردند، اما خدایان­شان را که به جای «الله» می­خواندند، هیچ مشکلی را در برابر فرمان پروردگار از آنها نگشودند. بنابراین، در آخرت گروهی خوشبخت و گروهی بدبختند و سُعَدا همان نیکوکارانیهستند که در لابه­لای انواع نعمت­ها جایِ آنهاست و شقاوت­مندان بدکارانی هستند که در دل دوزخ در انواع مجازات گرفتارند. بنابراین، سعادت و شقاوت چیزی جز نتیجة اعمال و کردار و گفتار و نیّات انسان در دنیا نیست. سپس حالت شقاوت­مندان را بیان فرموده که آنها که شقاوتمند شدند، در آتش دوزخ زفیر و شهیق دارند و نعره و فریاد سر می­دهند. اختلافِ تعبیرِ «شقوا» به صورتِ معلوم و سُعدوا به صورتِ مجهول اشاره به این نکته است که انسان برای پیمودن راه سعادت تا إمداد و کمک الهی نباشد، پیروز نخواهد شد، ولی راهِ شقاوت را با پای خود می­پیماید.[252]

2-9- بُت پرستان
در آیة  48 سورة مریم آمده است:

« وَ أَعْتزِلُكُمْ وَ مَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُواْ رَبىّ عَسىَ أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبىّ شَقِيًّا؛ از شما و از آن چيزهايى كه به جاى خداى يكتا مى‏خوانيد كناره مى‏گيرم و پروردگار خود را مى‏خوانم، باشد كه چون پروردگارم را بخوانم محروم نشوم.»

ابراهیم – علیه السلام – می­گوید از شما دور می­شوم و کناری را بر می­گزینم – منظور مهاجرت به شام است – و پروردگارم را عبادت می­کنم. اما جملة « عَسىَ أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبىّ شَقِيًّا» اشاره به بدبختی و شقاوت بت پرستان دارد که خدایان متعدّد را می­پرستیدند و کلمه «عسی» نشانة تواضع ابراهیم – علیه السلام – در مقابل خدای یکتاست.[253]

2-10- کافرین
خداوند در آیة 82 سورة قصص می­فرماید:

«… وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُون؛ نمى‏بينى كه كافران رستگار نمى‏شوند؟»

کافر کسی است که به خدا و معاد و یا رسالت پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – ایمان نیاورد و این، گروه مادی و بُت پرستی و اهل کتاب را در بر می­گیرد.

همچنین می­توان گفت: «کافران کسانی هستند که همگی فریفته و مغرورند. از سویی، فریب زندگی دنیا را خورده­اند و از سوی دیگر شیطان، آنها را نسبت به خدا غرّه ساخته است، اما کسانی که زندگی دنیا آنان را فریفته، انگیزه و علت غرورشان دو استدلالی است که شیطان در دل­شان ترتیب داده است؛ نخست اینکه دنیا، یقینی است و لذّات آخرت، مشکوک و احتمالی است و یقینی، بهتر از مشکوک است[254]؛ «إِنَّ الَّذِينَ اشْترَوُاْ الْكُفْرَ بِالْايمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللَّهَ شَيًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيم‏[255]؛ هر آينه آنان كه ايمان دادند و كفر خريدند، هيچ زيانى به خدا نمى‏رسانند و برايشان عذابى دردناك است»

فصل چهارم:
آثار دنيوي و اخروي خسران  در قرآن كريم
 
 

بی­شک خسران آثار و تبعاتی به همراه دارد و انسان خسارت زده، هم در دنیا و هم در آخرت با نتایج و تبعات خسران روبه رو خواهد بود. توجه به آنها در جلوگیری از خسران نقش اساسی دارد. در این قسمت به آثار و نتایج خسران در دنیا و آخرت اشاره خواهد شد:

1- آثار خسران در دنیا
انسان خاسر منحصر به آخرت و سرنوشت ابدی وی نیست، بلکه:

1-1- حسرت کشیدن و مغلوب شدن
از حضرت علی – علیه السلام - پرسیده شد: حسرت چیست؟ فرمود:

«کسی که (روز قیامت) مال و ثروتش را در ترازو و میزان دیگری مشاهده کند و خداوند او را به خاطر آن به آتش داخل کند (زیرا از راه حرام به دست آورده ) ودیگری را (وارثش را) به بهشت داخل کند (زیرا او آن مال را در راه خدا مصرف کرده است).»[256]

و پیامبر اسلام می­فرماید:

«شدیدترین ندامت و افسوس روز قیامت از آن کسی است که آخرت خودش را برای دنیای دیگران فروخته است.(یعنی برای رسیدن دیگران به ظواهر دنیوی به نافرمانی خدا پرداخته است).»[257]

اموال و انصار طاغوت­ها و نوکران حلقه به گوش استکبار در زمره این افراد هستند.[258]

«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ  لِيَميزَ اللَّهُ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ يَجْعَلَ الْخَبيثَ بَعْضَهُ عَلى‏ بَعْضٍ

فَيَرْكُمَهُ جَميعاً فَيَجْعَلَهُ في‏ جَهَنَّمَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[259]؛ بی­گمان کسانی که کفر ورزیدند اموال خود را خرج می­کنند تا [مردم را] از راه خدا باز دارند. پس به زودی [همه] آن­ها را خرج می­کنند و آن­گاه حسرتی بر آن­ها خواهد گشت پس مغلوب می­شوند و کسانی که کفر ورزیدند به سوی دوزخ گرد آورده خواهند شد … اینان همان زیانکارانند.»

«حسرت» از ماده «حسر» به معنی کشف و انکشاف است.

حسرت به معنی اندوه و غم خوردن بر آنچه از دست رفته است می­باشد: گویی نادانی و جهالتی که بر انجام عمل زشت واداراش کرده بود از بین رفته یا نیرویش از فرط غصه تباه شده، و یا از یافتن چیز مفقود خسته شده است.[260] 

 عبارت «تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ» اشاره به یکی از نتایج دنیوی خسران دارد. این آیه بیان می­کند کسانی که مال خود را انفاق می­کنند تا مردمان را از راه خدای تعالی باز دارند، اینان تمام اموال خود را خرج می­کنند و به مقصود خود نمی­رسند در نتیجه برایشان چیزی جز حسرت از دادن مال و به مقصود نرسیدن باقی نمی­ماند و سپس شکست می­خورند. یعنی آن خرج مایه پریشانی و غم برای ایشان می­شود.[261] 

مشرکان هزینه­های سنگینی برای مقابله با اسلام در جنگ­های مختلف متحمل شدند ولی هر بار از مسلمانان شکست خوردند و پیروزی با مسلمانان بود، تا این­که در سال هشتم هجری مکه به دست مسلمانان فتح شد و مرکزیت آن­ها از بین رفت و چیزی جز حسرت و اندوه و شکست و

 خواری نصیب آن-ها نشد، تازه این سرنوشت آن­ها در این دنیا بود.[262]

بانوی اصفهانی در بیان منظور از مغلوب شدن می­نویسد:

«بالأخره در روز بدر یا در جنگ احد مغلوب گردیدند.»[263]

1-2- حبط اعمال
حبط به معنای محو شدن آثار و پاداش عمل است.[264] چون شرط قبولی اعمال این است که با نیت و شرایط صحیح انجام شود، در غیر این صورت آن عمل قبول نمی­شود.

از نظر متکلمین حبط عبارت است از باطل شدن اعمال حسنه انسان به این معنا که آن اثر و فائده­ای که از آن اعمال مورد توقع است بر آن مترتب نمی­شود.[265]

حبط اعمال شامل تمام امور مادی و معنوی می­شود. امور مادی مانند اموال و اسم و رسم و امور معنوی مثل طاعات و عبادات.[266]

«…أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[267]؛ … آنان اعمال­شان در دنیا و آخرت به هدر رفت و انان همان زیانکارانند.»

در این آیه حبط اعمال را مربوط به دنیا و آخرت می­داند. در این که منظور از حبط اعمال در دنیا چیست نظرات متفاوتی وجود دارد:

برخی منظور از حبط عمل در دنیا را این دانسته­اند که در مقابل آن عمل ستایش نمی­شوند.[268] برخی دیگر گفته­اند منظور آن است که آن اعمال برذات­شان عزت و سعادت به بار نمی­آورد.[269]

عده­ای نیز گفته­اند که مقصود این است که مال و اولاد به ایشان وفا نکرد.[270]

«وَ يَقُولُ الَّذينَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذينَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرينَ[271]؛ و کسانی که ایمان آورده­اند می­گویند آیا اینان بودند که به خداوند سوگندهای سخت می­خورند که جدا با شما هستند؟ اعمال­شان تباه شد و زیانکار گردیدند.»

در این آیه اگر چه مانند آیه قبل تعبیر «فی الدنیا و الاخرة» نیامده است ولی اغلب مفسرین بر این اعتقادند که منظور از حبط در این آیه اعم از دنیا و آخرت است و بیان می­کنند آن­ها در هر دو دنیا خاسر هستند.[272]

1-3- ندامت و پشیمانی
خاسران پس از گناهان خود از اعمال خود پشیمان می­شوند چنان که خداوند در بیان داستان هابیل و قابیل ندامت و پشیمانی قابیل را نقل می­کند:

«فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرينَ فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ[273]؛ پس نفس [اماره] اش او را به قتل برادرش ترغیب کرد و وی را کشت و از زیانکاران شد. پس خدا زاغی را برانگیخت که زمین را می­کاوید تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان کند. [قابیل] گفت: وای بر من آیا عاجزم که مثل این زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان کنم؟ پس از زمره پشیمانان گردید.»

1-4- نازل شدن عذاب الهی
«وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُّكْرًا فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً[274]؛ و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سر پیچیدند و از آن­ها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس] زشت عذاب کردیم تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند و پایان کارشان زیان بود».

برخی عبارت «عَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُّكْرًا» را اشاره به عذاب دنیوی گرفته­اند و استناد کرده­اند به این­که در آیه بعد می­فرماید که:

«آن­ها وبال کارشان (سرپیچی از اوامر الهی) را چشیدند.»[275]

ابو حفص نسفی نیز منظور از عذاب را عذاب هولناک دنیوی می­داند.[276]

خلاصه آن­که آیه شریفه بیان می­کند کسانی که سرمایه­های خدادادی را از دست دادند و در بازار دنیا توشه­ای برای خود فراهم نکردند زیانکارند و با عذاب الهی نابود می­شوند. 

«أُوْلئِكَ الَّذينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ[277]؛ آنان کسانی­اند که عذاب سخت

برای ایشان خواهد بود و در آخرت خود زیان­کارترین [نردم] اند».

علامه سید محمد حسین طباطبایی منظور از عذاب در آیه شریفه را اعم از عذاب دنیوی و اخروی می­داند.[278]

«قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ وَ ما كانُوا مُهْتَدينَ وَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ[279]؛ قطعاً کسانی که دیدار خدا را دروغ شمردند زیان کردند و [به حقیقت] راه نیافتند و اگر پاره­ای از آنچه را که به آنان وعده می­دهیم به تو بنماییم یا تو را بمرانیم [در هر دو صورت] بازگشت­شان به سوی ماست. پس خدا بر آنچه می­کنند گواه است».

 این آیه هم اشاره به نازل شدن عذاب در دنیا برای خاسران دارد، و به پیامبر گفته می­شود که مطمئن باش که یا مقداری از عذاب آن­ها را در دنیا به تو نشان می­دهیم یا تمام عذاب خود را بعد از وفات تو بازگشت آن­ها به سوی ما در عالم آخرت نشان می­دهیم و آن­ها را به سزای اعمال­شان می­رسانیم.

«قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْني‏ وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً… مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَارًا[280]؛ نوح گفت: «پرودگارا آنان نافرمانی من کردند و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زیان وی نیفزود … تا به سبب گناهان­شان غرقه گشتند و [پس از مرگ] در آتشی درآورده شدند و برای خود در برابر خدا یارانی نیافتند. در این آیه به یکی از مصداق­های عذاب دنیوی خاسران اشاره کرده و آن غرق شدن آن­ها در آب است.»

حتی خداوند متعال بیان می­کند خاسران در رسیدن و مشاهده عذاب الهی تعجیل می­کنند:

«وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَ لَوْلَا أَجَلٌ مُّسَمًّى لَجَاءهُمُ الْعَذَابُ وَلَيَأْتِيَنَّهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ[281]؛ و از تو به شتاب درخواست عذاب [الهى را] دارند، و اگر سرآمدى معيّن نبود، قطعاً عذاب به آنان مى‏رسيد و بى‏آنكه خبردار شوند غافلگيرشان مى‏كرد».

در تفسیر نمونه در توضیح آیه شریفه آمده است:

«آن­ها در مورد عذاب، عجله می­کنند و با سرعت آن را از تو می­طلبند، آن­ها می­گویند اگر عذاب الهی حق است و دامن کفار را می­گیرد پس چرا به سراغ ما نمی­آید؟»

قرآن در پاسخ این سخن سه جواب می­دهد؛ نخست می­گوید: اگر موعد مقرری تعیین نشده بود عذاب الهی فورا به سراغ­شان می­آمد. دیگر این­که آن­ها چه اطمینانی دارند که هر لحظه عذاب الهی دامن­شان را بگیرد چرا که این عذاب ناگهانی و بدون مقدمه و در حالی که آن­ها نمی­دانند و توجه ندارند به سراغ­شان می­آید. پاسخ سوم آن است که اگر عذاب دنیا به تأخیر بیفتد عذاب آخرت صد در صد قطعی است.[282] 

در آیه­ای دیگر خطاب به ایشان می­فرماید:

«فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ[283]؛ پس چون فرمان خدا برسد به حق داوری می­شود و آنجاست که باطل کاران زیان می­کنند».

در این آیه با لحنی جدی و تهدید آمیز به کسانی که می­گفتند اگر راست می­گویی چرا عذاب الهی به سراغ ما نمی­آید هشدار می­دهد که هنگامی که فرمان الهی برای مجازات این منکران لجوج

صادر شود در میان آن­ها به حق داوری خواهد شد و پیروان باطل در آن هنگام زیان خواهند کرد.[284]

1-5- گرفتار همنشین بد شدن در دنیا
«وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في‏ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ[285]؛ و برای آنان دمسازانی گذاشتیم و آنچه در دسترس ایشان و آنچه در پی آنان بود در نظرشان زیبا جلوه دادند و فرمان [عذاب] در میان امت­هایی از جن و انس که پیش از آنان روزگار به سر برده بودند بر ایشان واجب آمده چرا که آنان زیانکاران بودند».

در این آیه به یکی از مجازات­های خاسرین در دنیا اشاره کرده که برای آن­ها دوستان و هم­نشینان بداندیش و زشت سیرت قرار دادیم که آنچه را که جلوی رویشان و پشتشان بود زینت دادند.[286]

مرحوم علامه طباطبایی در توضیح آیه شریفه می­نویسد:

«کفار استعداد این را داشتند که ایمان بیاورند و خداوند قرین­هایی بر ایشان بگمارد که آن­ها را هدایت کند ولی چون کفر ورزیدند پس خداوند به جای آن قرین­ها، قرین­هایی دیگر از شیطان قرار داد تا ملازم آن­ها شود و مجازات کفر و فسوقشان».[287]

2- آثار خسران در آخرت
آثار و نتایج خسران در اغلب موارد در قیامت است. یعنی اغلب افرادی که دچار خسران شده­اند

نتیجه اعمال­شان را در قیامت می­بینند و قیامت روز ظهور نتایج خسران است.

برخی از آیاتی که نشان دهنده این است که قیامت روز ظهور نتایج خسران است عبارتند از:

«لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ[288]؛ شک نیست که آنان در آخرت زیانکارترند.»

«أُوْلئِكَ الَّذينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ[289]؛ آنان کسانی­اند که عذاب سخت برای ایشان خواهد بود و در آخرت خود زیانکارترین [مردم] اند.

عبارت «فِي الْآخِرَةِ» نشان دهنده این است که نتایج خسران در اغلب موارد در قیامت است.

این گروه [خاسران] در جهان دیگر به طور حتم ضرر و زیان خود را بیشتر و به غیر قیاس مشاهده خواهند نمود. زیرا ضرر آنان در این جهان تدریجی و قابل تدارک و جبران­پذیر است و هنگام مرگ نیز آغاز ظهور سیرت نکبت بار آنان خواهد بود ولی در صحنه قیامت که به نهایت ظهور رسیده و سرایر اندیشه و اعمال آنان ظهور نموده عقوبت آنان به نصاب رسیده، همیشگی خواهد بود.[290]

در این بخش به برسی آثار اخروی خسران خواهیم پرداخت:

2-1- ورود به جهنم
«قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْني‏ وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً… فَأُدْخِلُوا نَارًا[291]؛ نوح گفت: پروردگارا، آنان نافرمانی من کرده­اند و کسی را پیروی نموده­اند که مال و فرزندش جز برزیان وی

نیفزود … [پس از مرگ] در آتشی در آورده شدند …»

در مورد نحوه ورود ایشان به جهنم خداوند متعال می­فرماید:

«لِيَميزَ اللَّهُ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ يَجْعَلَ الْخَبيثَ بَعْضَهُ عَلى‏ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَميعاً فَيَجْعَلَهُ في‏ جَهَنَّمَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[292]؛ تا خدا، ناپاک را از پاک جدا کند و ناپاک­ها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند آن­گاه در جهنم قرار دهد. اینان همان زیان کارانند.»

«رکُم» به معنی جمع کردن و قرار دادن چیزی است بر روی چیز دیگر.[293]خاسران به سوی جهنم رهسپار می­شوند تا خداوند پلید را از ناپاک جدا کند. بعد از آن ناپاک­ها را روی هم انباشته می­کند و همگی را یک جا در جهنم می­اندازد.[294]

2-2-عذاب شدید
خاسران در قیامت عذابی دردناک را تجربه می­کنند. خداوند متعال می­فرماید:

«فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا[295]؛ تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند و پایان کارشان زیان بود. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است».

برخی از مفسرین منظور از عذاب شدید را عذاب اخروی دانسته­اند.[296] چنان که در آیه دیگر از این عذاب شدید به عذاب سوء تعبیر می­کند:

«أُوْلئِكَ الَّذينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ[297]؛ آنان کسانی­اند که عذاب سخت برای ایشان خواهد بود و در آخرت خود زیان­کارترین [مردم] اند».

مرحوم طبرسی مقصود از سوء عذاب را عذاب دردناک اخروی می­داند.[298] خداوند متعال بیان می­کند عذاب در قیامت خاسران را کاملاً در بر می­گیرد و می­فرماید:

«…أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينُ لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ

عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ[299]؛ … آری، این همان خسران آشکار است. آن­ها از بالای سرشان چترهایی از آتش خواهند داشت و از زیر پایشان [نیز] طبق هایی [آتشین است] این [کیفری] است که خدا بندگانش را به آن بیم می­دهد، ای بندگان من از من بترسید».

 «ظله» به معنای ساتر در بالای سر است و مراد از این آیه که می­فرماید:

«خاسرین، ساتری از آتش در بالای سر و ساتری دیگر در زیر پا دارند این است که آتش از همه جهات به ایشان احاطه دارد».[300]

در این آیه شریفه خداوند وضعیت خاسران در قیامت را این گونه ترسیم می­کند که آتش از جمیع اطراف آن­ها را احاطه کرده و آن­ها در وسط آتش می­سوزند و خدا بندگانش را از چنین روزی می­ترساند.

در تفسیر نمونه در توضیح آیه شریفه آمده است:

«این عذاب در حقیقت تجسمی از حالات دنیای آن­هاست که جهل و کفر و ظلم به تمام وجودشان احاطه کرده بود و از هر سو آن­ها را می پوشانید.»[301]

در مورد دیگر خداوند از احاطه جهنم نسبت به کافرین سخن می­گوید:

«وَ الَّذينَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ كَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ… يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ

 لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ[302]؛ و آنان که به باطل گرویده و خدا را انکار کرده­اند همان زیان­کارانند… و شتاب­زده از تو عذاب می­خواهند و حال آن­که جهنم قطعاً بر کافران احاطه دارد».

2-3-خلود در جهنم
در آیات متعددی از قرآن کریم عاقبت کار خاسران خلود در جهنم دانسته شده است که برای نمونه به تعدادی از آن­ها اشاره می­شود:

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ[303]؛ و کسانی که کفر میزان [اعمال] شان سبک باشد، آنان به خویشتن ضرر زده [و] همیشه در جهنم می­مانند».

آن­ها که بر اثر نداشتن ایمان و عمل صالح میزان اعمال­شان سبک (یا بی وزن) است کسانی هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده و زیان کردند و در جهنم جاودانه خواهند بود.»

تعبیر بر «خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ» (جان و سرمایه وجودشان را زیان کرده اند) اشاره لطیفی است به این واقعیت که آن­ها بزرگ­ترین سرمایه یعنی هستی خویش را در این بازار تجارت دنیا از دست دادند بی آنکه در برابر آن چیز ارزشمندی به دست آورند.[304]

«وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبيناً… أُوْلَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ يَجِدُونَ عَنْهَا مَحِيصًا[305]؛ هر کس به جای خدا، شیطان را دوست [خدا] گیرد قطعاً دست­خوش زیان آشکاری شده است… آنان جایگاه­شان جهنم است و از آن راه گریزی ندارند».

محیص به معنای گریزگاه و راه فرار است.[306] خاسران جایگاه­شان جهنم است و از آن هیچ راه فراری ندارند و برای همیشه در آن می­مانند. تمام درها بر روی آن­ها بسته می­شود؛ درب مغفرت، درب رحمت، درب شفاعت، درب­های بهشت، درب سعادت و رستگاری و سایر درب­های خیر.[307]

«وَ قالَ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمينَ في‏ عَذابٍ مُقيمٍ[308]؛ و کسانی که گرویده­اند می­گویند: در حقیقت زیان­کاران کسانی­اند که روز قیامت خودشان و کسان­شان را دچار زیان کرده­اند، آری ستم­کاران در عذابی پایدارند».

مقیم یعنی امر دائمی که پایانی ندارد.[309]

2-4-خوار و ذلیل بودن در آتش جهنم
قرآن بیان می­کند خاسران در قیامت با حالت خفت و خواری در جهنم باقی خواهند ماند:

«وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَ قالَ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمينَ في‏ عَذابٍ مُقيمٍ[310]؛ آنان را می­بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می­شوند از [شدت] زبونی، فروتن شد­ه­اند زیر چشمی می­نگرند و کسانی که گرویده­اند می­گویند: در حقیقت زیان­کاران کسانی­اند که روز قیامت خودشان و کسان­شان را دچار زیان کرده­اند. آری ستم­کاران در عذابی پایدارند.»

«خاشِعينَ مِنَ الذُّلِّ» یعنی به خاطر ذلت و خواری که به آن­ها رسیده فروتن و حقیر شده­اند و به خشوع افتاده­­اند ولی خشوع ناشی از ذلت فایده­ای ندارد، بر خلاف خشوع ناشی از حب که هر وقت که پدید آید نافع و مفید است.[311]

«طرف» به معنای چشم یا حرکت پلک­های آن است. پس اگر به معنای چشم باشد (در واقع) شامل نگاه کردن مخفی است و اگر به معنای حرکت پلک­ها باشد شامل نگاه کردن ناشی از حرکت پنهانی پلک­ها است و مقصود این است که آن­ها از شدت خوف و وحشت نمی­­توانند نظر کامل به آتش بیندازند.[312]

هنگامی که ظالمین بر آتش عرضه می­شوند در حالی هستند که از ذلت و زبونی فروتن شده­اند و یا به عبارت دیگر پست و حقیر شده­­اند، حالت وحشت و اضطراب شدیدی بر تمام وجودشان حاکم است و ذلت و تسلیم سر تا پای آن­ها را فرا گرفته و دیگر خبری از آن همه گردن­کشی نیست و زیر چشمی به آتش دوزخ می­نگرند.

2-5- فریادهای آن­ها را پاسخی نیست
«وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ فَإِن يَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن يَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِينَ[313]؛ و همین بود گمان­تان که درباره پروردگارتان بردید شما را هلاک کرد و از زیان­کاران شدید. پس اگر شکیبایی نمایند جایشان در آتش است و اگر از در پوزش درآیند مورد اجابت قرار نمی­گیرند».

صبر بر دو قسمت است: «صبر از روی اختیار بسیار ممدوح است مثل صبر در بلیات که ناشکری نکند و صبر بر مشقت عبادت و بر ترک معاصی و صبر از روی اضطراب مثل کسانی که در حبس و زندان و شکنجه می­باشند. صبر نکنند چه کنند؟!! و همین نحوه است صبر اهل جهنم در جهنم.»[314]

در مجمع البیان آمده است که:

«منظور از این صبر آن است که سکوت کنند و شکایت ننمایند … و تقدیر آیه چنین است: اینان اگر صبر کنند و ساکت بمانند یا آن­که ناراحتی کنند به هر حال جایگاه­شان آتش است.»[315]

نتیجه که خاسران چه بر عذاب صبر کنند و چه جزع و فریاد کنند نتیجه­ای ندارد و فریادهای آن­ها را پاسخی نیست و اگر طلب رضایت و خشنودی از خداوند بکنند هم قبول نمی­­شود.

چنان که در جای دیگر می­فرماید:

«به آن در آیید خواه بشکیید یا نشکیید به حال شما یکسان است.»[316](خوب بیان نشده ترجمه مورد داره)

 2-6- بر دوش کشیدن بار سنگین گناهان
گناهان خاسران در قیامت وزر و وبالی خواهد بود بر ایشان که همواره با آن­ها ملازم است. قرآن در توصیف ایشان می­فرماید:

«قَدْ خَسِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا يا حَسْرَتَنا عَلى‏ ما فَرَّطْنا فيها وَ هُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلى‏ ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما يَزِرُونَ[317]؛ کسانی که لقای الهی را دروغ انگاشتند قطعاً زیان دیدند. تا آنگاه که قیامت به ناگاه بر آنان در رسد، می­گویند: ای دریغ بر ما آنچه درباره آن کوتاهی کردیم. و آنان بار سنگین گناهان­شان را به دوش می­کشند. چه بد باری است که می­کشند».

در توضیح آیه شریفه آورده­اند: اساس شرک بر آن است که زندگی بشر منحصر به حیات دنیوی اوست و بشر به مرگ نابود می­شود و اعمال و کردار نیک و بد او یکسان، و پاداش و کیفر نخواهد داشت.

با این اندیشه پلید ناگهان مرگ فرا می­رسد، به سیرت شرک و کفر خود آگاه می­شوند. فریاد برآورند افسوس در پیرو حق و حقیقت برنیامده و از عواقب وخیم شرک و عقوبت روز قیامت بر حذر نبودیم.

در حالی که صورت نفسانی آنان بر شرک تیره و تباه گشته، جنایت­ها و اعمال قبیح آنان تجسم یافته مانند بارهای گران بر دوش نهاده سنگینی و مسئولیت آن را به عهده گرفته­اند و هرگز از حسرت و عقوبت دردناک رهایی نخواهند یافت»[318]

بنابراین تکذیب روز قیامت وزر و وبال انسان می­گردد و گناهان به صورت بار سنگینی است که گناه­کار آن را به دوش می­کشد. جرجانی در تفسیرش روایتی نقل می­کند:

«چون مؤمن از گور برخیزد شخصی پیش او آید با صورتی زشت ناخوش. او را گوید: مرا می­شناسی؟ گوید: نه جز آن­که خدای تعالی صورت تو را کریه آفریده است و و بوی تو ناخوش است. گوید: من عمل بد توأم، دیریست تا تو بر من نشسته­ای، امروز من بر تو خواهم نشست. و این بر وجه تشبیه و توسع باشد برای آن­که گناه ماننده باشد به بار گران از آن­جا که از او رنج و مشقت باشد صاحبش را و بار بر پشت کنند.»[319]

 

2-7- زشت و بد منظر شدن
«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ[320]؛ و کسانی که کفه میزان [اعمال] شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده [و] تا همیشه در جهنم می­مانند. آتش چهره آنان را می­سوزاند و آنان در آن­جا ترش رویند».

«تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ» را به این صورت معنی کرده­اند: «آتش به صورت­های آن­ها ضربه می­زند و آن را می­سوزاند.»[321]

برخی نیز گفته­اند شعله های آتش دوزخ آن­چنان بر رخسار کفار اثر گذارده و هیأت آن تغییر یافته، پوست سر و چهره آنان سوخته و دندان­های آنان آشکار می­شود.[322]

علامه طباطبایی نیز می­فرماید:

«معنای آیه این است که لهیب و هرم آتش آن چنان به صورت­هایشان می­خورد که لب­هایشان را می­خشکاند به طوری که دندان­هایشان نمایان می­شود مانند سر گوسفندی که روی آتش گرفته باشند.»[323]

نتیجه آن که چهره خاسران در قیامت بر اثر شعله­های آتش می­سوزد و چهره­ای وحشتناک و زشت پیدا می­کنند و این عذاب نتیجه اعمال سوء و زشت و آلود آن­ها در دنیاست.

2-8- درخواست شفاعت و بازگشت به دنیا
«هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْويلَهُ يَوْمَ يَأْتي‏ تَأْويلُهُ يَقُولُ الَّذينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَيَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ[324]؛ آیا [آنان] جز در انتظار تأویل آنند؟ روزی که تأویلش فرا رسد، کسانی که آن را از پیش از آن به فراموشی سپرده­اند می­گویند: «حقا فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند. پس آیا [امروز] ما را شفاعت­گری هست که برای ما شفاعت کنند یا [ممکن است به دنیا] باز گرده شویم تا غیر از آنچه انجام می­دادیم انجام دهیم؟» به راستی که [آنان] به خویشتن زیان زدند و آنچه را به دروغ می­ساختند از کف دادند».

وقتی حقیقت امر برای خاسران روشن شد وقتی می­بینند که توشه­ای از دنیا برای خود فراهم نیاورده­اند و دست­شان خالی است از خداوند درخواست می­کنند که ما را به دنیا برگردانید تا این بار عمل صالح انجام دهیم.

هنگامی که نتایج و سرانجام این وعده­های الهی را مشاهده کنند، کار از کار گذشته و راهی برای بازگشت باقی نمانده است. در آن هنگام آن­ها که کتاب خدا و برنامه­های آسمانی او را به دست فراموشی سپرده­اند اعتراف می­کنند که فرستادگان پروردگار به حق مبعوث شده بودند و گفتار آن­ها نیز همه حق بود اما در این هنگام در وحشت و اضطراب فرو می­روند و به فکر چاره­جویی می­افتند و می­گویند: آیا شفیعانی یافت می­شود که برای ما شفاعت کنند؟ و یا اگر شفیعانی برای ما در کار نیست و اصولاً شایسته شفاعت نیستیم آیا ممکن است به عقب باز گردیم و اعمالی غیر از آنچه انجام دادیم انجام دهیم و تسلیم حق و حقیقت باشیم. ولی افسوس این بیداری بسیار دیر است نه راه برگشتی وجود دارد و نه شایستگی شفاعت دارند زیرا آن­ها سرمایه­های وجود خود را از دست دادند و گرفتار خسران و زیانی شده­اند که تمام وجودشان را در بر می­گیرد.[325]

2-9-نابود شدن خدایان و سخنان دروغین آن­ها
خداوند متعالی در آیاتی بیان می­دارد که خاسران در قیامت خدایان دروغین­شان نابود می­شود، و پشتوانه­های ساختگی خود را از دست می­دهند:

«أُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ[326]؛ اینانند که به خویشتن زیان زده و آنچه را به دروغ برساخته بودند از دست دادند.

«قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ[327]؛ به راستی که [آنان] به خویشتن زیان زدند و آنچه را به دروغ می­ساختند از کف دادند.»

«ضل» به معنای گم شدن و مفقود شدن و از دست دادن است.[328] «ما كانُوا يَفْتَرُونَ» یعنی آن دروغ­هایی که ساخته بودند. سخنان باطلی که مردم را بدان فریب داده بودند از میان رفت نه آن اندیشه­های تباه ماند و نه گول خوردگان ماندند.[329]

این آیه شریفه مشتمل بر دو نکته است: یکی این­که می­­­فرماید: کفار نفس خود را خاسر کردند. دوم این­که می­فرماید افترایی که یک عمر مرتکب آن شدند در آخرت اثری از آن نمی­یابند. اما خاسران آنان دلیلش این است که آدمی مالک نیست مگر نفس خود را که البته مالکیتش نسبت به نفس خودش استقلالی نیست بلکه به تملیک خدای تعالی است و وقتی آدمی چیزی  را برای نفس خود بخرد که مایه هلاکت­اش باشد و سرمایه عمر و مال و هر چیز دیگر را بدهد و در مقابل کفر و معصیت را بخرد در این معامله ضرر کرده … و اما ضلالت در افترایی که بستند علتش این است که عقاید خرافی که داشتند دروغ بود یعنی وهمی بود که در خارج واقعیت نداشت و در روز قیامت هر کسی می­فهمد که حق مبین تنها خدای تعالی بوده و آنچه را حق می­پنداشتند چیزی جز خیال نبوده است.[330] 

2-10-نهایت دوری از رحمت خداوند
«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ … رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ[331]؛ و کسانی که کفر میزان [اعمال] شان سبک باشد آنان به خویشتن زیان زده … پروردگارا ما را از این­جا بیرون بر پس اگر باز هم [به بدی] برگشتیم در آن صورت ستم­گر خواهیم بود.»

مرحوم راغب اصفهانی در توضیح ماده «خسا» می­نویسد:

«سگ را از روی اهانت چغ کردم رفت و در گوشه­ای نشست.»[332]

در این صورت در این آیه استعاره کنایه­ای به کار رفته و مراد از این کلام زجر و جیغ کردن اهل جهنم و قطع کلام ایشان است.[333]

این فعل هر گاه در مورد انسانی گفته می­شود به معنی پستی او و مستحق مجازات بودن است.[334]

مرحوم محمد حسین همدانی در تفسیر انوار درخشان به زیبایی معنای آیه را چنین تفسیر می­کند:

«ندائی شرف صدور یابد و از هر غضب و شعله آتشین سخت­تر باشد و بشریت آنان نادیده گرفته می­شود؛ پست­ترین درنده ای را که اساس رذالت و درندگی است معرفی نموده است هم چه فریادی که برای راندن درنده به کار می­رود و دیگر به آنان عقاب می­شود یخن نگوید و به درخواست خود پایان دهید»[335]

استفاده از چنین جوابی نشانه دوری کامل آن­ها از رحمت حق تعالی و غضب فوق­العاده او بر خاسران است.

2-11-حبط اعمال
خسران دارای آثار منفی و ناشایست متعددی در زندگی دنیا و آخرت است.

از جمله آثار دنیوی خسران می­توان به: حسرت کشیدن و مغلوب شدن، حبط اعمال، هدایت نیافتن و ایمان نیاوردن، ندامت و پشیمانی، نازل شدن عذاب الهی و گرفتار هم­نشینان بد شدن را نام برد.

از جمله مهم­ترین آثار اخروی خسران حبط اعمال است که در آیات متعددی به آن اشاره شده است:

«أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[336]؛ آنان اعمال­شان در دنیا و آخرت به هدر رفت و آنان همان زیان­کارانند».

«وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ[337]؛ و هر کس در ایمان خود شک کند قطعاً عملش تباه شده و در آخرت از زیان­کاران است».

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً… أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا[338]؛ بگو: آیا شما را از زیان­کارترین مردم آگاه گردانم … [آری] آنان کسانی­اند که آیات پرودگارشان و لقای او را انکار کردند در نتیجه اعمال­شان تباه گردید و روز قیامت برای آن­ها [قد و ] ارزشی نخواهیم نهاد».

«وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ[339]؛ و قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است. اگر شرک­ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیان­کاران خواهی شد».

قاموس قرآن حبط را بطلان و بی­اثر شدن آن ترجمه می­کند.[340]

راغب می­گوید:

«اصل حبط از حبط است و آن این است که چهار پا علف بسیار خورد تا شکمش باد کند.»[341]

در تفسیر نور آمده است:

«حبط در لغت آن است که شکم حیوان به خاطر خوردن گیاه سمی باد کند و آن را در معرض مرگ قرار دهد که هر کس می­بیند، می­پندارد حیوانی سالم و پر گوشت است در حالی که در آن شکم باد و خودش مسموم است. تباه شدن عمل انسان را نیز از این رو حبط می­گویند که آنان توسط گناهان مسموم و توخالی و در معرض نابودی قرار گرفته­اند.»[342]

حبط اعمال در آخرت را به «دفع شدن عذاب»[343] ماده نرسانده به رحمت خدا [344] متربت نشدن ثواب بر آن­ها[345] تفسیر نموده­اند.

حبط اعمال سبب سبک بودن میزان­های عمل می­شود چنان­که خداوند متعال می­فرماید:

«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ في‏ جَهَنَّمَ خالِدُونَ[346]؛ و کسانی که کفر میزان [اعمال] شان سبک باشد آنان به خویشتن زیان زده­اند».

 سبکی میزان را به معنای بی­ارزشی و اعتنا نکردن به آن دانسته­اند.[347]حبط اعمال سبب آن می­شود که در قیامت هیچ میزانی برای اعمال خاسران بر پا نشود.

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً.. أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا[348]؛ بگو آيا شما را از زيان­كارترين مردم آگاه گردانم؟ …[آرى،] آنان كسانى‏اند كه آيات پروردگارشان و لقاى او را انكار كردند، در نتيجه اعمال­شان تباه گرديد، و روز قيامت براى آن­ها [قدر و] ارزشى نخواهيم نهاد».

 عبارت «فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا» تفریعی است بر حبط اعمال زیرا سنجش و وزن در روز

 قیامت به سنگینی حسنات است به دلیل این­که می­فرماید:

«وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا كَانُواْ بِآيَاتِنَا يِظْلِمُونَ[349]؛ و در آن روز، سنجش [اعمال‏] درست است. پس هر كس ميزان­هاى [عمل‏] او گران باشد، آنان خود رستگارانند و هر كس ميزان­هاى [عمل‏] او سبك باشد، پس آنانند كه به خود زيان زده‏اند، چرا كه به آيات ما ستم كرده‏اند».

و نیز به دلیل این­که با حبط عمل دیگر سنگینی باقی نمی­ماند و در نتیجه دیگر وزن معنا ندارد.[350]

خاسران چون عملی که قابل سنجش و ارزش باشد ندارند لذا روز قیامت وزن و میزانی برای آنان بر پا نخواهیم کرد چرا که توزین و سنجش مربوط به جایی است که چیزی بر بساط باشد، آن­ها که چیزی دربساط ندارند چگونه توزین و سنجش داشته باشند.[351] 

دامنه عواقب خسران به دنیا محدود نمی­شود بلکه در آخرت نیز دامن­گیر انسان می­شود. بلکه اساساً روز قیامت هنگامه ظهور و بروز خسران است. آثاری هم­چون: ورود به جهنم، عذاب­های شدید، خلود در جهنم، خوار و ذلیل بودن در آتش جهنم، بی­نتیجه بودن فریادها، بر دوش کشیدن بار گناهان، حسرت، زشت و بد منظر شدن، درخواست شفاعت و بازگشت به دنیا، نابود شدن خدایان و سخنان دروغین، نهایت دوری از رحمت خدا و حبط اعمال را می­توان از جمله آثار اخروی خسران دانست.

فصل پنجم:
راه­هاي پيشگيري از ابتلاء به خسران در قرآن كريم
 
 

                                                                                           

در بخش قبل با عوامل و اسباب خسران که از دست دادن سرمایه­های وجودی انسان است، آشنا شدیم.

قرآن کریم چنان­که عوامل خسران و شقاوت را بیان می­کند، برای جلوگیری از آن نیز راه­حل­هایی ارائه می­کند. خسران برای حرکت در صراط مستقیم به سوی هدف نهایی خلقت مانعی بزرگ است. بنابراین ضروری می­نماید به بررسی راه­های جلوگیری از خسران پرداخته شود. در این بخش به بررسی راه­های ارائه شده در قرآن برای این منظور، اشاره خواهد شد تا با توجه به آن­ها انسان را از خسران و زیان رهانیده و دچار آن نگردد.

دوری از عوامل خسران و شقاوت که در بخش قبل گذشت سبب جلوگیری از خسران­زدگی می­شود. خداوند تبارک و تعالی راه­های جلوگیری انسان از خسران را با بیانی کوتاه در سوره عصر بازگو نموده است. سوره مبارکه والعصر سیستم و نظام فکری و عملی، اعتقادی و دنیوی و اخروی دین مبین اسلام یعنی طرحی برای این­که فرد و جامعه انسانی چگونه باید باشد و آنچه که نباید باشد را بیان کرده است:

«وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرْ[352]؛ سوگند به عصر (غلبه حق علیه باطل)، که واقعاً انسان دست­خوش زیان است، مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حق سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند».

خداوند متعال در این سوره به «عصر» سوگند یاد نموده است که تمام افراد انسان در جمیع زمان­ها و مکان­ها در خسران و زیان خواهند بود، مگر آنان­که شناخت، معرفت، بینش، آگاهی و علم­شان عمیق و اصولی باشد و این­که تکامل در تعالی که خود حکمت وجودی انسان در نظام هستی می­باشد، باید بر اساس چهار اصل پایه استوار باشد:

ایمان، عمل صالح، توصیه به حق، سفارش به صبر.

انسان پس از شناخت نفس خود در صورتی می­تواند بر افق تکامل و تعالی قرار گیرد که هر چهار اصل بیان شده را دارا باشد. اینک به توضیح تفسیری هر یک از آیات سوره­ی عصر خواهیم پرداخت:

خداوند در این سوره پس از قسم به عصر که به نظر برخی مفسرین منظور دوره و عصر پیامبر و ظهور حق می­باشد،[353] می­فرماید:

«إِنَّ الْانسَانَ لَفِى خُسْرٍ» این آیه در حقیقت جواب سوگند است. در این آیه خداوند با چندین تأکید می­خواهد مطلب مهمی را بیان کند.

«إِنَّ» از حروف تأکید است، جمله اسمیه هم برای تأکید است و الف و لام در «الْانسَانَ» نیز برای تأکید است، لام مفتوحه در «لَفِى» هم برای تأکید است، و نکره آوردن «خُسْرٍ» تأکید را می­رساند.

در تفسیر پرتوی از قرآن آمده است که:

«الف و لام استغراق یا جنس الانسان و تأکیدات به إِنَّ و لام و ظرفیت و استیعاب «فی» و نکره آمدن «خُسْرٍ» همه دلالت و اشعار به این واقعیت دارد که انسان به طبیعت خود، یکسر و سراپا غرق در زیان و زیان­کاری بس عظیم و جبران نشدنی است.»[354]

مطلب مهمی که پس از این تأکیدهای پی در پی بیان می­شود این است که: انسان حتماً و حتماً در خسران و زیان­کاری است. انسان­ها چه بخواهند و چه نخواهند با گذشت عمر، سرمایه­های وجودی خود را از دست می­دهند و ساعات و ایام و ماه­ها و سال­های عمر را پشت سر گذاشته و نیروهای معنوی و مادی­شان تحلیل رفته و توان و قدرتش کاهش می­یابد.

انسان همانند کسی است که سرمایه عظیمی در اختیار داشته باشد و بی­آنکه بخواهد، هر روز بخشی از آن سرمایه عمر و حیاتی که از دست می­دهد.

«إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَق وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِ»

در این آیه شریفه به چهار راه اساسی برای جلوگیری از خسران اشاره شده است، که در ذیل به توضیح آن­ها می­پردازیم:

1- ایمان آوردن
در آیه شریفه ایمان به عنوان اولین راه جلوگیری از خسران بیان شده است.

حضرت علی – علیه السلام - در تعریف ایمان می­فرمایند:

«ایمان بر شناخت با قلب، اقرار با زبان  و عمل با اعضا و جوارح استوار است».[355]

هم­چنین ایشان ارکان ایمان را صبر، یقین، عدل و جهاد ذکر می­کنند.[356]

 ایمان زیر بنای همه فعالیت­های انسان را تشکیل می­دهد چرا که تلاش­های عملی انسان از مبانی فکری و اعتقادی او سرچشمه می­گیرد نه هم­چون حیوانات که حرکات­شان به خاطر انگیزه­های غریزی است. از آن­جا که در آیه شریفه برای ایمان متعلقی ذکر نشده است. مفسرین منظور از ایمان را اعم از ایمان به خدا دانسته­اند.

به عنوان مثال در تفسیر نمونه آمده است:

«مراد از ایمان، ایمان به خدا و مراد از ایمان به خدا ایمان به همه رسولان او و مراد از ایمان به رسولان او اطاعت و پیروی ایشان است و نیز ایمان به روز جزاست هم چنان که قرآن در جای دیگر تصریح کرده به این­که کسانی که به بعضی از رسولان خدا ایمان دادند و به بعضی ایمان ندادند مؤمن به خدا نیستند.»[357]

چنان­که گذشت کفر و شرک به خدا عامل خسران است. پی ایمان بر او از راه­های جلوگیری از خسران می­باشد که در آیات متعددی از قرآن به این مطلب اشاره شده است.[358]

هم­چنین کفر و تکذیب لقای الهی از مهم­ترین اسباب خسران است ولی ایمان به آخرت و روز جزاء مانع از خسران است. چنان­که که خداوند متعال کسانی که یقین به آخرت دارند را از جمله متقین می­شمارد[359]؛  و برای آن­ها اجر عظیم در نظر می­گیرد.[360]     

از طرفی همان­طور که تکذیب و ظلم و کفر به آیات الهی سبب خسران بود ایمان به آیات الهی سبب رستگاری می­شود.[361]

 و در مقابل خاسران که شیطان را ولی و سرپرست خویش قرار دادند و حزب شیطان شدند مؤمنان خداوند را ولی خود می­دانند و جزء حزب الهی هستند.[362]

ایمان باعث می­شود که فرد مؤمن همواره به یاد خدا باشد و ذکر خدا سبب دوری از بسیاری از گناهان می­شود، همان­طور که غفلت از یاد خدا زمینه انجام بسیاری از گناهان را فراهم می­کرد، لذا خداوند به مؤمنان دستور می­دهد که بسیار به یاد خدا باشند[363]، و بیان می­کند که ذکر و یاد خداوند موجب رستگاری می­شود.[364]

در بخش عوامل گذشت که اعمال زشت سبب سبکی میزان اعمال می­شود و این باعث خسران است. امام علی – علیه السلام -  بیان می­کند که ایمان به خدا و پیامبر سبب سنگینی میزان عمل می­شود. ایشان می­فرمایند:

«به خدا ایمان داریم ایمان کسی که غیب­ها را به چشم خود دیده و بر آنچه وعده داده­اند آگاه است. ایمانی که اخلاص آن، شرک را زدوده و یقین آن شک را نابود کرده است و گواهی می­دهیم که خدایی نیست جز خدای یکتا نه شریکی دارد و نه همتایی و گواهی می­دهیم که محمد بنده و فرستاده اوست که درود خدا بر او و خاندانش باد. این دو گواهی گفتار را بالا می­برند و کردار و عمل را پیشگاه خدا می­رساند. ترازویی که این دو گواهی را در آن نهند سبک نباشد و اگر بردارند با چیز دیگری سنگین نخواهد شد.»[365]

پس ایمان به خدا و پیامبر موجب سنگینی میزان عمل می­شود و خداوند بیان می­کند که سنگینی میزان عمل سبب رستگاری است.[366]

2- انجام اعمال شایسته
دومین راه جلوگیری از خسران که در قرآن کریم بلافاصله بعد از ایمان بیان شده است، انجام اعمال شایسته است.

در موارد متعدد دیگری نیز انجام اعمال صالح پس از ایمان و بدون فاصله ذکر شده است.[367] که از پیوستگی ایمان و عمل صالح در این­گونه آیات می­توان نتیجه گرفت که ایمان بدون عمل کافی نیست.

کلمه «صالحات» در این آیات و آیه سوم سوره عصر به صورت عام و با «ال» آمده است. لذا در تفسیر نمونه آمده است:

«صالحات همان اعمال شایسته نه فقط عبادات؛ نه تنها انفاق فی سبیل الله، نه فقط جهاد در راه خدا، نه تنها کسب علم و دانش، بلکه هر کار شایسته­ای که وسیله تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الی الله و پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه­ها شود. قرآن در این­جا «صالحات» را مخصوصاً به صورت جمع آورده، جمعی که با الف و لام همراه است و معنی عموم دارد و بیانگر این حقیقت است که راه جلوگیری از آن خسران طبیعی و قهری بعد از ایمان انجام همه اعمال صالحه است، نه تنها قناعت به یک یا چند عمل صالح، و به راستی اگر ایمان عمیقاً در جان انسان جای گیرد چنین آثاری را از خود ظاهر می­سازد.»[368]

علی – علیه السلام - نیز در فرمایشان خود به انجان اعمال نیکو سفارش می­کند و می­فرماید:

«مردم! عمل کنید، که عمل نیکو به سوی خدا بالا می­رود و توبه سودمند است و دعا به اجابت می­رسد و آرامش برقرار، و قلم­های فرشتگان در جریان است. به سوی اعمال نیکو بشتابید بیش

 از آنکه عمرتان پایان پذیرد یا بیماری مانع شود و یا تیر مرگ شما را هدف قرار دهد.»[369]

3- سفارش کردن به حق
ایمان و اعمال هرگز تداوم نمی­یابد مگر این­که حرکتی در اجتماع برای دعوت به سوی حق و شناخت و معرفت آن از یک­سو، و دعوت به استقامت و صبر در طریق انجام این دعوت از سوی دیگر صورت پذیرد. به دنبال این دو اصل به دو اصل دیگر اشاره می­فرماید، که در حقیقت ضامن اجرای دو اصل اساسی ایمان و عمل صالح است.

در اصل سوم به مسأله تواصی به حق یعنی دعوت همگانی و عمومی به سوی حق اشاره می­کند، تا همگان حق را از باطل به خوبی بشناسند و هرگز آن را فراموش نکنند، در مسیر زندگی از آن منحرف نگردند.[370]

«تواصوا» از جهت وزن «تفاعل» به تکثیر و از هر جانب بودن توصیه دلالت دارد.[371]

مرحوم راغب اصفهانی در مفردات در توضیح واژه «حق» می­گوید:

«حق اصل مطابقت و یکسانی و هماهنگی و درستی است، مثل مطابقت پایه درب در حالی که در پاشنه خود با استواری و درستی می­چرخد و می­گردد.»[372]

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه می­فرمایند:

«تواصی به معنای سفارش کردن این به آن و آن به این است و تواصی به حق این است که یکدیگر را به حق سفارش کنند، سفارش کنند به این­که از حق پیروی نموده و در راه حق استقامت و مداومت کنند، پس دین حق چیزی جز پیروی اعتقادی و عملی از حق و تواصی بر حق نیست.»[373]

یکی از مصادیق تواصی به حق، امر به معروف و نهی از منکر است که در آیات متعددی از قرآن به آن اشاره شده است.[374]

تواصی به حق خود یکی از اعمال صالح است و با این­که قبلاً عنوان کلی «عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» را ذکر کرده بود چه نکته­ای باعث شد که خصوص تواصی به حق را نام ببرد؟

این از قبیل ذکر خاص  بعد از عام است که در مواردی به کار می­رود که گویند نسیت به خاص عنایت بیشتری داشته باشد، و شاهد بر این­که خدای تعالی از میان اعمال صالح به تواصی به حق عنایت بیشتر داشته و بدین منظور خصوص آن را بعد از عموم اعمال صالح ذکر نموده این است که همین تواصی را در مورد صبر تکرار کرد و با این­که می توانست بفرماید «وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَق وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِ» در حالی که فرمود وَ تَوَاصَوْاْ بِالْحَق وَ تَوَاصَوْاْ بِالصَّبرِ.[375]

چنان­که گذشت یکی از عوامل خسران ازداشتن مردم از راه خدا بود. در مقابل آن در این آیه شریفه سفارش به حق را از موانع خسران ذکر می­کند.

4- سفارش کردن به صبر
چهارمین راه جلوگیری از خسران که تکمیل کننده سه راه قبلی است، سفارش به صبر و

 شکیبایی و استقامت است.

«صبر» را به خویشتن­داری و در سختی و تنگی معنا کرده­اند.[376]

لازمه احقاق حق و جانب­داری از آن استقامت و صبر در برابر سختی­ها و موانع است.

صبر در این­جا معنی وسیع و گسترده­ای دارد که هم صبر بر اطاعت را شامل می­شود و هم صبر در برابر انگیزه­های معصیت و هم صبر در برابر مصائب و ناگواری­ها را.[377] چنان­که در حدیثی از علی – علیه السلام - صبر به سه دسته تقسیم شده است: صبر بر معصیت، صبر بر طاعت و صبر از ارتکاب معصیت.[378]

خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم مؤمنان را توصیه به صبر می­کند از جمله ایشان را بر صبرشان تمجید می­کند[379] و به ایشان وعده مغفرت می­دهد.[380]

درروایات و فرمایشات بزرگان دین نیز بر صبر تأکید و توجه بسیار شده است. از جمله علی – علیه السلام – می­فرماید:

«بر شما باد به شکیبایی، که شکیبایی، ایمان را چون سر است بر بدن و ایمان بدون شکیبایی چونان بدن بی­سر ارزشی ندارد.»[381]

و از پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - روایت شده است:

«به هیچ کس روزی­ای گسترده­تر از شکیبایی نداده­اند.»[382]

5- تزکیه نفس
راه دیگری که در قرآن کریم برای جلوگیری از خسران بیان شده است تزکیه نفس است. خداوند متعال در سوره مبارکه شمس می­فرماید:

«وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا… قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا (شمس/1-10سوگند به خورشید و تابندگی اش، … که هر کس آن را پاک گردانید قطعاً رستگارشد، و هر که آلوده اش ساخت قطعا درباخت .

قسم نشان دهنده اهمیت مطلبی است که بیان می شود . در این سوره خداوند پس از چندین قسم و تاکید بیان می کند که تنها کسانی رستگارند که نفس خود را تذکیه کنند و در مقابل (همچنان که در بخش عوامل گذشت) پوشاندن نفس به سبب گناهان زیانکاری و خسران است .

هر که در مقام تزکیه روح و روان خود برآید و هر لحظه به الهام غیبی گوش فرا دهد و از الهام به فجور عملی که از درون خود می شنود عبرت گیرد و اجتناب نماید و بر حسب الهام غیبی به اعمال صالحه اقدام نماید آن گاه مژده سعادت و شعار عبودیت خود را نیز ضمن الهام غیبی می شنود و رستگاری خود را به طور شهود می یابد .

فطرت خداشناسی که نهفته در روح انسان است اقتضاء ذاتی آن شنیدن الهامات و سروش­های غیبی فجور و تقوی و خیر و شر و صالح و فساد است. آیه ، فلاح و رستگاری را که غرض و منهی حرکت جوهری انسانی است؛ بر تزکیه روح و پاکیزگی آن از فجور و فسق و انحراف نهاده است.[383]

گفته شده است در زبان فارسی لفظ واحدی که دقیقاً معنای تزکیه را برساند نداریم و برای بیان معنای دقیق این واژه باید مفاهیم «شکوفایی استعدادها، بالندگی و رشد کامل یافتن را در کنار هم قرار داد.»[384]

در علم اخلاق برای تزکیه نفس مراحل متعددی را بیان کرده­اند. این مراحل به ترتیب عبارتند از:

1- تخلیه: از بین بردن زنگارها، رسوبات شرک، ریا و نفاق از اندیشه خویش.

2- تجلیه: جلا دادن و زینت دادن نفس به وسیله اعمال عبادی.

3- تحلیه: روان ساختن جویبار هدایت به قلب و اندیشه و جذب فضیلت­ها و آراسته شدن به اخلاق الله.[385]

6- هدایت ویژه الهی
اگر چه اعمال صالح و تزکیه نفس در جلوگیری از خسران و زیان انسان نقش مهمی دارند و سبب هدایت انسان به هدف نهایی خلقت می­شود اما این­ها وقتی مفیدند که با هدایت ویژه الهی توأم باشند. هدایت ویژه­ای که در این آیه شریفه به آن اشاره شده است:

«مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدي وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ[386]؛ هر که راخدا هدایت کند، او راه یافته است، و کسانی را که گمراه نماید، آنان خود زیان­کارانند.»

حضرت علامه طباطبایی می­فرماید:

«مفاد آیه این است که صرف راه یافتن به چیزی نافع نیست و اثر راه یافتن را ندارد مگر وقتی که هدایت خدای سبحان با آن توأم باشد و این هدایت است که موجب کمال راه یافتن گشته و با آن سعادت آدمی حتمی می­شود.»[387]

 

7- تسلیم در برابر خداوند
خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم راه­های متعددی برای جلوگیری از خسران و زیان ارائه کرده است که اهم آن در سوره مبارکه «عصر» بیان شده است.

در این سوره اگر چه خداوند ابتداء بیان می­کند که تمام انسان­ها در زیان و خسران هستند اما ایمان آورندگان، انجام دهندگان عمل صالح و سفارش کنندگان به حق  و صبر را استثناء می­کند.

هم­چنین به آیات دیگری از قرآن مجید تزکیه نفس و هدایت ویژه الهی را می­توان از دیگر موانع خسران بیان کرد.

«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ[388]؛ و هر كه جز اسلام، دينى [ديگر] جويد، هرگز از وى پذيرفته نشود، و وى در آخرت از زيان­كاران است.»

 

نتیجه­گیری
با تحقیق دربارة رابطة خسران در قرآن کریم نتایج ذیل حاصل گردید:

1- خسران در زبان فارسی به معنای زیان و شقاوت به معنای محرومیت از خیر ترجمه شده است. خداوند در قرآن افراد یا گروه­هایی را به عنوان نمونه و الگو معرفی می­کند تا کسانی که در آیات الهی دقت می­کنند با این افراد که جزء زیان­کاران و شاقیان در دنیا و آخرت هستند آشنا شوند و از سرگذشت آنها عبرت بگیرند. از جمه مصادیق خسران عبارتند از: حزب و گروه شیطان، قابیل، مخالفین و منکران پیامبران، کافران، پیروی از کافران و مشرکان و … نام برد و از جمه مصادیق شقاوت ابلیس، قابیل، پسر نوح و برادران یوسف اشاره کرد.

2- برخی افکار انحرافی و اعمال نادرست نیز موجبات خسران و شقاوت را برای انسان فراهم می­کند که قرآن بدان­ها پرداخته است. از جمله عواملی که در اثر آنها انسان دچار خسران می­گردد، عبارتند از: تکذیب و انکار لقای الهی و آیات خداوند، مخالفت با پیامبران، کفر، ظلم، شرک، اطاعت از هوی نفس، و غفلت از یاد خدا و … اشاره نمود در این بین می­توان گفت که عوامل شقاوت می­باشد با تفاوتی جزئی که عبارتند از: تکذیب آیات خدا، هواپرستی، حرص و طمع، ظلم، غفلت، حسد، کافران و منافقان و مشرکان و … پرداخته شده است.

3- خسران آثار و تبعاتی به همراه دارد و انسان خسارت زده هم در دنیا و هم در آخرت نتایج و تبعات خسران روبه­رو خواهد بود از آثار خسران در دنیا می­توان به مواردی چون حسرت کشیدن و مغلوب شدن، حبط اعمال مادی، ندامت و پشیمانی و گرفتار هم­نشین بد شدن در دنیا و نازل شدن عذاب الهی اشاره کرد و آثار خسران در آخرت عبارتند از : ورود به جهنم، عذاب شدید، خلود در جهنم، خوار و ذلیل بودن در آتش جهنم، زشت و بد منظر شدن، دوری از رحمت خداوند و … بیان کرد.

4- خداوند تبارک و تعالی راه­های جلوگیری از خسران را که عبارتند از: ایمان آوردن، انجام اعمال شایسته، سفارش حق، سفارش بر صبر، تزکیه نفس، هدایت ویژه الهی و تسلیم در برابر خداوند را با بیانی کوتاه در سوره عصر بازگو نموده است.

 

فهرست منابع
* قرآن

* نهج البلاغه

منابع فارسی

1- ارفع، کاظم، اخلاق در نهج البلاغه، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی، 1376هـ ش.

2- اسرار، مصطفی، از مفاهیم قرآن، چاپ دوم، بی­جا، راه کمال، 1385هـ ش.

3- امیری­پور، احمد، اخلاق از دیدگاه قرآن و چهارده معصوم - علیهم السلام -، چاپ اول، مشهد، راز توکل، 1383هـ ش.

4- آرام، احمد، الحیاه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380هـ ش.

5- آشتیانی، محسن، فایضی، علی، مبانی تربیت و اخلاق اسلامی، چاپ اول، قم، روحانی، 1375هـ ش.

6- بابایی، احمد علی، برگزیده تفسیر نمونه، چاپ سیزدهم، تهران، دراالکتب الاسلامیه، 1382هـ ش.

7- ثقفی تهرانی، محمد، تفسیر روان جاوید، چاپ سوم، تهران، برهان، 1398هـ ق.

8- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، بی­جا، بی­تا.

9- حجتی، محمد باقر، آداب تعلیم تعلم در اسلام، چاپ نوزدهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373هـ ش.

10- دستغیب شیرازی، عبد الحسین، قلب سلیم، چاپ یازدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1370هـ ش.

11- رشیدپور، مجید، مبانی اخلاق اسلامی، چاپ چهارم، بی­جا، انجمن اولیاء و مربیان، 1372هـ ش.

12- سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، چاپ اول، تهران، فرهنگ نشر نو، 1380هـ ش.

13- شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1381هـ ش.

14- طالقانی، محمود، تفسیر پرتوی از قرآن، چاپ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1362هـ ش.

15- عطاردی، عزیز الله، ایمان و کفر، چاپ اول، ترجمه ایمان و کفر بحار الانوار، تهران، انتشارات  عطارد، 1378هـ ش.

16- فایضی، علی، تربیت روش­ها اخلاق، چاپ اول، بی­جا، طراحان نشر، 1378هـ ش.

17- قرائتی، محسن، تفسیر نور، چاپ یازدهم، تهران، مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن، 1383هـ ش.

18- محمدی گیلانی، محمد، درس­های اخلاق اسلامی، چاپ اول، تهران، نشر سایه، 1378هـ ش.

19- مصباح یزدی، محمد تقی، به سوی او، چاپ اول، قم،  مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1382هـ ش.

20- مظاهری، حسین، حریم­های اخلاقی در آیینه احکام، چاپ اول، اصفهان، حدیث راه عشق، 1387هـ ش.

21- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374هـ ش.

22- نراقی، احمد، معراج السعاده، بی­جا، دهقان، بی­تا.

23- نصری، عبدالله، مبانی انسان شناسی در قرآن، چاپ سوم، بی­جا، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379هـ ش.

24- همدانی، محمد حسین، تفسیر انوار درخشان، تهران، کتابفروشی لطفی، 1404هـ ق.

منابع عربی

1- ابن عربی، ابوعبدالله محیی الدین، تفسیر ابن عربی، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422هـ ق.

2- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم،بیروت، دار صادر، 1414هـ ق.

3- امین، نصرت، بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، بی­جا، نهضت زنان مسلمان، بی جا 1361هـ ش.

4- اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، بحرالمحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1420هـ ق.

5- انیس، ابراهیم ودیگران، فرهنگ المعجم الوسیط، چاپ اول، تهران، انتشارات اسلامی، 1381هـ ش.

6- آبیاری، ابراهیم، الموسوعه القرآنیه، بی­جا، مؤسسه سجل العرب، 1405هـ ق.

7- آشتیانی، میرزا احمد، طرائف الحکم یا اندرزهای ممتاز، چاپ سوم، تهران، کتابخانه صدوق، 1362هـ ش.

8- آلوسی، محمود، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1419هـ ق.

9- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415هـ ق.

10- بروجردی، حسین، تفسیر صراط المستقیم، چاپ اول، قم، انصاریان، 1416هـ ق.

11- بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیر جامع، چاپ ششم، تهران، صدر، 1326هـ ش.

12- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، چاپ اول، قم، فرایض، 1385هـ ش.

13- تنکابنی، مرتضی فرید، الحدیث، چاپ اول، بی­جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370هـ ش.

14- جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن، تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران، 1377هـ ش.

15- حرانی، ابومحمد، تحف العقول عن آل الرسول آل علی - علیه السلام –، چاپ اول، بی­جا، 1382هـ ش.

16- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد،  تفسیر اثنا عشری، چاپ اول، تهران، میقات، 1363هـ ش.

17- حسینی شیرازی، محمد، تبیین القرآن، چاپ دوم، بیروت، دار العلوم، 1423هـ ق.

18- خراسانی، علم الهدی، نهج الخطابه، چاپ دوم، تهران، کتابخانه صدر، 1374هـ ش.

19- خطیب، عبدالکریم، تفسیر القرآنی للقرآن، بی­جا، بی­تا.

20- رازی، ابوعبدالله محمدبن عمر فخر الدین، تفسیر مفاتیح الغیب، چاپ سوم،بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420هـ ق.

21- رازی، حسین بن علی ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408هـ ق.

22- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمدبن فضل، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، مترجم: غلامرضا خسروی حسینی، مشهد، رضوی، 1375هـ ش.

23- رضی، محمد شریف، نهج البلاغه، چاپ چهارم، ترجمه، محمد دشتی، قم، انتشارات شاکر، 1386هـ ش.

24- رهنما، زین العابدین، تفسیر رهنما، بی­چا، تهران، کیهان، 1364هـ ش.

25- ریاضی، حشمت الله، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، چاپ اول، مترجم: رضا خانی،

 تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور، 1372هـ ش.

26- زکریا، ابوالحسین احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، مرکز نشر مکتب الاعلام السلامی، 1404هـ ق.

27- سبزواری نجفی، محمدبن حبیب الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، چاپ اول، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406هـ ق.

28- سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، تفسیر بحرالعلوم، بی­جا، بی­تا.

29- شاکری، حسین، النجاه من الذنوب، چاپ اول، قم، نشر الهادی، 1416هـ ق.

30- شبر، عبدالله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت، مکتبه الالفین، 1407هـ ق.

31- شبر، عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، چاپ اول، بیروت، دار البلاغه للطباعه، 1412هـ ق.

32- شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، چاپ اول، تهران، دفتر نشر دا، 1373هـ ش.

33- شیرازی، محمد حسین، تفسیر روح البیان، چاپ دوم، بیروت، دارالفکر، 1423هـ ق.

34- طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، چاپ پنجم، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374هـ ش.

35- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، چاپ دوم، مترجم، مترجمان، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377هـ ش.

36- ـــــــــــــــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصر خسرو، 1372هـ ش.

37- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­تا.

38- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، تهران، اسلام، 1387هـ ش.

39- عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، صدوق، 1360هـ ش.

40- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1415هـ ق.

41- فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، چاپ دوم، تهران، انتشارات الصدر، 1415هـ ق.

42- قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، چاپ سوم، بی­جا، بنیاد بعثت، 1377هـ ش.

43- ــــــــــــــــ، قاموس قرآن، چاپ نهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1381هـ ش

44- قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1368هـ ش.

45- کاشانی، فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، بی­چا،تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، 1336هـ ش.

46- کاشفی سبزواری، حسین بن علی، تفسیر مواهب علیه، بی­چا، تهران، اقبال، 1369هـ ش.

47- کریمی حسینی، عباس، تفسیر علیین، چاپ اول، قم، اسوه، 1382هـ ش. 

48- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، چاپ سوم، ترجمه: کمره­ای، قم، اسوه، 1375هـ ش.

49- کمپانی، فضل الله، منتخب الغرر، چاپ دوم، بی­جا، انتشارات مفید، 1387هـ ش.

50- مترجمان، تفسیر هدایت، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377هـ ش.

51- محمدباقر، مجلسی، بحارالانوار، ج67 و 68، چاپ اول، ترجمه: ابوالحسن موسوی همدانی، تهران، کتابخانه مسجد ولی عصر، بی­تا.

52- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374هـ ش

53- مصطفی، حسن، تفسیر روشن، چاپ اول، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380هـ ش.

54- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، چاپ اول، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1421هـ ق.

55- میبدی، احمد بن ابی سعد رشید الدین، کشف الاسرار و عده الابرار، چاپ پنجم، تهران، امیر کبیر، 1371هـ ش.

56- میرزا خسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی،  چاپ اول، تهران، اسلامیه، 1390هـ ق.

57- میری نیشابوری، اسماعیل بن احمد، وجوه القرآن، چاپ اول، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1380هـ ش.

58- نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، چاپ اول،  تهران، اسلامیه، 1398هـ ق.

59- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج12، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1408هـ ق.

مقالات

1- بابایی، فاطمه، چهره شقاوت در قرآن کریم، زمستان 1390، شماره 5.

2- فرزانه­خو، نجمه، خسران از دیدگاه قرآن کریم، سراج منیر، تابستان 1378، شماره 17.

3- مجاهد، علی، سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین، پژوهش فلسفی – کلامی، بهار و تابستان 1380، شماره 7 و 8.

4- مجیدی، عباس، راه مصونیت از خسران ابدی، کیهان، تابستان1393، شماره 8 و 9.

 

[1]. محمد بن حسن، شریف رضی، ترجمه نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی، چاپ چهارم، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1387، خطبه1، ص20.
[2]. علی اکبر، دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج7، چاپ دوم، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377، ص9777-9776.
[3]. ابوالقاسم حسین بن محمد فضل، راغب اصفهانی، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، بی­چا، تحقیق: سید غلامرضا خسروی حسینی، 1362، صص653-652.
[4]. محمد حسین، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج15، چاپ پنجم، قم: مدرسین حوزه علمیه قم، 1417، ص101.
[5]. محمد بن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، بی­چا، ماده قرأ؛ علوم القرآن عندالمفسرین، ج1، ص22.
[6]. احمد، جوادی، دایره المعارف تشییع، ج12، ص368.
[7]. عسگری، القرآن و روایات المدرسین، ج1، ص261.
[8]. حسن، مصطفوی، التحفیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1416، ص52.
[9]. سوره الرحمن(55)، آیه 9.
[10]. سوره مطففین(83)، آیه 3.
[11]. علی اکبر، قرشی، قاموس قرآن، چاپ نهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1318، ص243.
[12]. معجم مقاییس اللغه، ج2، بی­چا، قم، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1404، ص182.
[13]. جعفر، شریعتمداری، شرح و تفسیر لغات قرآن براساس تفسیر نمونه، ج1، چاپ دوم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381، ص680؛ حسین بن محمد، راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، مترجم : غلامرضا خسروی حسینی، مشهد، رضوی، 1375، ص599؛ ابراهیم، آبیاری، الموسوعة القرآنیة، ج8، بی­چا، بی­جا، مؤسسه سجل العرب، 1405، ص166.
[14]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص599.
[15]. ابراهیم آبیاری، همان کتاب، ص166.
[16]. محمد، خلف احمد، ابراهیم، اینس، فرهنگ المعجم الوسیط، ج1، چاپ اول، مترجم: محمد بندرریگی، تهران، انتشارات اسلامی، 1381، ص496.
[17]. محمد بن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، ج1، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414، ص496.
[18]. سوره شوری(42)، آیه 45.
[19]. سوره نساء(4)، آیه 119.
[20]. سوره زمر(39)، آیه 65.
[21]. سوره اعراف(7)، آیه 149.
[22]. سوره یوسف(12)، آیه 14.
[23]. سوره شعراء(26)، آیه 118؛ اسماعیل بن احمد، حیدری نیشابوری، وجوه القرآن، چاپ اول، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، 1380، ص277.
[24]. سوره الرحمن(55)، آیه 9.
[25]. سوره مطففین(83)، آیه 3.
[26] حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص 599؛ ابراهیم، آبیاری، ج8، ص166؛ شرح و تفسیر لغات قرآن، ج1، ص68.
[27]. سوره زمر(39)، آیه 15.
[28]. حسن، مصطفوی، همان کتاب، ص52.
[29]. همان.
[30]. ابو عبدالله محمد بن عمر فخر الدین، رازیف تفسیر مفاتیح الغیب، ج32، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420، ص278.
[31]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج12، چاپ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374، ص559؛ عبدالحسین، طیب، تفسیر اطیب البیان، ج11، چاپ دوم، تهران، انتشارات اسلام، 1380، ص259.
[32]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، چاپ سوم، تهران، ناصر خسرو، 1372، ص170.
[33]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، همان کتاب، ج5، ص296.
[34]. راغب اصفهانی، 1412، ص410.
[35]. محمد حسین، طباطبایی، تفسیر نمونه، ج11، 1417، ص18.
[36]. فرهنگ­نامه قرآن کریم، ج2، ص895.
[37]. محمد بن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، ج14، ص439.
[38]. سوره مجادله(58)، آیه 19.
[39]. سوره مائده(5)، آیه 30.
[40]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج4، ص350؛ عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج4، ص345؛ مترجمان، تفسیر هدایت، ج2، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1377، ص312.
[41]. سوره انبیاء(21)، آیه 70.
[42]. سوره اعراف(7)، آیه 92.
[43]. سوره فاطر(35)، آیه 39.
[44]. سوره غافر(40)، آیه 85.
[45]. سوره مائده(5)، آیه 5.
[46]. سوره آل عمران(3)، آیه 149.
[47]. محمد حسین، طباطبایی، تفسیر المیزان، ج17، چاپ پنجم، مترجم: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374، ص 395.
[48]. سوره زمر(39)، آیه 15.
[49]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج8، ص436.
[50]. سوره اعراف(7)، آیه 178.
[51]. سوره شوری(42)، آیه 45.
[52]. سوره اعراف(7)، آیه 9.
[53]. سوره اسراء(17)، آیه 82.
[54]. ابوالمحاسن حسین بن حسن، جرجانی، جلاء الاذهان وجلاء الاحزان، ج5، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران، 1377،  ص332.
[55]. مترجمان، همان کتاب، ج6، ص295(با تلخیص).
[56]. سوره اعراف(7)، آیه 149.
[57]. سوره کهف(18)، آیه 50.
[58]. سوره ص(38)، ایه 76.
[59]. سوره اعراف(7)، آیه 13.
[60]. حسین، خاکساران، عباس جلالی، همراه با پیامبران در قرآن، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات، 1379، ص56-54.
[61]. ناصر، مکارم شیرازی، ج12، تفسیر نمونه، همان کتاب ص416.
[62]. محسن، قرائتی، تفسیر نور، ج7، چاپ یازدهم، تهران: مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن، 1383، ص182.
[63]. سوره مائده(5)، آیه 30-27.
[64]. حسین، خاکساران، عباس جلالی، همان کتاب، ص77-76.
[65]. ناصر، مکارم شیرازی، ج4، تفسیر نمونه، همان کتاب، ص349.
[66]. سور هود(11)، آیه 42.
[67]. همان، آیه 43.
[68]. عبدالله، جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج6، چاپ ششم، قم: مرکز نشر اسراء، 1378، ص272.
[69]. ناصر، مکارم شیرازی، ج9، تفسیر نمونه، همان کتاب،  ص107.
[70]. سوره یوسف(12)، آیه 8.
[71]. همان، آیه 10.
[72]. محمد باقر، موسوی، قصص قرآن، چاپ نهم، بی­جا، نشر صدوق، 1370، ص103-99.
[73]. ناصر، مکارم شیرازی، ج9، تفسیر نمونه، همان کتاب،  ص321-326.
[74]. محسن، قرائتی،تفسیر نور، ج6، همان کتاب، ص36.
[75]. اکرم، دیّانی، خسران از دیدگاه قرآن و حدیث، دانشگاه اصول الدین، مقطع: کارشناسی ارشد، 1380.
[76]. سوره یونس(10)، آیه 95.
[77]. اکرم، دیّانی، همان مقاله،
[78]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج10، ص184.
[79]. سوره مؤمنون(23)، آیه105-103.
[80].  رفعت، شمسی­پور، بررسی خسران از نظر قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شمال، مقطع: کارشناسی ارشد، 1377هـ ش.
[81]. سوره اعراف(7)، آیه 9.
[82]. حسین بن احمد، حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ج4، چاپ اول، تهران، میقات، 1363، ص16.
[83]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج14، ص337.
[84]. محسن، قرائتی، تفسیر نور، ج8، چاپ یازدهم، تهران، مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن، 1383، ص131.
[85]. رفعت، شمسی­پور، همان مقاله،
[86]. محسن، فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج2، چاپ دوم، تهران، انتشارات صدر 1415، ص181.
[87]. سوره یونس(10)، آیه45.
[88]. سوره انعام(6)، آیه 31.
[89]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج3، ص238.
[90]. سوره نمل(27)، آیه 5-4.
[91]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج15، ص524-523.
[92]. سوره کهف(18)، آیه 105-103.
[93]. فتح الله، کاشانی، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج5، بی­چا، تهران،کتابفروشی محمد حسن علمی، 1336، ص373.
[94]. همان، آیه 90.
[95]. سوره اعراف(7)، آیه 92.
[96]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج6، ص258.
[97]. یعقوب، جعفری، تفسیر کوثر، ج4، بی­چا، بی­جا، بی­تا، ص151.
[98]. همان.
[99]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج3، ص226؛ یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج3، ص359.
[100]. سوره انعام(6)، آیه 20.
[101]. سوره انبیاء(21)، آیه 70.
[102]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص728.
[103]. سوره طلاق(65)، آیه 9-8.
[104]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج24، ص255.
[105]. علی اکبر، قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج11، چاپ سوم، تهران، بنیاد بعثت، 1377، ص219.
[106]. سوره هود(11)، آیه 63.
[107]. سوره کهف(18)، آیه 106-103.
[108]. فتح الله، کاشانی، همان کتاب، ج5، ص373.
[109]. مفاتیح الغیب ،ج21،ص502.
[110]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج12، ص562؛ مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج9، چاپ اول، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1421، ص379.
[111]. سوره مؤمنون(23)، آیه 110-109.
[112]. همان، آیه 108.
[113]. فضل بن حسن، طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ج4، چاپ دوم، مترجم: مترجمان، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377، ص280.

ص280.
[114]. تفسیر هدایت، ج8، ص241.
[115]. احمد، امیری پور، اخلاق از دیدگاه قرآن و چهارده معصوم - علیهم السلام -، چاپ اول، مشهد، راز توکل، 1383، ص235.
[116]. حشمت الله، ریاضی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج12، چاپ اول، ترجمه: رضا فانی، پیام نور تهران، 1372، ص154.
[117]. سوره فاطر(35)، آیه 39.
[118]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج18، ص238.
[119]. سوره عنکبوت(29)، آیه 52.
[120]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج10، ص338.
[121]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج9، ص96.
[122]. مترجمان، همان کتاب، ج1، ص237.
[123]. سوره بقره(2)، آیه 121.
[124]. محمد ابراهیم، بروجردی، تفسیر جامع، ج1، چاپ ششم، تهران: انتشارات کتابخانه صدر، 1366، ص249؛  محمد بن محمد رضا، قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج2، چاپ اول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1368، ص132.
[125]. فتح الله، کاشانی، همان کتاب، ج1، ص272؛ ابراهیم، عاملی، تفسیر عاملی، ج1، تهران: صدوق، 1360، ص169.
[126].  محمد ابراهیم، بروجردی، همان کتاب، ج2، ص173.
[127]. سوره زمر(39)، آیه 63.
[128]. سوره کهف(18)، آیه 105-103.
[129]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج13، ص548.
[130]. فتح الله، کاشانی، همان کتاب، ج5، ص373.
[131]. محمود، آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج8، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415، ص368.
[132]. محمد جواد، نجفی خمینی اسلامیه، همان کتاب، ج9، ص305.
[133]. رفعت، شمسی­پور،
[134]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج6، ص460.
[135]. سوره نحل(16)، آیه 109-106.
[136]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج12، ص509.
[137]. رفعت، شمسی­پور، همان مقاله،
[138]. محمد ابراهیم، بروجردی، همان کتاب، ج2، ص172.
[139]. سوره مائده(5)، آیه 21.
[140]. رفعت، شمسی­پور، همان مقاله،
[141]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج3، ص59؛ حسین بن علی، کاشفی سبزواری، تفسیر مواهب علیه، بی­چا، تهران، اقبال، 1369، ص235.
[142]. سوره آل عمران(3)، آیه 149.
[143]. ابراهیم عاملی، همان کتاب، ج2، ص234.
[144]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، همان کتاب، ج2، ص856.
[145]. علی اکبر، قرشی، همان کتاب، ج2، ص208.
[146]. رفعت، شمسی­پور، همان مقاله.
[147]. سوره هود(11)، آیه22-19.
[148]. محمد جواد، نجفی خمینی اسلامیه، همان کتاب، ج7، ص254.
[149]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، همان کتاب، ج5، ص225.
[150]. همان.
[151]. محمد جواد، نجفی خمینی اسلامیه، همان کتاب، ج7، ص255.
[152]. سوره انفال(8)، آیه 36.
[153]. ابوالمحاسن حسین بن حسن، جرجانی، همان کتاب، ج3، ص343؛ حسین بن علی، ابوالفتوح راضی، روض الجنان فی تفسیر القرآن، ج9، مشهد، آستان قدس رضوی، 1408، ص112.
[154]. نصرت، امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج5، بی­جا، نهضت زنان مسلمان، 1361، ص383.
[155]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج9، ص96.
[156]. مصطفی، اسرار، از مفاهیم قرآن، چاپ دوم، تهران، راه کمال، 1386، ص192.
[157]. کاظم، ارفع، اخلاق در نهج البلاغه، ج3، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه فیض کاشانی، 1376، ص8.
[158]. سوره شوری(42)، آیه 45.
[159]. سوره بقره(2)، ایه 37.
[160]. مصطفی، اسرار، همان کتاب، ص160.
[161]. احمد، نراقی، معراج السعاده، بی­جا، بی­تا، ص79.
[162]. سوره لقمان(31)، آیه 13.
[163]. سوره زمر(39)، آیه 65.
[164]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج19، ص528.
[165]. سوره یس(36)، آیه 60.
[166]. سوره ص(28)، آِیه 82.
[167]. همان، ایه 83.
[168]. سوره نساء(4)، آیه 119.
[169]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج4، ص213.
[170]. عبدالله، شبر، الجوهر الثمین فی تفسیر کتاب المبین، ج2، چاپ اول، کویت، ،مکتبه الالفین، 1407، ص102.
[171]. علی رضا، میرزا خسروی، تفسیر خسروانی، ج2، چاپ اول، 1390، ص292.
[172]. سوره مجادله(58)، آیه 19.
[173]. مترجمان، همان کتاب، ج15، ص210.
[174]. همان؛ ناصر، مکارم شیرای، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج23، ص461؛ اسماعیل، حتی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج9، بیروت، دارالفکر، بی­تا، ص409.
[175]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج12، ص462.
[176]. محمد بن حبیب الله، سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان الی تفسر القرآن، چاپ اول، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1419، ص549.
[177]. همان، ص212.
[178]. سوره فصلت(41)، آیه 25.
[179]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج20، ص261.
[180]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج10، ص332.
[181]. همان.
[182]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج5، ص459.
[183]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج3، ص365.
[184]. سوره انعام(6)، آیه 140.
[185]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[186]. سوره شمس(91)، آیه 10.
[187]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج27، ص48.
[188]. مترجمان، همان کتاب، ج18، ص131.
[189]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج27، ص49.
[190]. محمد بن علی، شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ج4، چاپ اول، تهران، دفتر نشر داد، 1373، ص797.
[191]. سوره مائده(5)، آیه 30.
[192]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج4، ص350.
[193]. یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج3، ص115.
[194]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج4، ص346.
[195]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج4، ص351.
[196]. همان.
[197]. سوره جاثیه(45)، آیه 27.
[198]. عبدالله، شبر، الجوهر الثمین فی تفسیر کتاب المبین، همان کتاب، ج5، ص458.
[199].  محمد بن علی، شریف لاهیجی، همان کتاب، ج4، ص126.
[200]. ابراهیم، عاملی، همان کتاب، ج7، ص50.
[201]. نصرت، امین، همان کتاب، ج13، ص110.
[202]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج10، ص182.
[203]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ج1، ص280.
[204]. سوره غافر(40)، آیه 78.
[205]. عبدالله، شبر، الجوهر الثمین فی تفسیر کتاب المبین، همان کتاب، ج5، ص362.
[206]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج10، ص299.
[207]. سوره بقره(2)، آیه 27.
[208]. ناصر، مکارم شیرازی، خطوط کلی اخلاق در قرآن، ج20، چاپ اول، بی­جا، اسوه، 1373، ص252.
[209]. مصطفی، اسرار، همان کتاب، ص198.
[210]. عبدالحسین، دستغیب شیرازی، قلب سلیم، چاپ یازدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1370، ص568.
[211]. سوره فصلت(41)، آیه 23-22.
[212]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج17، ص582.
[213]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج17، ص583.
[214]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[215]. رفعت، شمسی­پور، همان مقاله،
[216]. سوره منافقون(63)، آیه 9.
[217]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[218]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج19، ص490.
[219]. اسماعیل، حتی بروسوی، همان کتاب، ج9، ص49.
[220]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[221]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[222]. سوره توبه(9)، آیه 69.
[223]. فضل بن حسن، طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، همان کتاب، ص567.
[224].  حسین بن احمد، حسینی شاه عبدالعظیمی، همان کتاب، ج5، ص141.
[225]. محمد جواد، نجفی خمینی اسلامیه، همان کتاب، ج6، ص337.
[226]. یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج5، ص351.
[227]. محسن، قرائتی، همان کتاب، ج6، ص44.
[228]. سوره یوسف(12)، آیه 14.
[229]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[230]. سوره هود(11)، آیه 47.
[231]. یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج5، ص242.
[232]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[233]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج10، ص354.
[234]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج7، ص62.
[235]. همان، ج5، ص32.
[236]. ناصر، مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج1، چاپ دوم، قم، مدرسه امام علی – علیه السلام -، 1368، ص317.
[237]. سوره تکاثر(102)، آیه 2-1.
[238]. مجید، رشیدپور، مبانی اخلاق اسلامی، چاپ چهارم، بی­جا، انجمن اولیاء و مربیان، 1372، ص187.
[239]. حسین، نوری، مستدرک الوسائل، ج12، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1408، ص290.
[240]. محمد باقر، حجتی، آداب تعلیم تعلم در اسلام، چاپ نوزدهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373، ص546.
[241]. سوره نساء(4)، آیه 145.
[242]. محمد تقی، مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، 1373، ص118.
[243]. سوره بقره(2)، آیه 279.
[244]. محسن، آشتیانی، علی، فایضی، مبانی تربیت و اخلاق اسلامی، چاپ اول، قم، روحانی، 1375، ص208.
[245]. سوره طلاق(65)، آیه 1.
[246]. حسین، مظاهری، حریم­های اخلاقی در آیینه احکام، چاپ اول، اصفهان، حدیث راه عشق، 1387، ص54.
[247]. عبدالله، نصری، مبانی انسان شناسی در قرآن، چاپ سوم، بی­جا، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379، ص280.
[248]. احمد، نراقی، همان کتاب، ج2، ص192.
[249]. سوره نساء(4)، آیه 54.
[250]. محمد، محمدی گیلانی، درس­های اخلاق اسلامی، چاپ اول، تهران، نشر سایه، 1378، ص371.
[251]. سوره هود(11)، آیه 101-106.
[252]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ص238.
[253]. حسن بن فضل، طبرسی، جوامع الجامع، همان کتاب، ج2، ص398.
[254]. مهدی، نراقی، همان کتاب، ج2، ص31.
[255]. سوره آل عمران(3)، آیه 177.
[256]. اکرم، دیانی، همان مقاله،
[257]. همان.
[258]. مصطفی، اسرار، همان کتاب، ص88.
[259]. سوره انفال(8)، آیه 37-36.
[260]. مصطفی، اسرار، همان کتاب، ص87.
[261]. عبدالحجت، بلاغی، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، ج3، چاپ اول، قم، انتشارات حکمت، 1386، ص42.
[262]. یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج4، ص365.
[263]. نصرت، امین، همان کتاب، ج5، ص383.
[264]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج 67، 68، 2، ص207.
[265]. ابوالحسن، موسوی همدانی، بحار الانوار، ج 67 ، 68 ،2، چاپ اول، تهران، کتابخانه مسجد ولی عصر تهران، بی­تا، ص207.
[266] تفسیر روشن ، ج 10 ، ص 188
[267]. سوره توبه(9)، آیه 69.
[268]. عبدالکریم، خطیب، التفسیر القرانی للقرآن،ج5، بی­چا، بی­جا، بی­تا، ص840.
[269]. علی اکبر، قرشی، همان کتاب، ج4، ص268.
[270]. حسین بن احمد، حسینی شاه عبدالعظیمی، همان کتاب، ج5، ص141.
[271]. سوره مائده(5)، آِیه 53.
[272]. نصر بن محمد بن احمد، سمرقندی، تفسیر بحرالعلوم، ج1، بی­جا، بی­تا، ص398؛ محمد، حسنی شیرازی، تبین القرآن، بیروت، دارالعلوم، 1423؛ فضل بن حسن، طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، همان کتاب، ج2، ص88؛ فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، همان کتاب، ج7، ص75.
[273]. سوره مائده(5)، آیه 31-30.
[274]. سوره طلاق(65)، آیه 9-8.
[275]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج؟، ص255.
[276]. ابوحفض نجم الدین محمد، سنفی، تفسیر نسفی، ج2، چاپ سوم، تهران، انتشارات سروش، 1367، ص1070.
[277]. سوره نمل(27)، آیه 5.
[278]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج15، ص523.
[279]. سوره یونس(10)، آیه 46-45.
[280]. سوره نوح(71)، آیه 25-21.
[281]. سوره عنکبوت(29)، آیه 53.
[282]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج16، ص322.
[283]. سوره غافر(40)، آیه 78.
[284]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب ، ج؟، ص181.
[285]. سوره فصلت(41)، آیه 25.
[286]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج؟، ص260.
[287]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج17، ص584.
[288]. سوره هود(11)، آیه22.
[289]. سوره نمل(27)، آیه 5.
[290]. محمد حسین، همدانی، تفسیر انوار درخشان، ج8،  تهران، کتابفروشی لطفی، 1404، ص373.
[291]. سوره نوح(71)، آیه 25-21.
[292]. سوره انفال(8)، آیه 37.
[293]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج9، ص97.
[294]. یعقوب، جعفری، همان کتاب، ج4، ص362.
[295]. سوره طلاق(65)، آیه 10-9.
[296]. علی اکبر، قرشی، همان کتاب، ج11، ص219؛ ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج24، ص254.
[297]. سوره نمل(27)، آیه 5.
[298]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، همان کتاب، ج18، ص79.
[299]. سوره زمر(39)، آیه 16-15.
[300]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج17، ص264.
[301]. احمد علی، بابایی، برگزیده تفسیر نمونه، ج4، چاپ سیزدهم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1382، ص277.
[302]. سوره عنکبوت(29)، آیه 54-52.
[303]. سوره مؤمنون(23)، آیه 103.
[304]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج14، ص329.
[305]. سوره نساء(4)، آیه 121-119.
[306]. احمد بن ابی سعد، رشیدالدین میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج2، تهران، امیر کبیر، 1371، ص700.
[307]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج4، ص214.
[308]. سوره شوری(42)، آیه 45.
[309]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، همان کتاب، ج9، ص54.
[310]. سوره شوری(42)، آیه 45.
[311]. حشمت الله، ریاضی، همان کتاب، ج13، ص86.
[312]. همان.
[313]. سوره فصلت(41)، آیه 24-23.
[314]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج11، ص427.
[315]. فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، همان کتاب، ج22، ص44.
[316]. سوره طور(52)، آیه 16.
[317]. سوره انعام(6)، آیه 31.
[318]. محمد حسین، همدانی، همان کتاب، ج5، ص281.
[319]. ابوالمحاسن حسین بن حسن، جرجانی، همان کتاب، ج3، ص50.
[320]. سوره مؤمنون(23)، آیه 104-103.
[321]. عبدالله، شبر، تفسیر القرآن الکریم، چاپ اول، بیروت، دارالبلاغه للطباعه، 1412، ص336.
[322]. محمد حسین، همدانی، ج11، ص312.
[323]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج15، ص99.
[324]. سوره اعراف(7)، آیه 53.
[325]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج6، ص196.
[326]. سوره هود(11)، آیه 21.
[327]. سوره اعراف(7)، آیه 53.
[328]. عبدالحسین، طیب، همان کتاب، ج7، ص30.
[329]. مترجمان، همان کتاب، ج5، ص33.
[330]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج10، ص285.
[331]. سوره مؤمنون(23)، آیه 108-103.
[332]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص283.
[333]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج15، ص101.
[334]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج14، ص339.
[335]. محمدحسین، همدانی، همان کتاب، ج11، ص313.
[336]. سوره توبه(9)، آیه 69.
[337]. سوره مائده(5)، آیه 5.
[338]. سوره کهف(18)، آیه 103.
[339]. زمر(39)، آیه 65.
[340]. علی اکبر، قرشی، قاموس قرآن، همان کتاب، ج2، ص96.
[341]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ص216. ماده حبط.
[342]. محسن، قرائتی، تفسیر نور، همان کتاب، ج7، ص233.
[343]. عبدالکریم، خطیب، همان کتاب، ج5، ص840.
[344]. علی اکبر، قرشی، تفسیر احسن الحدیث، همان کتاب، ج4، ص268.
[345].  حسین بن احمد، حسینی شاه عبدالعظیمی، ج5، ص141.
[346]. سوره مؤمنون(23)، آیه 103.
[347]. ابوعبدالله محیی الدین محمد، ابن عربی، تفسیر ابن عربی، ج1، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422، ص228.
[348]. سوره کهف(18)، آیه 105-103.
[349]. سوره اعراف(7)، آیه 9-8.
[350]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج13، ص548.
[351]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج12، ص562.
[352]. سوره عصر(103)، آیه 3-1.
[353]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج20، ص608.
[354]. محمود، طالقانی، تفسیر پرتوی از قرآن، ج4، چاپ چهارم، تهران،  شرکت سهامی انتشار، 1362، ص247.
[355]. کاظم، ارفع، همان کتاب، حکمت227.
[356]. همان، حکمت31.
[357]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج20، ص611.
[358]. سوره نساء(4)، آیات 152 و 175؛ سوره حدید(57)، آیه 21 و 19 و 28.
[359]. سوره بقره(2)، آیه 4-2.
[360]. سوره نساء(4)، آیه 162.
[361]. سوره اعراف(7)، آیه 156.
[362]. سوره مائده(56)، آیه 56.
[363]. سوره احزاب(33)، آیه 41.
[364]. سوره جمعه(62)، آیه 10.
[365]. محمد شریف، رضی، نهج البلاغه، چاپ چهارم، ترجمه: محمد دشتی، قم: انتشارات شاکر، 1386، خطبه 114.
[366]. سوره مؤمنون(23)، آیه 102.
[367]. سوره بقره(2)، آیه 25و 82؛ سوره آل عمران(3)، آیه 7؛ سوره نساء(4)، آیه 57.
[368]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج27، ص299.
[369]. کاظم، ارفع، همان کتاب، خطبه 230.
[370]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج27، ص301.
[371]. محمود، طالقانی، همان کتاب، ج4، ص247.
[372]. حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ج1، ص518.
[373]. محمدحسین، طباطبایی، همان کتاب، ج20، ص611.
[374]. سوره آل عمران(3)، آیه 104 و 110؛ سوره اعراف(7)، آیه 199؛ سوره لقمان(31)، آیه 17.
[375]. محمدحسین، طباطبایی، همان کتاب، ج20، ص612.
[376].حسین بن محمد، راغب اصفهانی، همان کتاب، ج2، ص371.
[377]. ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همان کتاب، ج27، ص302.
[378]. محمد بن یعقوب، کلینی، همان کتاب، ج2، ص91.
[379]. سوره رعد(13)، آیه 24.
[380]. سوره هود(11)، آیه 11-9.
[381]. محمد شریف، رضی، همان کتاب، حکمت 82.
[382]. ابوالقاسم، پاینده، همان کتاب، ش2327، ص469.
[383]. محمد حسین، همدانی، همان کتاب، ج18، ص164.
[384]. محمد تقی مصباح یزدی، به سوی او، چاپ اول، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1382، ص22.
[385]. علی، فایضی، اخلاق، تربیت روش­ها، چاپ اول، بی­جا، طراحان نشر، 1378، ص168.
[386]. سوره اعراف(7)، آیه 178.
[387]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ج8، ص436.
[388]. سوره آل عمران(3)، آیه 85.