نقش زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده

محبوبه تارخی

چکیده

مسئله نقش زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده از اساسی­ترین مسائلی است که با این وجود ضرورت تبیین آن، آنچنان مورد توجه اندیشمندان واقع نشده است؛ به گونه­ای که هیچ اثر مکتوبی در این زمینه ارائه نشده است. از این رو تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در پی کشف پاسخ این سؤال است که نقش زن در اقتصاد خانواده چیست. باید گفت زن به عنوان یکی از دو رکن اساسی خانواده و نیمی از جامعه در جایگاه مادری و همسری از طرق مختلفی نقش خود را در بهبود اقتصاد خانواده ایفا می­کند. زنان خانه­دار با خانه­داری و تربیت فرزندان به طور مستقیم و غیر مستقیم باعث قوام اقتصاد و پرورش نیروی کاری می­شوند. تدابیری مثل، طرح و برنامه­ریزی برای هر مدیریتی از جمله زنان خانه­دار ضروری است. تحصیلات، علم و آگاهی نیز لازمه مدیریت است. تقسیم کار از طریق ایجاد اوقات فراغت برای انجام فعالیت­های اقتصادی و کاهش فشار روحی و جسمی بر زنان، در اقتصاد خانواده تأثیرگذار است. نوشتن و اولویت­بندی هزینه­ها توسط زنان به عنوان مدیر داخلی خانه، از مصارف غیر ضروری جلوگیری می­کند و سبب می­شود درآمد مازاد به صورت پس­انداز ذخیره شود و سرمایه­گذاری حاصل از آن آرامش را برای خانواده به ارمغان آورد. زنان با کنترل و نظارت بر درآمد و مصرف نیز می­توانند در ارتقای کیفیت اقتصاد خانواده در جنبه مادی و معنوی مؤثر واقع شوند. علاوه بر این فعالیت­های اقتصادی زنان خانه­دار در خارج و داخل خانه به طور مستقیم باعث افزایش درآمد خانواده می­شود. نقش دیگر زن در اقتصاد خانواده اصلاح الگوی مصرف است و این امر، با قناعت در درآمد و پرهیز از اسراف، تجمل­گرایی، چشم و همچشمی و مدگرایی در بخش مصرف میسر می­شود.

کلید واژگان تحقیق عبارتند از: اقتصاد، خانواده، مدیریت، زنان، اقتصاد خانواده.

مقدمه
انسان موجودی دو بُعدی است: ملکوتی و مادی. بقای حیات انسان در گروی تأمین نیازهایش است، از مهم­ترین نیازهای مادی انسان، نیاز اقتصادی است.

از لحاظ اجتماعی، خانواده اساسی­ترین عامل تولید، مصرف کالا و خدمات در جامعه است، و مسئولیت عمده­اش بقاء نسل می­باشد. همچنین خانواده محل اصلی زندگی، مصرف، تربیت و سایر آموزش­های انسانی بوده و رفتار تمام افراد متأثر از فرهنگ خانواده­های آنهاست. توسعه و رفاه آنگاه مطلوب است که همراه با تربیت معنوی و اخلاق باشد. از این رو بر خانواده­ها لازم است در کنار  مسائل اقتصادی خانواده رشد معنوی و بهره­گیری از آموزه­های دینی را مورد توجه قرار دهند.

خانواده، اولین و مهم­ترین واحد اجتماعی است. برای رسیدن به اقتصاد سالم در خانواده همکاری اعضای آن لازم و ضروری است و در این بین، زن به عنوان مادر، در خانواده نقش محوری و جایگاه ویژه­ای دارد و به دلیل وظایف سنگین و مستمر در ایفای نقش­های خانگی نیاز به حمایت و توجهات ویژه از سوی همسر و جامعه احساس می­شود.

روایات قابل تأمل متعددی در اسلام درباره «تقدیر معیشت» وجود دارد که گویای اهمیت نگرش اسلام درباره اقتصاد خانواده می­باشد. در اسلام راهبردهایی برای رسیدن به اهداف اقتصادی و پاسخ به نیازها وجود دارد که ما را به سمت انتخاب صحیح کالا و به دست آوردن پاسخ مثبت درباره نیازها هدایت کند. مدیریت اقتصاد خانواده از مهم­ترین وظایف مدیر داخلی خانواده است که با تدبیر او شکل می­گیرد؛ اگر تدابیر اصولی و صحیحی اندیشیده شود، خانواده می­تواند از کمترین درآمد بیشترین استفاده را داشته باشد.

فصل اول:
کلیات تحقیق
 

1-تعریف و تبیین موضوع
اقتصاد خانواده به معنای چگونگی سامان­دهی و مدیریت منابع خانه است. زنان در جایگاه همسری و مادری نیمی از نیروی انسانی جامعه را تشکیل می­دهند. از جمله مهم­ترین ابعاد زندگی فردی و اجتماعی و هم­چنین اخروی انسان که بی­شک متأثر از نقشِ زنان است عرصه اقتصاد است. مسائل اقتصادی از مسائل مهم و حیاتی بشر است. اقتصاد با آخرت پیوندی ناگسستنی دارد.

اهمیت مدیریت منابع اقتصادی خانواده به اندازه­ای است که با مدیریت درست بنیان خانواده محکم شده، مشکلات خانوادگی کاهش می­یابد. زنان با تأسی از سیره حضرت زهرا – سلام الله علیها – و با بهره­مندی از دقت و هوش و عقل بالای خود در تمامی عرصه­های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و … نقش بسزایی دارند. حال این سؤال به ذهن می­رسد که زن خانه­دار چگونه و با چه تدبیری می­تواند در اقتصاد خانواده مؤثر باشد؟

2- اهمیت و ضرورت تحقیق
در میان احتیاجات انسان برای بقا و حیات، احتیاجات اقتصادی اولی­ترین احتیاجات است. کمتر انسانی است که با وجود محدودیت­ها و افزایش قیمت­ها و هزینه­های زندگی بتواند به همه خواسته­های خود برسد. بسیاری از خانواده­ها با نقص در مدیریت خانواده مواجه هستند و فرهنگ قناعت و صرفه­جویی در آن­ها کمرنگ است و بسیاری از خانواده­های مُرفّه به خاطر سوء مدیریت و عدم استفاده صحیح و بجا از امکانات مالی افسرده، مضطرب و از هم گسیخته­اند. از طرفی دیگر در مسأله اقتصاد مقاومتی که در شرایط تحریم به کار می­رود و به فرموده مقام معظم رهبری مسأله مدیریت مصرف یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی است.

خانواده به عنوان اولین پایگاه تربیت و پرورش منابع انسانی است. هر گاه منابع انسانی در

 محیطی سالم و با انگیزه و احساسات و عاطفه و خیرخواهی و … پرورش یابند و با عزت نفس و مناعت زندگی را بگذرانند، نیروی قوی­تری در چرخش امور اقتصادی و اجتماعی خواهند داشت.

زنان با فراهم کردن و آماده کردن محیطی با نشاط و صمیمی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و توجه به بهداشت روحی، جسمی و روانی اعضای خانواده اثر مستقیم بر اقتصاد جامعه می­گذراند، بلکه زن می­تواند با توجه به مدیریت و سازمان­دهی صحیح در امور خانواده و با محاسبه مطلوبیت حاصل از اشتغال؛ علاوه بر بالا بردن سطح اجتماع در زمینه­های مختلف به بودجه خانوار نیز کمک نماید. سپس ضروری می­نماید به این مسأله پرداخته شود.

3- اهداف و فوائد تحقیق
طبق فرموده مقام معظم رهبری، مبنی بر فرهنگ­سازی و ایجاد گفتمان رایج و فراگیر برای اجرای سیاست­های کلی اقتصاد مقاومتی؛ مهم­تریمن هدف، فرهنگ­سازی و بهبود اقتصاد جامعه از طریق نشان دادن نقش زنان در اقتصاد خانواده است.

دیگر اهداف این تحقیق عبارت­اند از:

1- تبیین کیفیت تأثیر زنان در اقتصاد خانواده، 2- بر شمردن راه­کارهای عملی مؤثر در اقتصاد خانواده، 3- شناخت جایگاه زن در خانواده و در جامعه، 4- آگاهی دادن به زنان مبنی بر این­که تلاش کشورهای غربی در تهاجم فرهنگی زنان را هدف گرفته است.

4- پیشینه موضوع تحقیق
در منابع حدیثی و روایی به طور پراکنده، راجع به فعالیت اقتصادی و مسائل مربوط به آن مطالب زیاد آمده است ولی کتابی با این عنوان یافت نشد و فقط چند کتاب با عناوین مشابه کهپیرامون مباحث اقتصاد خانواده است وجود دارد که عبارتند از:

1- کتاب اقتصاد خانواده، اخلاق معیشتی در قرآن و سنت؛ نوشته سید محمد شفیعی مازندرانی منتشر شده توسط انتشارات مسجد جمکران. در این اثر بر موضوعاتی نظیر اهمیت معیشت و ضرورت رفع نیازمندی­های اقتصادی زندگی و اهمیت اخلاق در جامعه در همه ابعاد به ویژه در عرصه­های اقتصادی پرداخته می­شود. در این کتاب بحث­های اخلاقی ثروت بررسی شده و مبحث اقتصاد خانواده که کمتر با ثروت و ثروت­اندوزی ارتباط دارد را مورد توجه قرار نداده در حالی که تحقیق حاضر هم بحث­های اخلاقی مؤثر در اقتصاد خصوصاً اقتصاد خانواده و هم بحث­های مدیریتی را در خود جای داده است.

2- کتاب اقتصاد خانواده، نویسنده: زهرا افشاری

کتاب اقتصاد خانواده در هشت فصل تدوین شده است. نویسنده پس از طرح کلیات آشنایی با اقتصاد خانواده، مطالبی را در زمینه اصول اساسی اقتصاد خانواده، برنامه­ریزی و اصول اساسی آن، تنظیم خانواده، برنامه­ریزی درآمد، مصرف و بودجه و راه-های مقابه با حوادث در خانواده آورده است. در این کتاب از مباحث اخلاقی و دینی سخنی به میان نیامده است و تنها اقتصاد خانواده بدون اشاره به نقش زن در این اقتصاد مباحثی مطرح شده است.

3- کتاب «مقدمه­ای بر اقتصاد خانواده، مروری بر پیشرفت نظری و مطالعات تجربی» نویسنده: نوربرت توروث، مترجم: وحید مهربان، ناشر گل آذین.

کتاب حاضر دربردارنده مقدمه­ای بر اقتصاد خانواده است و به منظور آشنایی مقدماتی با این حوزه تدوین شده است. در فصل­های مختلف کتاب آشنایی با اقتصاد خانواده و سیر تحولات نظری اقتصاد خانواده و نیز مهم­ترین مطالعات صورت گرفته به صورت خلاصه ارائه گردیده است.

کتاب معرفی شده نیز فقط مباحث اقتصاد خانواده را آن هم به صورت نظری آورده، و در پی

ارائه راه­کارهای عملی و هم­چنین بیان نقش آموزه­های دینی و اخلاقی مؤثر براقتصاد خانواده نیست.

4- کتاب مدیریت امور اقتصاد خانواده تألیف زهرا ملک مطیعی

این کتاب اصول و قواعد خانه­داری و مدیریت خانه را به زبانی ساده و در هشت فصل به زنان آموزش داده است. آموزش­هایی در زمینه آداب شستن ظرف­ها، آشپزی، خواص میوه­ها و خوراکی­ها، اصول و فنون پذیرایی از مهمان، پرستاری و امداد در خانه و … از مطالب این کتاب است.

این اثر همان­طور که معرفی شد تأثیر خود را در اقتصاد خانواده فقط از طریق خانه­داری می­گذارد ولی با ملاحظه تحقیق حاضر نقش دستورات دینی و اخلاقی در کنار اصول مدیریتی و تأثیر آن در اقتصاد خانواده قابل توجه است.

5- کتاب مدیریت اقتصاد در خانواده، نویسنده: احمد صافی، ناشر انجمن اولیاء و مربیان

در کتاب حاضر علاوه بر مباحث مدیریت خانواده، گفتارهایی سودمند به اقتصاد خانواده، هم­چنین نقش مدیریت خانواده در میانه­روی و صرفه­جویی می­پردازد و نمونه­هایی ملموس و عینی از خانواده­هایی کامیاب دراین زمینه دراین زمینه یادآور می­شود.

این کتاب به صورت اجمالی و کوتاه و با بیان تعداد اندکی از آموزه­های دینی نقش خود را در اقتصاد خانواده ایفا می­کند در صورتی که تعداد زیادی از آموزه­های دینی ما در اقتصاد مؤثر هستند.

6- کتاب اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، نویسندگان: دکتر علی شریعتی، لینا سادات حسینی، رقیه قهرمانی نیک، ناشر: پژوهش­گاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

فصل اول این کتاب، بایسته­های کلی نظام اقتصاد خانواده اسلامی را بیان می­کند. فصول دیگر به بایسته­های نظام اقتصادی خانواده در بخش درآمد، در بخش هزینه و شایسته­های اخلاقی نظام

اقتصاد خانواده اختصاص دارد. با در نظر گرفتن فصول مختلف این کتاب مشخص می­شود که مؤلف فقط در صدد بیان بایدها و شایسته­های نظام اقتصاد خانواده است و نبایدها و آنچه که در نظام اقتصادی خانواده مذموم می­باشد و نیز نقش مدیریت در اقتصاد مورد مورد توجه قرار نگرفته است.

در این زمینه پایان­نامه­هایی نیز نگاشته شده است که مهم­ترین آن­ها عبارتند از:

1- نقش زنان خانه­دار در اقتصاد کشور (زنان گنج­های پنهان)، معصومه ظهوری فرسنگی، دانشگاه حوزه علمیه خراسان، تاریخ انتشار: 1391هـ ش.

در این پایان­نامه نقش زنان خانه­دار می­تواند قسمتی از صادرات غیر نفتی را شامل شود و نیز صرفه­جویی و قناعت را جزء مواردی دانسته که زن که محور خانه است می­تواند با این اصول تحول عظیمی را در جامعه ایجاد نماید. آنچه در این اثر واضح و مشخص می­باشد، مسأله خانه­داری و تأثیر زن خانه­دار در اقتصاد کشور مطرح است در حالی که تحقیق حاضر نقش زن را در اقتصاد خانواده بررسی می­کند.

2- اشتغال زنان از منظر قرآن و حدیث، مهین روزبهانی، دانشگاه آزاد اسلامی اراک، 1378هـ ش.

مباحث این پایان­نامه در شش بخش تنظیم شده است که شامل جواز اشتغال زنان و وظایف خانوادگی، اشتغال زنان و محیط کار، فوائد اشتغال زنان و راه­های رفع آن است، همان­گونه که از عنوان این پایان­نامه نمایان است بحث اشتغال زنان مورد بررسی قرار گرفته و ارتباط چندانی با تحقیق در پیش­رو ندارد.

3- نقش زنان در عرصه اجتماع، محبوبه زارع کاریزی، دانشگاه مشهد، مدرسه علمیه فاطمه الزهراء. در این پژوهش به برخی از نقش­های زن در جامعه اشاره شده است، از جمله: در نقش مادری

به مسأله نقش مادر، نقش همسری به مدیریت او در خانه و وظایف او در مقابل همسرش توجه شده، نیز نظری به نقش سیاسی او و هم­چنین به حضور او در مناسبات اقتصادی و به بیان مناسب­ترین مشاغل و آثار اشتغال و مشارکت اجتماعی زنان پرداخته است. پژوهش نامبرده نیز به نقش زن و تأثیر او در اقتصاد خانواده توجه نداشته چرا که هدف این پژوهش نقش زن در عرصه اجتماع است نه در اقتصاد.

4- آثار و پیامدهای اشتغال زنان در تربیت فرزندان و اجتماع، زهرا حیدری رودخانه، درگز، مدرسه علمیه فاطمه الزهراء.

بخش­های مختلف این پژوهش و اهمیت اشتغال خصوصاً اشتغال زنان، موقیعت اجتماعی زن در ادوار مختلف تاریخ، اهمیت نقش آفرینی مستقیم و غیر مستقیم زنان درتاریخ و عوامل اشتغال زنان است.

تحقیق نامبرده مانند پژوهش­های دیگر به صورت خیلی جزئی به طوری که ارتباط مختصری با یکی از زیر فصل­هایی تحقیق حاضر داشته باشد مرتبط بوده است. آنچه در تحقیق حاضر مد نظر است با تحقیقات دیگر متفاوت بوده و در بین همه این آثار معرفی شده (کتاب­ها، مقالات، پایان­نامه­ها) هیچ یک این موضوع را به این شکل که در تحقیق حاضر وجود دارد بررسی نکرده­اند و در تعداد اندکی از آن­ها به صورت خیلی جزیی بحث اقتصاد خانواده وارد شده بدون این­که نقش زنان را در آن بررسی کرده باشد. تحقیق حاضر سعی نموده نقش زنان خانه­دار و همه عوامل مؤثر در اقتصاد خانواده را با الهام از آموزه­های دینی و مباحث مدیریتی را گردآوری نماید و اثری کامل و جامع در این زمینه ارائه کند.

در این زمینه مقالاتی نیز نگاشته شده است که مهم­ترین آن­ها عبارتند از:

1- مصرف­گرایی و مدیریت اقتصاد خانواده، مهدی موسوی، ارمغان، پاییز 88، شماره 8.

نویسنده این مقاله ضمن توضیحی خلاصه پیرامون اهمیت مدیریت مصرف، مطالبی درباره پس­انداز، راه­کارهایی برای بهره­وری در خانواده و چند نکته در تربیت اقتصادی فرزندان در این نوشتار گنجانده است. مقاله نامبرده بسیار کوتاه بوده و تنها به مباحث مدیریتی توجه داشته و از مباحث دینی و اخلاقی مؤثر در اقتصاد غافل بوده است.

2- مدیریت اقتصاد در خانواده، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی – رحمه الله علیه -، پیوند، مهر 88، شماره 360.

در این مقاله چند توصیه در ارتباط با مدیریت اقتصادی خانواده و راه­کارهای عملی مدیریت اقتصادی مؤثر در خانواده آمده است. این مقاله نیز همانند آثار دیگر فقط به بحث مدیریت اقتصادی پرداخته در حالی که پژوهش در پیش­رو بسیار کامل­تر از حیث مدیریت و اخلاق می­باشد.

3- نقش و سهم زنان در اقتصاد، مترجم: سید حسین علوی لنگرودی، بانک و اقتصاد، مرداد و شهریور 86، شماره 84.

این نوشته نقش و سهم زنان را در اقتصاد از نظر اشتغال بررسی کرده و از جوانب دیگر تأثیر گذاری زنان غافل بوده است. آنچه در این مقاله به صورت ترجمه شده آمده است، درباره اشتغال زنان و آمارهایی از کشورهای مختلف از تأثیرات اشتغال زنان و مردان در اقتصاد و بازار کار است.

4- نقش زن در اقتصاد خانواده، زهرا رضایی آهوانویی، طهورا، تابستان 90، شماره 9.

در این مقاله نویسنده نسبت به آثار دیگر از نظر مدیریت اقتصادی کامل­تر بوده ولی در مقایسه با تحقیق کنونی، بسیاری از مطالب ناقص است و جای راه­کارهای عملی و آموزه­های دینی و اخلاقی در آن خالی است.

5- سؤال­های تحقیق
سؤال اصلی

نقش زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده چیست؟

سؤالات فرعی

1. خانواده، اقتصاد، مدیریت و اقتصاد خانواده به چه معنا هستند؟

2. تدابیر مدیریتی مؤثر زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده چیست؟

3. فعالیت­های اقتصادی مؤثر زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده چیست؟

4. اصلاح الگوی مصرف خانواده چگونه توسط زنان خانه­دار صورت می­گیرد؟

6- فرضیه تحقیق
زن به عنوان یکی از دو رکن اساسی خانواده و نیمی از جامعه در جایگاه مادری و همسری نقش اساسی را در اقتصاد خانواده ایفا می­کند.

7- پیش فرض­های تحقیق
1- در نظام اقتصادی اسلام آموزه­های وارد شده که به کارگیری آن­ها راه رشد و توسعه را فراهم می­کند.

2- یکی از عوامل مؤثر در توسعه اقتصادی نیروی انسانی یا سرمایه انسانی است.

3- مدیریت و برنامه­ریزی در اداره امور، رکن اساسی پیشرفت و کمال در همه عرصه­ها، به خصوص عرصه اقتصادی است.

8- روش تحقیق
روش تحقیق به اعتبار ماهیت توصیفی – تحلیلی است و به اعتبار زمان حال­نگر و به اعتبار

 روش جمع­آوری اطلاعات اسنادی و مدارکی است که با رجوع به منابع کتابخانه­ای صورت گرفته است.

9- مفاهیم و متغیرها
زن، اقتصاد، مدیریت، خانواده.

زن: جنس مادینه در انسان، مقابل مرد، زوجه.[1] انسان ماده، به معنی جفت مرد که به عربی زوجه می­گویند.[2]

اقتصاد: از قصد به معنی راه صاف و راست و اقتصاد در کار و خرج کردن، میانه­روی کردن.[3] تعادل «دخل و خرج را نگه داشتن»، به اندازه خرج کردن.[4] اقتصاد در اصطلاح عبارت است از بررسی، ارزیابی و انتخاب روش­هایی که بشر استفاده از منابع به منظور تولید کالاها و خدمات و توزیع آن­ها جهت مصرف به کار می­گیرد.[5]

مدیریت: در لغت، استعداد اداره کردن کار یا مؤسسه[6]؛ و در اصطلاح تعاریف، متعددی برای آن آمده است از جمله:

هنر انجام امور به وسیله دیگران. فرآیندی که طی آن تصمیم­گیری در سازمان­ها صورت می­گیرد. انجام وظایف برنامه­ریزی، سازمان­دهی، رهبری، هماهنگی و کنترل.[7]

خانواده: در لغت خاندان، دودمان، اهل خانه، زن و فرزند[8]؛ و در اصطلاح، واحد اجتماعی نشئت گرفته از ازدواج یک مرد و زن که فرزندان پدید آمده از آن­ها، آن را تکمیل می­کنند.[9]

10- ساختار تحقیق
این تحقیق شامل پنج فصل است. بعد از بیان کلیات در فصل اول، به مفهوم شناسی واژه­ها در فصل دوم پرداخته می­شود زیرا که در ابتدای هر تحقیقی باید محقق نسبت به واژه­ها و مفاهیم مورد تحقیق خود آشنا باشد تا فهم درست و مناسبی از بحث بدست آورد.

فصل سوم به تدابیر مدیریتی مؤثر زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده اختصاص دارد. از آنجا که زنان به عنوان مدیر داخلی خانه شناخته می­شوند پس باید تدابیر به کار گرفته توسط آنان برای مدیریت اقتصادی خانواده معرفی شود تا بیش از پیش نقش مدیریتی زنان بر همگان آشکار شود. فصل چهارم به فعالیت­های اقتصادی مؤثر زنان خانه­دار می­پردازد، چرا که زنان خانه­دار در کنار تدابیر مدیریتی­شان، با فعالیت­های اقتصادی درخارج از خانه و در خانه نقش خود را در اقتصاد خانواده پر رنگ­تر می­کنند. در فصل آخر هم با اصلاح الگوی مصرف پس از بخش تولید مستقیم و غیر مستقیم به صورت مدیریت و فعالیت اقتصادی، تأثیر زنان را در اقتصاد خانواده نشان می­دهند با توجه به اینکه در اقتصاد مصرف پس از تولید است.

11- محدودیت­ها، مشکلات و موانع تحقیق
مهم­ترین مشکلات در راستای انجام تحقیق عبارتند از:

1- کمبود منابع

2- در دسترس نبودن منابع دست اول

3- ظهور قوانین پی در پی از سوی مرکز

                                                                                                      

فصل دوم:
مبانی و مفاهیم تحقیق
 

 

مناسب است در ابتدای این فصل برای آشنایی خواننده و همچنین محقق تعدادی از مفاهیم اصلی و پر کاربرد تحقیق به صورت لغوی و اصطلاحی معرفی شود که به تربیت به تعریف آنها پرداخته می­شود.
1- مفهوم اقتصاد
انسان با توجه به تمایلی که به ارضای نیازهای مادی و معنوی خود دارد، سعی می­کند که با صرف حداقل تلاش و هزینه، حداکثر نتیجه را به دست آورد، این راه و روش، اصل اقتصاد نامیده شده، فرد تحت تأثیر هر مشرب خاصی که باشد، لازم است بر مبنای این اصل رفتار کند. بنابراین «اقتصاد» علمی است که رفتار و رابطه انسان را با اشیای مادی مورد نیاز او که به رایگان در طبیعت نمی­یابد، مطالعه می­کند، اقتصاد، علم محض نیست؛ بلکه مجموعه اصول و قواعدی است که تحت تأثیر اراده بشر قرار می­گیرد.

1-1- مفهوم لغوی اقتصاد
معنای اصلی واژه اقتصاد در کتب لغوی میانه روی[10] است که حد مشترک معانی اقتصاد در کتب لغوی است که اقتصاد را میانه راه رفتن،[11] میانه روی کردن،[12] میانه روی در هزینه­ها،[13] میانه روی در هر کاری[14] ذکر کرده­اند.

حسن انوری برای واژه اقتصاد معنای صرفه­جویی و دانش بررسی تولید ثروت و مصرف کالاها و خدمات، و سازمان دادن بر ثروت، صنعت و منابع ملی، و استفاده بهینه از اندیشه­ها را نیز بر

می­شمرد.[15]

در فرهنگ­نامه فارسی واژگان و اعلام، اداره عاقلانه هزینه و درآمد، مجموعه مسائل مربوط به پیوند هزینه و درآمد برای معنای اقتصاد نوشته شده است. غلامحسین صدری افشار در این اثر خود علاوه بر معنای گفته شده، اقتصاد را دانش بررسی روش­های معیشتی افراد و جامعه­ها، رابطه­ها، رابطه های این روش­ها و قانون­های حاکم بر آن­ها، و کشف و پیشنهاد روش­های تازه برای تولید و توزیع درآمد می­داند.[16]

محمود سعیدی­پور نیز در فرهنگ جدید فارسی رازی معانی دیگری برای اقتصاد بیان می­کند: اقتصاد: تراز مالی، سیاست اجتماعی، کوتاه کردن، قناعت کردن.[17]

هم­چنین، معنای تعادل دخل و خرج را نگه داشتن و به اندازه خرج کردن[18] در فرهنگ عمید برای این واژه ذکر شده است.

کلمه اقتصاد، لغتی عربی است. اقتصاد مصدر باب افتعال از ریشه «قصد» است. برای واژه «قصد» معانی متعدد بیان شده است. راستی و همواری راه، قصد،[19] استقامه الطریق – راه درست و راست -،[20] قصد نهایی، اجتناب و دلاوری.[21]

 

علی رازینی در پژوهشی پیرامون مفردات قرآن، میانه روی و اعتدال پیشه کردن[22] را در معنای قصد آورده است.

فرهنگ بزرگ جامع نوین (ترجمه المنجد) اقتصاد را صرفه­جویی و میانه­روی بیان می­کند.[23]

راغب در مفردات خود چنین می­نویسد:

«الاقتصاد علی ضدبین احمدهما محمود علی الاطلاق و ذلک فیما له طرفان افراط و تفریط کالجود فانه بین الاسراف و البخل و کالشجاعه فانها بین القهور و الجبن و نحو ذلک الثانی یکنّی به عَمّا یتردد بین المحمود و المذموم و هو فیما یقع بین محمود و مذموم کالواقعبین العدل و الجور و القریب و للبعید؛ اقتصاد بر دو قسم است: یکی از آن دو به طور مطلق پسندیده است و آن در پیزی است که برای آن دو طرف استف افراط و تفریط – زیاده­روی و کوتاهی کردن -، مثل جود و بخشش است که بین اسراف و بخل ورزیدن است و مثل شجاعت که بین بی­باکی و ترس است و مانند آنها. دوم: کنایه آورده می­شود از اقتصاد برای چیزی که بین پسندیده و مذموم بودن مردد است و آن زمانی است که بین خوب و بد واقع شود، مثل واقع شدن بین عدالت و ستم کردن و بین نزدیک و دور.»[24]

معروف­ترین معنای قصد در قرآن و روایات، میانه است؛ اقتصاد نیز به معنی اعتدال و میانه­روی آمده است.

علامه طباطبائی در تفسیر آیه «منهم امه مقتصده» می­گوید:

«اقتصاد به معنای گرفتن قصد، و قصد به معنای میانه است، پس اقتصاد به معنای میانه

روی در امور و پرهیز از افراط و تفریط در امور است.»[25]

دسته­ای از آن­ها معتدلند و زیاده­روی و قصوری ندارند، این تفسیر در مجمع البیان در ذیل همین آیه وارد شده است.[26]

هم­چنین در تفسیر آیه «واقصد فی مشیک» در المیزان بیان شده است:

کلمه قصد در هر چیز به معنای حد اعتدال در آن است و معنای آیه این است که در راه رفتنت میانه­روی را پیش­گیر.[27]

چنان که در تفسیر مجمع البیان آمده است:

«و اقصد فی مشیک: أی اجعل فی مشیک قصداً مستویاً علی وجه السکون و الوقار، یعنی میانه رو باش و به آرامی و وقار راه برو.»[28]

ملافیض کاشانی و اسماعیل حقی بروسوی این آیه را، توسط فیه بین الدبیب و الاسراغ[29]؛ وسط قرار بگیر در آن بین کُند و تند رفتن. ای توسد بین الدبیب و الاسراع[30]، راه برو بین کُند و تند، تفسیر کرده­اند.

در تفسیر خسروی نوشته علی رضا میرزا خسروانی در تفسیر این آیه آمده: واقصد توسط و

 سبیل قصد، ای وسط معتدل[31]؛ قصد کن وسط و میانه بودن و راه میانه را، یعنی راه معتدل – راه میانه.

1-2- مفهوم اصطلاحی اقتصاد
در اصطلاح، برای اقتصاد تعریف­های مختلفی ارائه شده است، از جمله اینکه گفته­اند:

«اقتصاد عبارت است از بررس و ارزیابی و انتخاب روش­هایی که بشر برای استفاده از منابع به منظور تولید کالاها و خدمات و توزیع آن­ها جهت مصرف به کار می­گیرد.[32]

کتاب اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، علم اقتصاد را، مطالعه روش انتخاب و استفاده انسان و جامعه از منابعی است که طبیـعت و نسل­های گذشته در اختیار وی قرار داده است، تعریف می­کند.[33]

در تعریف دیگری در کتاب مؤلفه­های مدیریت جهادی چنین آمده است:

«اقتصاد: دانشی که با در نظر گرفتن کمبود کالا و ابزار تولید و نیازهای نامحدود بشری به تخصیص بهینه کالاها و تولیدات می­پردازد. مجموعه­ای از فعالیت­های بهم مرتبط، تولیدی و مصرفی دانسته شده که به تعیین چگونگی تخصیص منابع کمیاب کمک می­رساند. علم تخصیص امکانات محدود به خواسته­های نامحدود».[34]

آیت الله سبحانی نیز در این باره بیان می­دارد:

«علم اقتصاد در اصطلاح توده مردم همان علم معاش است، علمی که به ما می­آموزد

 چگونه از منابع طبیعی، با کار کمتر، تولید بیشتر داشته باشیـم، تولیدی که نیـاز ما را در زندگی برطرف سازد.»[35]

گاهی این علم به شکل پیچیده­تری تعریف می­شود، مخصوصاً از طرف کسانی که اقتصاد را زیربنای دیگر مسائل مربوط به اجتماع می­دانند از جمله این تعاریف عبارت است از: پیوند و نیروی متضاد خواسته­های نامحدود بشر در برابر منابع طبیعی محدود و تولید محدودتر.[36]

یونانی­ها اقتصاد را «ایکوس نوموس» می­گویند که به مفهوم تدبیر منزل، اداره و تنظیم امور خانه است.

جان مارشال در تعریف اقتصاد می­گوید:

«علمی است که چگونگی ایجاد توزیع و هزینه کردن ثروت را مورد بررسی قرار می­دهد.»

لودویک بر این باور است که:

«علم اقتصاد علمی است که به بررسی رابطه انسان با نیازهای مادی­اش که به رایگان در طبیعت وجود دارد می­پردازد.»[37]

2- مفهوم خانواده
خانواده – که مهم­ترین و کهن­ترین نهاد اجتماعی است – عبارت است از: گروهی از افراد که با یکدیگر دارای پیوند نسبی یا سببی­اند و به دلیل قرابت یا زوجیت، با یکدیگر همبستگی حقوقی

یافته­اند.[38]

2-1- مفهوم لغوی خانواد
با مراجعه و جستجو در منابع، تعداد معدودی از آن­ها، واژه خانواده را تعریف کرده­اند:

گروهی خانواده را تیره،[39] فامیل،[40] خاندان،[41] زن و فرزند،[42] دودمان و تبار،[43] مجموعه خویشاوندان یک شخص،[44] خویشان نزدیک،[45] می­دانند.

در فرهنگ­نامه فارسی واژگان و اعلام، غلامحسین صدری افشار، خانواده را 1- گروهی از افراد که با یکدیگر دارای پیوند سببی یا نسبی هستند. 2- مجموعه افراد دارای پیوند سببی یا نسبی که در زیر یک سقف زندگی می­کنند و دارای سرشت مشترکی هستند معرفی می­کند.[46]

حسن انوری خانواده را کوچک­ترین گروه اجتماعی در جامعه که شامل پدر و مادر و فرزندان است می­داند. در تعریفی دیگر از خانواده می­گوید: مجموعه چیزهایی که پیوند مشترک دارند، یا از یک اصل و ریشه هستند.[47]

ایشان خانواده را دارای انواعی می­داند، خانواده هسته­ای و خانواده غیرهسته­ای، از آن جمله­اند،

 وی در کتاب خود به تعریف این واژه­ها پرداخته است.

2-2- مفهوم اصطلاحی خانواده
ازآنجا که نهاد خانواده در طول تاریخ در فرهنگ­های مختلف در شکل­های گوناگونی تحقق یافته و نیز به جهت اینکه یک خانواده معین ممکن است در معرض حوادثی از قبیل فوت همسر یا اطلاق و انتقال به وضعیت تک سرپرستی و یا توقف رابطه جنسی قرار گیرد، ارائه تعریفی جامع و جهان شمول از واژه خانواده دشوار می­نماید.

به همین دلیل، تعریف­های ارائه شده معمولاً با مشکل عدم جامعیت و یا عدم مانعیت روبه رو هستند.[48] از این گذشته، ارائه تعریف جامع بر این پیش فرض استوار است که خانواده را نهادی جهانی تلقی کنیم، در حالی که اتفاق نظری در این خصوص وجود ندارد و به باور عده­ای از صاحب نظران، واژه خانواده با فرهنگ­ها و جوامع اروپایی و آمریکایی و پیشینه تاریخی آن­ها ارتباط دارد؛ در نتیجه هرچند تعدادی از عالمان علوم اجتماعی، خانواده را نهاد اجتماعی قلمداد کرده­اند، گروهی دیگر این واژه را برای اشاره به ویژگی متمایز حیات اجتماعی قلمداد کرده­اند، گروهی دیگر این واژه را برای اشاره به ویژگی متمایز حیات اجتماعی در بعضی فرهنگ­ها و دوره­های تاریخی به کار برده­اند.[49]

با چشم پوشی از مشکل عدم جامعیت و عدم مانعیت تعاریف خانواده، به نقل برخی از مهم­ترین تعریف­های ارائه شده از سوی صاحب نظران علوم اجتماعی اشاره می­کنیم:

«خانواده، واحدی اجتماعی است که بر اساس ازدواج پدید می­آید.»

«خانواده از گروهی از اشخاص تشکیل می­شود که روابط­شان با یکدیگر بر پایه خویشاوندی

 همخونی استوار است».[50]

خانواده به تعبیر ساده عبارت است از کوچک­ترین واحد اجتماعی که حاصل ازدواج یک زن و مرد است. تعریف دیگر، خانواده را شامل مجموعه­ای از افراد می­داند که با هدف و منافع مشترک زیر یک سقف گرد هم می­آیند.[51]

مک آیور در تعریف خانواده می­گوید:

«خانواده، گروهی است دارای روابط جنسی چنان پایا و مشخص که به تولید مثل و پرورش فرزندان منتهی شود.»[52]

عده­ای دیگر بر این باروند که:

«خانواده به گروهی از اشخاص گفته می­شود که به واسطه رابطه زناشویی، خونی یا فرزندخواندگی با یکدیگر اتحاد یافته­اند و یک خانوار واحد را به وجود آورده­اند؛ در قالب نقش­های اجتماعی خاص زن و شوهر، پدر و مادر، برادر و خواهر با یکدیگر کنش و ارتباط متقابل دارند و فرهنگ مشترکی را ایجاد می­کنند.»[53]

مورداک خانواده را این چنین تعریف می­کند:

«خانواده، گروهی اجتماعی است با اقامتگاه مشترک، همکاری اقتصادی و تولید مثل».[54]

جامعه­شناسان در تعریف خانواده هم داستان نیستند شماری از آنان بر تعاریف سنتی­تر از خانواده تأکید دارند. این تعاریف بیشتر خانواده­ی هسته­ای، ناهم­جنس­گرا و متمرکز بر رابطه­های

خونی را شامل می­شوند.

در برابر برخی دیگر می­کوشند تعریف خانواده را چنان گسترش دهند که شامل هرگونه هم زیستی در یک چهار دیواری بشود. خانواده گذشته از واقعیت­های بیرونی، در اذهان دانشمندان و مردم تعریفی روشن دارد.[55]

ارکان اصلی خانواده در این تعریف چنین­اند:

1- با رابطه بین دو ناهمجنس که با ازدواج قانونی شکل گرفته پدید می­آید؛

2- زوجین با هدف دوام و پایانی آن را تشکیل می­دهند.[56]

خانواده را از دیدگاه­های مختلف می­توان تعریف کرد که پاره­ای از آن­ها سطحی و پاره­ای دیگر عمیق است. واضح است که هرچه دیدگاه ما از عمق بیشتری برخوردار باشد، بهتر می­توانیم به این نهاد مقدس، رونق بخشیم و ناپایداری را از محیط آن دور سازیم.[57]

خانواده واحد اجتماعی نشئت گرفته از ازدواج یک زن و مرد است که فرزندان پدید آمده از آن­ها، آن را تکمیل می­کنند.[58]

خانواده طبیعی­ترین واحد تولید مثل و فراگیرترین واحد اجتماعی است، خانواده نیروی انسانی جامعه را فراهم می­آورد. از نظر برخی انسان­شناسان خانواده واحدی است که افراد در آن با هم رابطه عاطفی دارند؛ سرپناهی است که نگه­دار آدمی است و هنگامی که افراد پراکنده­اند، آنان را زیر بال و پر شبکه همبستگی و همیاری فرد می­گیرد.[59]

خانواده در اسلام نهادی مقدس و حیاتی است، جایگاه مهر و محبت، پایگاه انس و مودت و کانون اصلی تکوین شخصیت انسان است. در فرهنگ اسلام خانواده وسیله­ای برای اقناع و ارضای مشروع نیازهای جنسی، تولید و تربیت نسل، ایجاد صمیمیت و تفاهم، یکرنگی و هم­رنگی، تعاون و همکاری و آرامش روحی و روانی انسان است.

خانواده هسته اصلی و بنیادین اجتماعات بشری و ضامن سعادت فردی و اجتماعی بشر است و نقش ارزنده­ای در تکمیل فرهنگ اسلامی و توسعه تمدن بشری دارد.[60]

در پایان اسلام، خانواده را گروهی متشکل از افرادی دارای شخیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می­کند که هسته­ی اولیه آن را ازدواج زن و مرد تشکیل می­دهد و نکاح، عقدی است که بر اساس آن، رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و در پی آن طرفین دارای وظایف و حقوق جدیدی می­شوند.[61]

3- مفهوم مدیریت
اصولاً در هر مجموعه سازمانی، ایجاد ارتباطات اصولی شغلی و انسانی افراد و اداره نمودن و هماهنگ سازی منابع انسانی، مادی و امکاناتی موجود در آن در جهت اهداف سازمانی و فردی نیازمند به اهرمی مؤثری می­باشد که به عنوان مدیریت شناخته می­شود.

3-1- مفهوم لغوی مدیریت
مدیریت مصدر جعلی است. در برخی فرهنگ­نامه­ها، مدیریت را، استعداد و توانایی اداره کردن معنی کرده­اند. از جمله محمود سعیدی­پور در معنای مدیریت می­نویسد:

«مدیریت: استعداد اداره کردن کار یا مؤسسه.»[62]

نیز در فرهنگ­نامه فارسی واژگان و اعلام غلام حسین صدری افشار مدیریت را توانایی اداره کردن و مهارت ارایی می­داند. همچنین ایشان در مفهوم مدیریت بیان می­کند: 1- مدیریت عمل یا فن اداره کردن. 2- مجموعه کسانی که کاری را اداره می کنند.[63]

اکبر هاشمی رفستجانی این چنین می­گوید:

«مدیریت در لغت به معنای مدیر بودن و مدیری است.»[64]

در معنای مدیر هم گفته شده: اداره کننده، گرداننده، کسی که کاری را اداره کند.[65]

3-2- مفهوم اصطلاحی مدیریت
در مورد مدیریت تعاریفی ارائه شده است که هیچ یک خالی از عیب نیست و بالاخره برخی از تعاریف جامع افراد و بعضی از آن­ها مانع اغیار و برخی مفید و رسا نیست. بعضی مدیریت را به تیلورسیم (مدیریت بر پایه نگرشی تک بعدی به انسان به عنوان موجودی اقتصادی) معنی کرده­اند. این نوع تعریف از مدیریت به این معنی است که مدیریت عبارت از بکار بردن هوش و ذکاوت و دقت در برخورد با مسائل مختلف و بازگو کردن گره­های معقود در هر کار با استفاده از آن کیاست و ذکاوت است.[66]

برخی مدیریت را هنر دانسته­اند و گفته­اند: هنر مدیریت عبارت است از هدایت، ایجاد هماهنگی

و نظارت بر تعداد زیادی از افراد، برای نیل به هدف یا مقصودی معین.[67]

مدیریت: هنر انجام امور به وسیله دیگران.[68]

بعضی هم مدیریت را ترکیبی از علم و هنر دانسته و گفته­اند: [مدیریت] علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن، رهبری و مهار فعالیت­های دسته جمعی برای نیل به هدف­های مطلوب با حداکثر کارآیی.[69]

مدیریت، هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت حصول اهداف سازمانی.[70]

مدیریت دانش و هنری است که به سبب آن کوشش­ها و فعالیت­های اعضای یک گروه یا سازمان در راستای رسیدن به اهداف معین آن هماهنگ می­شود.[71]

برخی دیگر آن را روش و تکنیک اداره امور دانسته و گفته­اند: مدیریت، عبارت است از کاربرد تکنیک­های مختلف برای اداره امور یک گروه انسانی و هماهنگ نمودن کلیه فعالیت­های یک سازمان برای نیل به هدف معین و مشخص، و راهنمایی و راهبری رهبران سازمان که مدیران و یا سرپرستان می­نامند.[72]

معانی اصطلاحی دیگری نیز برای مدیریت ذکر شده که به آ­ن­ها پرداخته می­شود:

فرآیندی که طی آن تصمیم­گیری در سازمان ها صورت می­پذیرد.

انجام وظایف برنامه­ریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی و کنترل.[73]

مدیریت، فراتر از اطلاق کلمه، کلمه­ای ساده بر فعالیت­های بشری است: پیچیدگی جهان، سرعت روزافزون انتقال اطلاعات، رقابت­های جهانی و تنوع مشکلات فراروی مدیران و از همه مهم­تر تغییرات فرهنگی و سیاسی جهان، تنها برخی از دلایل ارتقای مفهوم مدیریت­اند.

در حوزه علوم اجتماعی و علوم انسانی برای بسیاری از مفاهیم می­توان به تعداد انسان­ها تعریف ارائه نمود، زیرا هرکس بنابر دانش، شناخت و بینش خود از واژه­ها تعریفی ارائه می­دهد و حتی این تعدد تعاریف در بین صاحب­نظران این علوم نیز وجود دارد از این­رو اکثراً توافقی بر حدود و ثغور تعاریف داشته و ویژگی­های اساسی مفاهیم را بیان می­کنند.[74]

که شاید همین عدم توافق بر یک تعریف واحد مبنای بسیاری از اختلاف نظرات و دیدگاه­ها در حوزه علوم انسانی باشد. لذا مادامی که اصول و مبانی مسلم این علوم نقض نشده و مفاهیم تغییر نیابند ارائه تعاریف متفاوت از سوی کارشناس و خبره آن حوزه پذیرفتنی است البته این خود می­تواند دلیلی بر پیچیدگی موضوعات این دسته از علوم باشد.[75]

در یک جمع بندی کلی می­توان مدیریت را این چنین تعریف کرد:

«فرآیند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه­ریزی، سازماندهی، بسیج امکانات و منابع، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و براساس نظام ارزشی مورد قبول، صورت می­گیرد.»[76]

4- مفهوم اقتصاد خانواده
اقتصاد خانواده را می­توان چگونگی سامان­دهی و مدیریت منابع خانه تعریف کرد. اینکه

 چه مصرف کنیم؟ چگونه مصرف کنیم؟ چگونه از درآمد؛ حداکثر استفاده انجام شود و … پرسش­هایی که هر روز در خانواده مطرح است و مربوط به اقتصاد خانواده است.[77]

اقتصاد خانواده شاخه­ای از علم اقتصاد است. اقتصاد خانواده به معنی افزایش توانایی و مانور یک خانواده در مباحث اقتصادی است.[78] حجت الاسلام مهدوی در تعریف اقتصاد خانواده می­گوید:

«اقتصاد خانواده، مدیریت بهینه درآمد به دست آوردن بالاترین مطلوبیت از جهت درآمد است.[79]»

همچنین در سایت مدیران، اقتصاد خانواده، علم تدبیر منزل ، اداره منابع مالی خانواده و برقراری تعادل دخل و خرج خانواده است. موضوع اقتصاد خانواده به تولید، درآمد، توزیع و مصرف درخانواده، همچنین اولویت­های آن اشاره دارد.[80] در جایی دیگر اقتصاد خانواده را هنر دانسته و گفته: هنر اقتصاد خانواده به معنی برقراری تعادل میان منابع محدود درآمدی و مخارج است و تأمین اقتصادی یکی از رموز بقای خانواده­ هاست.[81]

در سایت دانشجو اقتصاد خانواده را علم مدیریت معرفی می­کند و می­گوید: اقتصاد خانواده علم مدیریت و سامان­دهی و تخصیص منابع و درآمد خانوار برای جواب­گویی به نیازهای افراد خانواده است.[82]

به طور کلی و در تعریف­ نهایی می­توان اقتصاد خانواده را، تخصیص منابع محدود و قابل

 دسترسی به مهم­ترین نیازها و خواسته­های خانواده دانست، در این تعریف منظور از منابع همان مبادی و راه­های درآمدی خانواده است که طبیعتاً محدود اما قابل حصول است و نیاز همان مسائل متعددی است که بقا و شالوده خانواده به ارضای آن­ها بستگی دارد به طوری کلی شامل نیازهای اولیه و ثانویه خانواده می­باشد.[83]

 

فصل سوم:
تدابیر مدیریتی مؤثر زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده
 

 

 

 

 

 

 

تدبیر بهترین عامل موفقیت هر مدیر، ازجمله زنان که مدیر داخلی خانه هستند، است. حُسن تدبیر کلید موفقیت و رکن اساسی در پیشرفت و کمال هر اداره، سازمان و یا خانواده است.[84]

در مفهوم تدبیر آینده­نگری، برنامه­ریزی، علم و دانش، حساب­گری و حساب­رسی، قدرت سازماندهی، و به کارگیری نیروها و نوآوری و عناوین مشابه، نهفته است.[85]

هیچ مدیریتی نمی­تواند بدون تدبیر راه به جایی ببرد و هرجا که نابسامانی و تباهی مشاهده می­شود باید در جستجوی بی­تدبیری در آنجا برآمد.[86]

1- خانه­داری
اداره صحیح و منظم خانه، خود یک هنر و مرتبه­ای از شوهرداری و دارای فضیلت و ثواب بسیاری است.[87]

محیط خانه که کلاس درس زندگی و حقوق است، مرکز انس و مودّت و صمیمیت است؛ آسایشگاه رفع خستگی و تجدید نشاط است؛ مرکز رفع نیازهای انسان است؛ کلاس تعلیم و تربیت کودکان است؛ خود یک اداره است و مدیریت آن به عنوان خانه­داری به عهده آنان گذاشته است اداره می­کنند.[88]

زنان جامعه اسلامی با پیروی از فاطمه زهرا – سلام الله علیها – این کار را با جان و دل پذیرفته­اند و به این وسیله صفا و گرمی را به خانواده خود هدیه می­دهند و بنیان خانواده را استحکام

می­بخشند.[89]

ام سلمه یکی از هسمران با فضیلت حضرت رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – ، از آن حضرت پرسید: کار کردن زن در خانه چه مقدار فضیلت دارد؟ حضرتش فرمود: هر زنی که به منظور اصلاح امور، چیزی را از جایی بردارد و در جای دیگر بگذارد، خدا نظر رحمت به او خواهد کرد و هرکس که مورد نظر خدا واقع شود به عذاب الهی گرفتار نخواهد شد.[90]

علی­رغم این­که در فرهنگ عمومی و در خانواده­ها، امور مربوط به آشپزخانه و منزل از وظایف لایتغیر و الزامی و شرعی زن تلقی می­شود، ولی در فقه اسلامی، زن در خانه هیچ مسئولیتی در مورد هیچ یک از کارهای منزل ندارد، و حتی اگر شأن او ایجاب نماید، خود نیز از انجام کارهای شخصی در منزل شوهر معاف بود، شوهر موظف است برای این­گونه موارد خدمت­کار بیاورد، شوهر باید خود انجام دهد یا خدمت­کار آورده، و در صورت تمایل زن به انجام امور منزل، مرد باید اجرت پرداخت نماید. زمانی اجرت امور منزل، از ذمه مرد بری است که زن با رضایت کامل بدون اجرت انجام دهد.[91]

همان­طور که گفته شد، انجام کارهای خانه، مانند جارو کردن خانه، آشپزی و شستن لباس و شیردادن به بچه از نظر شرع مقدس اسلام، بر زن واجب نیست و نمی­توان او را به انجام چنینکارهایی در خانه مجبور ساخت. اگر زن در انجام کارهای خانه، قصد تبرع نداشته و به دستور شوهرش به امور خانه پرداخته باشد می­تواند مزد آن را بگیرد.[92]

فعالیت­ها و کارها و خدماتی را که توسط زنان خانه­دار در منزل انجام می­گیرد، می­توان از

سوی مراکز و مؤسساتی که مشابه این خدمات را ارائه می­کنند دریافت کرد و در ازای آن به آن­ها دست­مزد پرداخت نمود. این واقعیت مؤید این مطلب است که مجانی شمردن فعالیت­های روزمره صورت گرفته توسط زنان دور از انصاف است.[93]

عدم دریافت مزد در قبال کارخانه از سوی زنان خانه­دار دارای تولید درآمد است، ولی این درآمد پنهان است و پولی نیست که مستقیم به او بدهند، پولی است که به علت زحمات او در جیب خانواده می­ماند تا برای رفاه همه خرج شود، زیرا اگر زن خانه به هردلیلی کار خانه­داری را انجام ندهد، آن خانواده ناگزیر می­شود با پرداخت مبلغی از درآمد خانوار، فردی را برای انجام امور به استخدام درآورد و کار یک زن خانه­دار از لحاظ مادی همین دست­مزدی است که پرداخت نمی­شود.[94]

زنان در سه نظام باز تولیدی یعنی باز تولید زیست شناختی، باز تولید نیروی کار و باز تولید اجتماعی به طور اساسی مشارکت دارند.[95]

زنان با نگهداری از فرزندان، تهیه غذا، تمیز کردن منزل، تیمارداری و ایجاد رفاه و آرامش و … در واقع به باز تولید نیروی کار می­پردازند. در حقیقت این زنان هستند که با تلاش­های بی­وقفه خود محیط زندگی را جهت ادامه حیات نیروی کار تنظیم می­نمایند و وظیفه خانه­داری و شوهرداری فی نفسه در باز تولید نیروی انسانی تعیین کننده است.

از سویی نظافت در خانه از قبیل جارو کردن، شستن و تمیز کردن که از کارهای خانه­داری زنان محسوب می­شود آثار فراوانی دارد که یکی از آن آثار، وسعت رزق است، چرا که در محیط کثیف زندگی کردن، سلامتی و شادابی را از بین می­­برد و کسی که سالم و شاداب نباشد، قطعاً روحی بسیار

 خسته و بیمار دارد و چنین فردی نه تنها می­تواند در امرمعیشت خود تصمیم درستی بگیرد و به توفیق دست یابد، بلکه باید هزینه گزافی را برای سلامت خود و خانواده­اش بپردازد.[96]

و این امر باعث تنگ­دستی، دل­مردگی، بی­حوصله بودن و بی­حاصل شدن است. یعنی بهره­ای از سرمایه­گذاری و زندگی اقتصادی خود نمی­برد. بلکه هزینه خود را بالا برده و درماندگی را به جان خریده است![97]

امام باقر – علیه السلام – می­فرماید:

«کنس البیت ینفی الفقر؛ جاروب زدن و تمیز کردن خانه فقر را می­زداید».

چرا که آلودگی را از بین برده، بیماری را از خانه دور می­کند و شادابی می­آفریند.

امام صادق – علیه السلام – نیز می­فرمایند:

«غسل الاناء و کسح الفِناء مَجلبه الرزق؛[98] شستشوی ظروف و کثیف نگه نداشتن آن­ها و جارو کردن، روزی را وسعت می­بخشد.»

2- تربیت فرزندان
تربیت در لغت به معنای پرورانیدن یا پرورش آمده است و در اصطلاح عبارت است از: فراهم کردن زمینه­ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا کردن استعدادهای انسان در جهت مطلوب.[99]

تربیت دارای ابعاد مختلفی است؛ از جمله تربیت عقلی، تربیت عاطفی و اخلاقی و جنسی. از مهمترین اهداف تربیتی اسلام در موضوع رابطه انسان با خود، پرورش و تقویت عقل و اندیشه است. عقل به عنوان حجتی درونی، کانونی برای پرورش مستدل فطریات آدمی و زمینه­ای مناسب

برای تحقق گرایش­های مختلف فراهم می­رساند.[100]

از دیگر هدف­های اساسی در تربیت کودکان، پرورش عاطفی آن­هاست. منظور بحث استعداد و گرایش فطری و درونی است که پشتوانه «نوع دوستی» در انسان است. براساس این استعداد فطری، انسان قادر است گرایش درونی براساس مهر و محبت به همنوع خود پیدا کند و از این راه، با او پیوند قلبی و انس و الفت بیابد.[101]

میل جنسی غریزه­ای است که دست آفرینش آن را در وجود آدمی نهاده تا ضامن بقای نسل باشد. این میل در کودکی حالت نهفته دارد و به تدریج سر از وجود انسان بر می­دارد و در دوره نوجوانی به اوج می­رسد. کودکان عاری از انگیزه جنسی نیستند و در این زمینه به تربیت و مراقبت جدی نیاز دارند.[102]

بشر، همواره در طول تاریخ به دنبال برخورداری هرچه بیشتر از بهره­های دنیوی، ثروت و نعمت­های الهی بوده است. ثروت و امکانات، برای تأمین رفاه و ارامش روحی و سکون خاطر است. به دست آوردن رزق حلال، در زندگی فردی و اجتماعی هر انسانی تأثیر بسزایی دارد و می­توان آن را به عنوان یک ارزش اخلاقی تلقی کرد.

رعایت نکردن اصول شرعی در کسب مال و تأمین معاش، آفت­ها و صدمات روحی و مادی بسیاری دارد که نه تنها دامن­گیر زندگی حال افراد می­شود بلکه حتی زندگی آینده فرزندان را هم تحت تأثیر قرار می­دهد.[103]

«درآمد حرام، بر فرزندان اثر نامطلوب می­گذارد و هدایت آن­ها را دچار مشکل می­کند».[104]

پرداخت، هزینه خوراک زن و فرزندان (نفقه)، مسکن، درمان و بهداشت، نیازهای رفاهی و روحی و مانند این­ها، همه بر عهده پدر خانواده است. و مرد برای آنکه بتواند این هزینه­ها را بپردازد بایستی دارای کار و درآمد باشد و از این رو، کار برای مرد در اسلام، واجب شرعی است.

با وجود این، هر زن با توجه به نقش­های ویژه همسری و مادری می­تواند در کسب روزی حلال در خانواده سهم بسزایی داشته باشد، چه در خانواده­هایی که به علل مختلف مانند جدایی، طلاق، فوت همسر و … زنان نقش نان­آور خانه را به عهده دارند و چه در خانواده­هایی عادی که زنان با مدیریت اقتصادی، مراقبت و کنترل درآمد می­توانند تأثیر زیادی در این زمینه داشته باشند.

یکی از عواملی که مردان را به سوی کسب درآمدهای نامشروع سوق می­دهد، فشار ناشی از تأمین هزینه­های بالا و غیرمتعارف خانواده است. این هزینه­ها، می­توانند علل مختلفی چون ناکار آمد بودن برنامه اقتصادی خانواده، چشم و هم­چشمی، اسراف، مصرف گرایی، زیاده خواهی و پرتوقعی فرزندان و … باشد که در همه این موارد می­توان گفت زن نقش اساسی و کلیدی در مهار مشکلات اقتصادی خانواده دارد.[105]

یکی از عوامل مؤثر در توسعه اقتصادی نیروی انسانی یا سرمایه­های انسانی است. خانواده به عنوان اولین پایگاه تربیت و پرورش منابع انسانی است و مادران نقش اساسی را در زمینه تربیت و پرورش فرزندان ایفا می­کنند، اثرگذاری قابل توجه آنان آشکار است و این نقش، ویژه زنان است.

هرگاه منابع انسانی در محیطی سالم و با انگیزه و احساسات و عاطفه و خیرخواهی و … پرورش

یابد و با عزت نفس و مناعت زندگی را بگذارند، نیروی قوی­تری در چرخش امور اقتصادی و اجتماعی خواهد داشت زنان با فراهم کردن و آماده ساختن محیطی با نشاط و صمیمی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و توجه به بهداشت روحی، جسمی و روانی اعضای خانواده اثر مستقیم بر اقتصاد می­گذارند.[106]

سیره عملی حضرت زهرا – سلام الله علیها – کار خانه را تا جایی که برای افراد خانواده و حتی فرزندان شیرخوار، مطلوبیت و رضایت خاطر ایجاد می­کرد، برنامه­ریزی می­فرمود. بلال می­گوید:

«روزی حضرت زهرا – سلام الله علیها – را دیدم که مشغول آرد کردن گندم بود در این هنگام فرزندش حسین گریه و بی­تابی می­کرد. خدمتشان عرض کردم: برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ حضرت فرمود: من به آرام کردن فرزند اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید».[107]

نقش فرزندان که از سویی مصرف­کنندگان عمده در خانواده­ها می­باشند و از سویی دیگر جایگاه مهمی در اقتصاد آینده خانواده خواهند داشت، لزوم توجه به آموزش صحیح و هدایت آنان را پررنگ­تر می­کند.

با رهبری صحیح در اقتصاد خانواده ویژگی­هایی مانند: جمع­گرایی، صداقت، دلسوزی، صرفه­جویی، مسئولیت­پذیری، قناعت و … در فرزندان رشد و پرورش می­یابد.[108]

فرزندان باید با روحیه قناعت و پس­انداز کردن آشنا شوند. این شیوه تربیتی باید از دوران کودکی شروع شود تا در خانواده نهادینه شود. باید این آگاهی به فرزندان داده شود که پس انداز برای

مقابله با مخارج ناگهانی و غیرعادی است. فرزندان باید بیاموزند که تفاوت­های مادی، ملاک ارزش­گذاری انسان­ها نیست و اگر شخصی بخواهد بدون توجه به امکانات، میزان درآمد، قناعت و رضایت به آنچه خداوند به او داده است به زندگی دیگران چشم بدوزد، بی­تردید آسایش و بهداشت روانی خود و خانواده­اش را به مخاطره خواهد انداخت، چرا که انسان در کسب مادیات حریص است و هرچه در این زمینه بیشتر پیش رود، بیشتر غرق خواهد شد و هرگز به آرامش نخواهد رسید.[109]

تربیت اقتصادی فرزندان به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می­گیرد که بخش روش غیرمستقیم مهم­تر از مستقیم بوده است.

2-1-تربیت اقتصادی فرزندان به طور مستقیم
والدین یا مربیان به گونه­ای مستقیم عمل می­کنند. مثلاً درباره مسائل اقتصادی با فرزندان گفتگو می­کنند یا در هنگام خرید، تذکرهای لازم و آموزش­های ضروری را به آن­ها می­دهند یا در خانه در مورد مصرف آب، برق، مواد غذایی، نگهداری وسایل و … امر و نهی می­کنند.

بهتر است فرزندان با بودجه خانواده آشنا باشند و از مقدار حقوق یا دستمزد والدین خود آگاهی یابند و بیاموزند که از وسایل زندگی به طور عاقلانه­ای استفاده کنند و نسبت به وسایل مشترک و عمومی خانواده دلسوزی لازم را از خود نشان دهند.[110]

باید به فرزندان آموخته شود که پول، دسترنج پدر است و او با کار و زحمت بسیار آن را به دست می­آورد. بنابراین، نباید با خرید کالاها و وسایل غیرضروری حاصـل تلاش­های او از بین برده شود.

کودکان نسبت به چگونگی استفاده از وسایل و امکانات فردی و اجتماعی مسئولانه تربیت شوند در حقیقت، به آنان آموخته شود در نگه­داری از لوازم و اشیای زندگی بی­توجه نباشند و در سالم نگه داشتن وسایل خود بکوشند.[111]

بچه­ها بیاموزند که از وسایل زندگی به طور عاقلانه­ای استفاده شود و نسبت به وسایل مشترک و عمومی خانواده دلسوزی لازم را از خود نشان بدهند.

ملاحظه کاری را باید در بچه­ها تقویت نمود. ملاحظه کاری جنبه خاص دلسوزی است. دلسوزی بیشتر در افکار و تصورات انسان­ها تجلی می­یابد اما ملاحظه کاری در عادات ظاهر می­شود. بچه­ها باید قادر باشند و یاد بگیرند بدون اینکه لوازم و وسایل خانه را کثیف کنند یا بشکنند، از آن­ها استفاده نمایند.[112]

هم­چنین از این طریق می­بایست حس مسئولیت­پذیری در بچه­ها را بالا برده و تقویت نمود. حس مسئولیت­پذیری یعنی اینکه هرگاه چیزی در اثر قصور یا اشتباهی خراب یا از بین رفت، انسان بی آنکه مجازات شود، احساس خجالت و شرمساری نماید. بنابراین نباید بچه­ها را برای خراب کردن یا از بین بردن سهوی وسایل خانواده و خود، مجازات یا تهدید نمود. بچه­ها باید از بی­احتیاطی­شان، خودشان قلباً احساس تأسف کنند. این مهم نیز با صحبت کردن و توضیح دادن به بچه­ها میسر خواهد شد.[113]

هم­چنین کودکان را نباید به جایزه­های گران­بها عادت داد و لوکس­گرایی و تجمل­پرستی را در آن­ها پدید آورد. این کار هم از نظر اقتصاد خانواده صلاح نیست وهم در تربیت روحی و اخلاقی

کودک اثر نابجا دارد.[114]

وقتی کودک اسباب بازی خود را خراب می­کند، نباید به سرعت برای او اسباب بازی دیگری خریداری شود، بلکه باید به او فهماند که به اقتصاد خانواده آسیب رسانده است.

بچه­ها باید احتیاجات عمومی و مشترک خانواده، مانند فرش، رادیو، تلویزیون، کتاب و … را تشخیص داده و یاد بگیرند از بعضی نیازهای خود جهت رفع نیازهای دیگر اعضای خانواده صرف نظر نمایند.

نباید به بچه­ها اجازه داد که اگر وضع مالی خانواده رضایت­بخش است او به خود ببالد و به اصطلاح لاف ثروت­شان را بزند در چنین خانواده­هایی که از رفاه نسبی بیشتر و بهتری برخوردارند، بهتر است پول­ها صرف نیازهای عمومی خانواده شود.[115]

اگر خانواده­ای به دلایل مختلف نیازهای خود را به زحمت برآورده می­کند، بچه­ها باید بدانند که انسان­ها در تلاش و کوشش بیشتر برای معاش حلال و بهبود زندگی، بیشتر احساس غرور کنند تا در پول اضافی و ثروتی که بدون دردسر به دست آمده است در چنین خانواده­هایی باید بردباری، تلاش در راه آینده­ای بهتر، گذشت و مساعدت را تبلیغ و پرورش داد.

والدین هرگز نباید در مقابل بچه­ها از وضع زندگی خود بنالند و یا شکایت کنند. برعکس آن­ها باید خود را خوشبخت نشان بدهند و برای بهبود معیشت خانواده تلاش و روزهای بهتری را برای خود و خانواده آرزو نمایند.[116]

از دیگر مسائل مهم در تربیت اقتصادی فرزندان، پول توجیبی است. پول توجیبی، نوعی آموزش

­ دهی به فرزند در استفاده از پول است تا به توانایی انتخاب و پذیرش مسئولیت دست یابد. پول توجیبی باید برای مخارجی مثل خرج رفت و آمد و لوازم مدرسه در نظر گرفته شود. در حالی که فرزند بزرگ می­شود، پول توجیبی نیز باید بیشتر شود، به گونه­ای که پاسخ­گوی نیازها و مخارج وی باشد.[117]

البته نباید از پول توجیبی به عنوان راهی برای به اطاعت درآوردن فرزندان استفاده شود. نکته قابل توجه این است که مبلغی که به فرزند داده می­شود، باید بر اساس درآمد و موجودی خانواده و نیازهای منطقی وی باشد.

اگر فرزند پول بیشتری خارج از توانایی اقتصادی ما بخواهد، به جای اینکه فرزند را قانع کنیم که به پول بیشتری نیاز ندارد، باید وی را از شرایط اقتصادی خانواده و محدودیت­ها و شرایط موجود آگاه کنیم.[118]

از میان اعضای خانواده، مادر نقش بیشتری در تربیت کودک دارد. او نخستین کسی است که رابطه­ای مستقیم با کودک دارد، نیازهایش را تأمین می­کند و به خواسته­های او پاسخ می­گوید. از این رو، کودک از عواطف، احساسات، نگرش­ها و اندیشه­های مادر بیشتر متأثر می­شود و بر این اساس وظیفه مادر در برابر تربیت کودک سنگین­تر است.[119]

مادر رکن اصلی تربیت و عامل مهم شکل­گیری شخصیت رفتاری فرزندان است. شیوه­های رفتاری فرزندان، انعکاسی از نوع تربیت مادران آن­هاست.[120] زن به عنوان همسر، مادر، مدیر

 برنامه­ریز خانواده و کسی که نقش اصلی در تنظیم خرید و چگونگی مصرف را به عهده دارد و  هم­چنین به عنوان مربی فرهنگ­ساز نسل آینده و سرانجام به عنوان پیوند دهنده کودکان به خانه و جامعه می­تواند نقش بسیار مهمی در اقتصاد پویای خانواده داشته باشد. مادر به لحاظ داشتن بیشترین حضور در بین فرزندان و ارتباط با آن­ها بهتر از هر فرد دیگری می­تواند در کیفیت ادب و تربیت و نحوه شکل­گیری فرهنگ، رفتار اجتماعی و احساسات فرزندان و تشکیل ساختار خانواده مؤثر باشد.[121]

زن در نقش مادری، طفل را نه ماه در رحم و دو سال در آغوشش حمایت می­کند. نقطه آغازین سعادت و یا شقاوت انسان­ها محیطی است که مادر رکن اساسی آن محسوب می­شود؛ از این جهت کودک مانند مومی است که در میان دستان قدرتمند مادر قابلیت تبدیل به هر شکل را دارد.[122]

پس از تولد نوزاد، مادر نخستین فرد خانواده است که با او تماس مستقیم دارد. در واقع، زندگی کودک با ارتباط زیستی میان او و مادر آغاز می­شود. این ارتباط نه فقط در رفع نیازهای کودک مؤثر است بلکه بر حالات روانی و عاطفی وی نیز تأثیر می­گذارد.[123]

در پرورش اخلاقی و عاطفی فرزندان اگرچه والدین هر دو در این زمینه نقش مشترک دارند ولی بی­تردید نقش و تأثیر مادر بر تربیت فرزندان کارسازتر و کارآمدتر است.[124]

برای تربیت اخلاقی کودکان، کار از خود مربی آغاز می­شود. بی­تردید آموزش عملی و الگوگیری و تأثیرپذیری فرزندان در کودکی از مادر بیشتر است.[125]

در پرورش عاطفی فرزندان، خانواده نخستین کانونی است که باید در آنجا عاطفه انسانی را در کودکان پروراند. مهر و عطوفتی که از سوی مادر و بستگان نزدیک دیگر از قبیل پدر و خواهر و برادر نثار کودک می­شود از هیچ کس دیگر نمی­تواند دریافت کند. هیچ دایه و پرستاری قادر نیست نقش طبیعی مادر را در زندگی طفل بازی کند و جای خالی او را پر کند.[126]

والدین در تربیت جنسی فرزندان نقش مشترکی دارند، ولی گاه نقش مادر برجسته­تر است.[127]

2-2- تربیت اقتصادی فرزندان به طور غیر مستقیم

در روش غیرمستقیم عملکرد والدین، خصوصاً مادر اثر گذار است و در روش مستقیم، از طریق کلام و سخن گفتن با فرزندان اثر خود را می­گذارد.[128]

مادرانی که پیش از شرکت در هر مراسمی ساعت­ها وقت و انرژی خود را صرف می­کنند تا از شرکت کنندگان در آن مجلس برتر باشند و زیباتر به نظر برسند، ناخودآگاه فرزندان خود را به فخرفروشی تشویق می­کند.

ماردرانی که در حضور فرزندان خود به افرادی که وضع مالی خوبی دارند، حسادت می­کنند، آنها را از کمبودهای مالی و مادی خود آگاه می­کنند این مسئله به صورت خودکم بینی در کودک ریشه می­دواند و موجب بسیاری از لغزش­ها در آینده خواهد شد.

مادران آگاه و با تدبیر، به فرزندان­شان می­آموزند با تلاش و بردباری در زندگی، احساس غرور بیشتری کنند.[129]

هرگاه بچه­ها از محل عایدی خانواده خود اطلاعی نداشته باشند و عادت کنند صرفاً نیازمندی­های خود را مرتفع سازند و به نیازمندی­های سایر اعضای خانواده بی­اعتنا باشند، صرفاً مصرف کنندگان حریصی خواهند بود که بعدها می­توانند هم برای خود و هم برای جامعه زیان­های جبران­ناپذیری به بار بیاورند.

از طرف دیگر، اگر پدر و مادرها فقط در این اندیشه باشند که فرزندشان خوب بخورد، خوب بپوشد و در یک کلام همه چیز داشته باشد، در عین حال خود را از ضروری­ترین چیزها محروم سازند، ناآگاهانه توقعات فرزندان را بالا برده­اند. آنان از نیازهای والدین­شان بی اطلاع مانده و تنها راه ارضای امیال خود را خواهند شناخت.[130]

3- طرح و برنامه ریزی
برنامه­ریزی اساسی­ترین وظیفه در میان وظایف مدیریتی است. برنامه­ریزی جایگاهی را که سازمان در آینده باید در آن قرار گیرد، تعیین می­کند و سپس مجموعه­هایی از اعمال کارساز را که برای رسیدن به این وضعیت در آینده ضروری است، انتخاب و اجرا می­کند، همه افراد، سازمان­ها و گروه­ها باید برای فعالیت­های خود برنامه­ریزی کنند تا بتوانند به خواسته­های خود جامه عمل بپوشاند.[131]

اسلام بر برنامه­ریزی و نقش برجسته آن در رشد اقتصادی تأکید ورزیده است. از نظرگاه اسلام، مدیریت توانمند اگر با برنامه­ریزی و طراحی صحیح همراه گردد، می­تواند فقر را از جامعه و یا

 حتی خانواده ریشه کن کند.[132]

یک مدیر خانه، اگر در زندگی برنامه درستی داشته باشد، با درآمد اندکی می­تواند بهترین زندگی را اداره نماید. یک خانم خانه­دار اگر با تدبیر باشد، زندگی را گلستان می­کند.[133]

اگر یک خانواده برای وضع زندگی خود طرح داشته باشد مثلاً در جنبه اقتصادی میزان درآمد و میزان مخارج توسط مدیر خانواده محاسبه شود و برای بهتر زندگی کردن طراحی نماید و بر اساس آن قدم به قدم در راه پیشرفت گام بردارد بسیار موفق­تر است از خانواده­ای که بدون محاسبه عمل می­کند و هیچ­گونه طرحی در زندگی خود ندارند.

پس اگر مدیر یک خانواده میزان احتیاجات ماهانه خانواده را بسنجد و میزان احتیاجات سالانه را نیز مورد محاسبه قرار دهد و بعد موارد احتیاج را به اقسام خوراکی، پوشاکی، وسایل منزل و غیره تقسیم کند و برای تهیه آنها طرح داشته باشد که چه نوع از این وسایل را می­شود سالانه و یک جا خریداری کرد و چه اندازه از آن را می­توان ماهانه و یک جا خریداری نمود و بالاخره چه حد می­توان وام دریافت کرد و نیز امکان باز پرداخت آن چگونه می­باشد و بر اساس این اطلاعات برنامه­ریزی نماید، قطعاً هم از جنبه­های اقتصادی نفع برده و هم از اتلاف وقت خود جلوگیری نموده است و هم از امکانات جنبی برای اساس طرح استفاده کرده است.

این مهم، در مورد یک کدبانوی منزل که مدیریت داخلی منزل را در رابطه با تهیه غذا، نظافت و شستشو، ایجاد محیط امن و آرام برای افراد خانواده به عهده اوست هم صدق می­کند، اگر یک کدبانوی منزل بر اساس محاسبه نیاز بدن انسان و میزان غذای مورد نیاز در منزل برای افراد خانواده

خود طرح غذایی داشته باشد، موفق­تر است از کسی که بدون برنامه و بدون بررسی به تهیه غذا می­پردازد. مثلاً در یک هفته چندین بار غذای یک جور که ویتامین و کالری حاصله از آن برای بدن غیرلازم و یا از حد کافی بیشتر است و در نتیجه هدر می­رود تهیه کرده و در ضمن بی­مصرف بودن غذآ، به علت یکنواخت بودن آن میل به صرف آن غذا کمتر وجود دارد.[134]

درایت و زیرکی زن، دقت و ظرافت او در برنامه­ریزی و مدیریت درست او، اعتدال مطلوب اسلامی را در خانه و زندگی حاکم می­سازد، اقتصاد خانواده را سامان می­دهد و خانواده را به صلاح و سعادت رهنمون می­سازد.[135]

زن به عنوان محور و برنامه­ریز اصلی خانواده، در رشد فرهنگی و اقتصادی آن و به طبع اقتصاد و فرهنگ جامعه و نیز آموزش نسل بعد جامعه تأثیر به سزایی دارد. کاهش هزینه­های خانواده از طریق مصرف بهینه و کاهش ضایعات، کمک به افزایش درآمد و تنظیم مخارج با درآمد خانواده و به طور کلی رفع نیازمندی­های خانواده با امکانات موجود، حل مسائل تحصیلی و آموزشی فرزندان، و … نشان از قدرت مدیریت و برنامه­ریزی بانوان دارد.[136]

زنان با عنوان مدیر خانه، قبل از اقدام به هرکار باید جوانب و زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده و پیامدهای احتمالی را پیش­بینی کنند. زنانی که قبل از اقدام­های عملی، با برنامه­­ریزی

زوایای مختلف مسأله را بررسی کرده و امکانات و مقدمات لازم را پیش­بینی می­کنند تصمیم­های استوارتری می­گیرند و میزان موفقیت و اثربخشی خود را افزایش می­دهند.[137]

مدیر اقتصادی و داخلی خانه، حساب دخل و خرج را بر طبق درآمد می­کند. برای تهیه امور غیر ضروری دست به قرض و نسیه نمی­زند. بر طبق برنامه طوری خرج می­کند که آبروی خانه محفوظ بماند. هرگز تن به ولخرجی و هوس نمی­دهد.[138]

زنان مدیر، به جای بلندپروازی­ها و هوس­های خام بر طبق برنامه­ریزی خود عمل می­کنند و در مخارج روزانه صرفه­جویی می­کنند، حتی اگر شوهر ولخرج است و بیش از توانایی خویش خرج می­کند جلویش را می­گیرند.[139]

هرگاه در برنامه­ریزی­های معیشتی زنان اهداف درست تبیین شود. افقی از آینده روشن گردد، زمان مناسب انجام هرکار شناخته شده و با واقع­بینی، محدوده منابع و موانع بررسی و در نتیجه برنامه از هر جهت منطقی و عقلانی بوده باشد، ثمره­اش سامان یابی امور معیشتی و اقتصادی خانواده است.[140]

4- یادداشت و صورت برداری از درآمدها و هزینه­ها
بهترین روش برای افزایش صحیح و دقیق بودجه خانواده آن است که خانواده نسبت به درآمد و مخارج و هزینه­های جاری و گذشته خود، آگاهی داشته باشد. لذا چنان چه صورت­برداری دقیقی از مخارج خود نداشته باشد، افزایش بودجه و نیز مدیریت آن امری مشکل و یا حتی حال خواهد بود.[141]

یادداشت هزینه­ها امری است مهم که به نوعی انسان را در جریان مقدار هزینه­های زندگی قرار می­دهد تا بر اساس آن به درآمدها توجه داشته باشد یا در جهت بالا بردن درآمد کوشش نماید؛ چرا که تغییرات و رشد درآمد، از یک جهت منوط به تلاش و تحرک خود شخص است. از جهت دیگر درآمد، متأثر از شرایط خارجی مانند اشتغال، قیمت­ها و دستمزدهاست که خارج از اختیار انسان است. اما تغییرات مخارج و هزینه­ها در غالب موارد، تحت کنترل و اختیار شخص است.[142]

برخی از درآمدها همیشگی نیست (مانند پاداش، هدایا، …). این درآمدها نباید به صورت جاری مصرف شود، بلکه باید پس انداز یا سرمایه­گذاری شود.[143]

زنان که معمولاً مدیریت اقتصادی خانواده را بر عهده دارند می­توانند هزینه را نوشته و ثبت کنند هزینه­ها به چند دسته تقسیم می­شوند: 1- فوریت هزینه؛ مانند، خوراک، پوشاک، هزینه خرید خانه، مسائل فرهنگی و تربیتی و … 2- ضرورت هزینه؛ مانند خوراک پوشاک حمل و نقل و درمان و … 3- هزینه­های غیر ضروری. زنان می­توانند هزینه­های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه را جمع­آوری کرده و بنویسند.

زنان با این کار علاوه بر مشخص کردن میزان هزینه­های انجام شده، امکان تحلیل بخردانه هزینه­ها نیز برایشان فراهم می­شود. شناخت این که مهم­ترین رقم هزینه مربوط به خرید کدام کالا بوده و این که این هزینه­ها تا چه اندازه ضروری و حیاتی است، کمک بسیاری برای پیش­بینی و برنامه­ریزی واقعی زنان برای هزینه­های خانواده در آینده خواهد کرد.[144]

زن­ها باید در پایان هر دوره مثلاً هر یک ماه، هزینه­های انجام شده را مرور و مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند. در صورتی که دخل و خرج یکسان باشد، نشان می­دهد که برنامه­ریزی

انجام شده درست بوده است.[145]

اما در صورتی که دخل و خرج یکسان نباشد و  به تعبیر دیگر هزینه و خرج بیش از دخل و درآمد باشد، باید علل افزایش هزینه­ها بررسی شود که علل آن گرانی و تورم، مهمانی­های پرخرج، مصارف غیر ضروری، … بوده است یا عوامل و علل دیگر نقش داشته است.

بعد از روشن شدن علل، زنان می توانند از این تجربه در برنامه­ریزی­های بعدی استفاده کنند تا بین دخل و خرج هماهنگی لازم ایجاد شود و امر معیشت و هزینه­های آن از یک روال طبیعی و منطقی برخوردار شود.[146]

با نوشتن مخارج، زنان در می­یابند در چه مواردی غیر ضروری هزینه شده است پس در آینده از آن جلوگیری خواهد کرد. اگر مخارج خانواده با درآمد موازنه ندارد، زنان می­توانند هزینه­ها را تغییر دهند. هزینه­ها باید به صورتی تغییر یابد که حداقل فشار بر خانواده و حداقل احساس محرومیت از مصرف کالاها و خدمات فراهم شود.[147]

علاوه بر همه موارد ذکر شده با مدیریت بخردانه از این فهرست­ها و جمع­بندی هزینه­های انجام شده می­توان آن­ها را به عنوان اسنادی برای قانع کردن افراد مخالف در خانواده، به کار گرفت و با این کار مانع از زیاده روی افراد شد.[148]

5- دسته بندی هزینه­ها و اولویت­بندی آنها
هر خانواده­ای برای جلوگیری از هدر رفتن درآمد و هزینه شدن آن در مسیر ناصحیح، ملزم به

 دسته­بندی هزینه­ها و اولویت­بندی آنهاست.[149]

محدودیت درآمد و امکانات موجود از یک سو، و مخارج و هزینه­های سنگین و نیازهای گوناگون زندگی از سوی دیگر موجب می­شود که قدرت پاسخ­گویی به همه آنها مقدور نباشد.[150]

خانواده متشکل از افرادی است که هریک از آنها به تناسب موقعیت سنی و اجتماعی­اش خواسته­ها و نیازهای منحصر به فردی دارد. این در حالی است که بخشی از نیازهای اقتصادی خانواده، جنبه عمومی داشته و همه افراد خانواده در آن سهیم هستند.[151] از همین رو تدبیر معیشت اقتضا می­کند که هزینه­های زندگی اولویت گذاری و طبقه­بندی شود که براساس آن، کانون تلاش­ها و اعمال هزینه­ها در راستای تأمین نیازهای ضروری و محوری تمرکز یابد و اهداف فرعی و کم اهمیت در ردیف های بعد قرار گیرد.[152]

پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – فرمود:

«آیا آگاهی­تان دهم که از پنج دینار، کدام نیکوتر و برتر است؟ گفتند: آری. فرمود: برترین پنج دینار، آن است که برای مادر خویش هزینه کنی؛ از چهار دینار باقی مانده، آن که برای پدرت هزینه سازی، و از سه دینار آن که برای خود و خانواده­ات مصرف نمایی؛ و از دو دینار آن که به مصرف خویشاوندانت برسانی؛ و فروترین و کم پاداش­ترین دینار، آن است که برای خدا انفاق

کنی.»[153]

زن به عنوان مدیر خانه می­تواند نیازها و هزینه­ها را به اشکال متفاوتی دسته­بندی کند. 1-

 فوریت هزینه: الف- کوتاه مدت: هزینه­هایی که به طور روزمره تکرار می­شوند. مانند: هزینه­های خوراک، رفت و آمد و اجاره خانه. ب- میان مدت: مانند هزینه­های پوشاک، تفریحات، مسائل فرهنگی، و آموزشی. ج- بلند مدت: مانند هزینه­های خرید خانه، اتومبیل، و وسایل منزل. 2- ضرورت هزینه: الف- هزینه­های ضروری: خوراک، پوشاک، حمل و نقل و … ب- هزینه­های غیرضروری: هزینه­های تجملی. ج- هزینه­های ضروری پیش­بینی نشده، درمانی، مسافرت­های ضروری و … .[154]

هزینه­های ضروری، واقعاً ضروری­اند، ولی می­شود متعادل­شان کرد. برای مثال در رفت و آمد به جای تاکسی از اتوبوس استفاده کرد. یا اگر هزینه­هایی به عنوان هزینه­های غیر ضروری وجود دارد، لزومی ندارد که آن را به کل از برنامه اقتصادی خود حذف کرد، بلکه می­توان آن را در اولویت دوم، پس از ضروریات قرار داد.

مثلاً به جای پرداخت مبلغ باشگاه ورزشی از ورزش صبحگاهی در حیاط منزل استفاده شود.[155] در مدیریت اقتصادی خانواده بایستی به هزینه­های ضروری پرداخت و چنان چه بخشی از درآمد باقیمانده، صرف نیازهای غیر ضروری شود. این مدیریتی عاقلانه است که با جداسازی نیازهای واقعی از غیرواقعی در چارچوب امکانات خانواده، نیازهای اصلی را برطرف می­سازد.[156]

زن خانه­دار می­تواند با تدبیر لازم، با درآمد اندک شوهر نیازهای خانواده­اش را برآورده سازد.  برای این کار باید از هزینه­های غیر ضروری زندگی بکاهد و با کمترین پول، بهترین امکانات را برای خانواده­اش فراهم سازد.

مدیریت بسیار ماهرانه زن با کم کردن هزینه­های زندگی می­تواند خلاءهای زندگی را کاهش

 دهد.[157] مثلاً در مواقع کمبود با حذف بعضی امکانات، جایگزین مناسبی را انتخاب نماید بدون آنکه تغییری در مطلوبیت ایجاد شود. مثلاً اگر برنج گران یا کم می­شود، سیب زمینی یا نان را جایگزین نماید، با ضمن برقراری تعادل بین درآمد و هزینه­ها منبع تغذیه­ای افراد خانواده تأمین گردد.[158]

در اولویت­بندی نیازها زنان باید به چند نکته توجه کنند: حفظ اولویت بین نیازهای فردی؛ حفظ اولویت بین نیازهای عمومی؛ حفظ اولویت میان هر دو دسته از این نیازها.

به این ترتیب که زنان از بین نیازهای هر یک از افراد و ازمیان نیازهای کلی خانواده، مهم­ترین را آنها گزینش کرده و در اولویت قرار دهند و در مرحله بعد نیز هر کدام از این دو که ضروری تر باشند، زودتر به آنها ترتیب اثر داده شود.[159] از آنجا که مصرف برای تأمین نیاز می­باشد و نیاز هم هرروز تنوع و تعدد بیشتری می­یابد و از طرف دیگر منابع درآمدی خانواده محدود می­باشد، باید نیازها را طبقه بندی و تعیین اولویت کرد تا بین درآمد و هزینه­ها ایجاد تعادل شود.

در مدیریت زنان در صورت عدم اولویت و طبقه بندی هزینه­ها با فرض ثابت ماندن و محدود بودن درآمد، در برخی مواقع منجر به گرفتن وام و قرض خواهد شد که این امر، خود فشارهای جانبی دیگری را به خانواده وارد خواهد نمود.[160]

6- علم و آگاهی
امروزه بیش از هر زمان دیگر، آشکار شده که علم نقش اول را در رشد اقتصادی ایفا می­کند

 در این حقیقت هرگز نمی­توان تردید کرد، حال آنکه اسلام پیش از چهارده قرن قبل آن را اعلام کرده بود؛ خیرالدنیا و الآخره مع العلم و شر الدنیا و شر الآخرة مع الجهل؛ خیردنیا و آخرت، با علم تأمین می­شود؛ و شر دنیا و آخرت با جهل است.[161]

در نظام خانواده نقش زن کلیدی و دست کم یکی از ارکان دوگانه تأسیس این نظام است. تحصیلات زنان در مدیریت خانواده، دسترسی به دانش لازم برای زندگی درسـت را تسـهیل می­کند.[162]

علم شرط لازم برای موفقیت و برنامه­ریزی در هر امری است دانش بازوی هر مدیری است. از این­رو قرآن در پاسخ کسانی که به پادشاه شدن طالوت اعتراض می­نمودند و به خاطر نداشتن تمکن مالی وی را لایق این مقام نمی­دانستند می­فرماید:

«در حقیقت، خدا او را بر شما رجحان داده و او را در دانش و نیروی بدنی بر شما برتری بخشیده.»

حضرت یوسف – علیه السلام - نیز در هنگام پذیرش مسئولیت در حکومت مصر برای اعتماد سازی و دریافت امور خزانه به امانتداری و دانش خویش اشاره می­کند.[163]

 و می­فرماید:

«مرا به خزانه­داری در این سرزمین بگمار که من نگهبانی را دانایم».[164]

برای برنامه­ریزی، بدون پشتوانه نظری لازم و تحصیلات آکادمیک امکان­پذیر نیست و اینجاست که زن تحصیل کرده به عنوان یکی از ارکان خانواده می­تواند در پیشنهاد و تدوین برنامه زندگی نقش کلیدی و اساسی داشته باشد. ذهن علمی و محیط فرهنگی مناسب، هم اهمیت و ضرورت برنامه­ریزی به افراد تحصیل کرده را می­آموزد و هم آنها را با راه­های رسیدن به این مقصود آشنا می­کند و از این رو، زنان تحصیل کرده با دستانی پر می­توانند برای آینده زندگی و ابعاد و مسائل آن بیندیشند.[165]

زن تحصیل کرده خود را تحت فشار و دارای نقش دوم احساس نمی­کند او شانس بیشتری برای وارد شدن به اجتماع دارد و زندگی خصوصی بهتری دارد. زن یا مادر تحصیل کرده، در انجام کارهای خانه کارآمدتر است و فرزندان سالم و تغذیه بهتری دارد. او بر سطح آموزش و تحصیلات فرزندان نفوذ بیشتری دارد.[166]

او می­تواند مراقب پیشرفت تحصیلی آنان باشد. در صورت نیاز به آنها کمک و راهنمایی کند که با این حال دیگر نیازی به گرفتن معلم خصوصی و یا کتب کمک درسی و … نخواهد بود. سواد زن زمینه­ساز راه­یابی او به عرصه مفیدتری از فعالیت اقتصادی و کسب در آمد بیشتر برای اداره معاش خانواده خویش و بهبود زندگی و رفاه خانوادگی آنان می­گردد.[167]

زنانی که تا حدی از آموزش اولیه برخوردارند، مدیرانی کوشا و توانمند برای اداره منابع خانه­داری بوده، و در زمینه فعالیت­های مربوط به تندرستی، بهداشت، تغذیه و تعلیم و تربیت و … موجبات ارتقا و بهزیستی خانواده را فراهم می­کند.[168]

یک مادر باسواد، خانواده سالم­تری را می­تواند هدایت کند. او نه تنها نسبت به تغذیه فرزندان، علم و آگاهی پیدا می­کند، بلکه، با یاری از وقایع و اتفاقات غیرمنتظره مربوط به بهداشت

و سلامت نیز اگاه می­شود.

همچنین شاخص باسوادی زنان، موجبات کاهش مرگ و میر اطفال و مادران را فراهم می­آورد. به دنبال با سواد شدن زنان، بسیاری از خرافات، نیز در ارتباط با بیماری­ها و .. از میان می­رود.[169]

در صورت آشنایی زنان با بیماری­های مختلف، لااقل در سطح اطلاعات ضروری در مورد بیماری­هایی که غالباً انسان در معرض ابتلا به آنهاست، به آنها کمک می­کند که هم به روش­های پیشگیری از آنها توجه کند و هم با تشخیص به موقع از خطرات عوارض آنها بکاهد و هم با به کارگیری این اطلاعات در جامعه، به دیگران نیز در این دو زمینه کمک نماید.[170]

روش­های پیشگیری بسیار آسان، کم هزینه و یا حتی بدون هزینه و اطمینان بخش است،[171] اگر زنان با روش­های پیشگیری آشنا باشند به راحتی می­توانند با پیشگیری از ابتلا به بیماری­ها، کمک به اقتصاد خانواده نمایند.

با آگاهی زنان درباره تغذیه صحیح که آن هم با دریافت غذا به مقدار کافی و متناسب با نیاز بدن و سالم و بدور ماندن از آلودگی­های مختلف به دست می­آید؛ موجبات برخورداری از تندرستی و سلامت خود و اعضای خانواده فراهم می­شود.[172]

زنان آگاه می­دانند که تغذیه مناسب به معنای استفاده از غذاهای پرهزینه و پرزرق و برق نیست، حتی با صرف هزینه کم هم می­توان از غذاهای سالم بهره­مند شد. در حالی که بسیارند کسانی که با صرف هزینه زیاد غذای نامناسب دریافت می­کنند.[173]

کسب اطلاعات از طریق تحصیل، رسانه­های عمومی، اطلاع­رسانی سازمان­های خدماتی و آموزش­های اجتماعی و از همه مهم­تر دقت و درایت و خلاقیت یک زن در نگرش به موضوعات مختلف می­تواند مهارت کافی زن را برای هدایت خانواده در مسائل اجتماعی و اقتصادی مهیا کند.[174]

نیز زنان با کسب آگاهی­های لازم در مورد نحوه مصرف قادر خواهند بود که هزینه­های خانواده و جامعه را کنترل نمایند و باعث ارتقاء سطح مدیریت بهره­وری ملی شوند که این امر از طریق بهینه­سازی مصرف در خانواده حاصل می­شود.[175]

7- تقسیم کار
تقسیم کار یکی از قوانین طبیعی است که منظور از آن بدست آوردن نتیجه بهتر و زیادتر است هرچه عملیات سازمان توسعه یابد، اهمیت تخصص و تقسیم کار بیشتر می­شود.

تقسیم کار یکی از عوامل مؤثر در بحث مدیریت اقتصادی است.

شاید اداره خانه، ساده و بدون پیچیدگی به نظر آید، اما به کار بستن ظرافت­های خاص و برنامه­ریزی و اجرای صحیح توسط مدیر با کفایت سکون و آرامش را در کانون خانواده برقرار می­سازد. زن با تقسیم کار بین افراد خانواده می­تواند بازدهی خانواده را بالا برد و از سنگینی و فشار کار بر یک نفر بکاهد. با تقسیم کار نیازی به کمک گرفتن از کارگر و مستخدم نخواهد بود و بخشی از بودجه خانواده برای این مسأله صرف نخواهد شد.[176]

در بهترین و شایسته­ترین خانواده-ها، تقسیم کار به خوبی دیده می­شود. امام صادق – علیه السلام - می­فرمود:

«امیرالمؤمنین در کار خانه با حضرت زهرا – سلام الله علیها – همکاری می­کرد. هیزم جمع می­کرد، آب می­کشید، جارو می­کرد و حضرت زهرا – سلام الله علیها – گندم آسیاب می­کرد و نان می­پخت.»[177]

عدم تعادل در تقسیم کار منجر به ضعف جسمی، روحی و روانی یکی از دو رکن خانه یعنی زن و مرد یا دیگر اعضای خانواده می­شود.

حضرت زهرا – سلام الله علیها – با آن همه مقام و منزلت، کار خانه را خود انجام می داد و حتی کار خانه را با خادم خود تقسیم کرده بود یک روز ایشان کارهای منزل را انجام می داد و روز دیگر فضه.[178]

تقسیم کار به این معنا نیست که فعالیت زن منحصر در امور خانه است بلکه زن می­تواند با توجه به مدیریت و سازماندهی صحیح در امور خانه و با محاسبة مطلوبیت حاصل از اشتغال همچون خستگی از کار در منزل و بیرون از منزل، مخارج و … علاوه بر بالا بردن سطح فعالیت­های اجتماع در زمینه­های مختلف به بودجه خانوار نیز کمک نماید.[179]

کارهای منزل بنابر توان مسئولیت و نقشی که هر یک از افراد خانواده دارند باید تقسیم شود همچنین تقیسم کار باید براساس توانایی­های فردی و برتری­های نسبی باشد. یعنی به هر کسی کاری را که می­تواند بهتر انجام دهد واگذار کرد تا بازدهی نیز مطلوب گردد. چرا که کارخانه نیز جزء اساسی سیستم اقتصادی و اجتماعی است.[180]

در خانه­ای که تقسیم کار در آن دیده نمی­شود و همه مسئولیت­ها و کارهای درون خانه به عهده زن خانه است اولاً در فرزندان آن خانواده حس مسئولیت­پذیری به وجود نمی­آید و از طرفی هم زن به دلیل مشغولیت دائمی به کارهای منزل، اوقات فراغت و استراحتی برایش حاصل نمی­شود.

از این رو در این خانواده­ها زن به دلیل کارهای فراوان خانه خسته می­شود و نیز فرصتی برای انجام کارهای تولیدی در خانه محیا نخواهد شد و یا به خاطر فشار جسمی و همچنین فشار روانی ناشی از انجام به موقع و به نحو احسن کارها، در آخر منجر به ضعف و بیماری خانم می­شود که در این صورت بخشی از درآمد خانواده باید صرف درمان گردد.

ولی اگر زن به عنون مدیر داخلی خانواده با استفاده از تقسیم کار بین اعضاء، آنها را مسئولیت­پذیر کند و در انجام امور خانه شریک گرداند اولاً از فشار عصبی و روحی کارها بر یک فرد می­کاهد و در نتیجه از سلامت روحی و بدنی بهتری برخوردار خواهد شد و ثانیاً با حاصل شدن اوقات فراغت بیشتر، ناشی از تقسیم کار می­تواند دست به تولیدات و مشاغل خانگی بزند که این مسأله منجر به افزایش درآمد خانواده خواهد شد.

تقسیم کار در خصوص زنان شاغل خارج از منزل اهمیت بیشتری دارد زیرا آنها اوقات کمتری را در خانه می­گذرانند که اگر بعد از پایان ساعات کاری و ورود به خانه، همه کارهای خانه به عهده­شان باشد، نمی­توانند پاسخگو باشند و مجبور می­شوند مقداری از درآمد را صرف تهیه غذاهای آماده کنند و یا برای نظافت و … از کارگر و مستخدم کمک بگیرند و یا نگهداری بچه­ها را به مهد کودک­ها بسپارند که همه این موارد منجر به خرج مقدار زیادی از درآمد می­شود.

8- نظارت و کنترل
نظارت و کنترل، بخش مهمی در امور و تضمینی است برای استفاده بهینه از فرصت­ها و

 افزایش کارآمدی امکانات که مدیر سازمان یا خانواده را در انجام صحیح مسئولیتش کمک می­کند.

شایسته است انسان نظارت و ارزیابی را از اعمال خودش شروع کند، تا در این حسابرسی نقص­های خود را یافته، و به اصلاح آنها موفق شود. در این راستا، نظارت مناسب در یک مجموعه نیز، به بهبود کل آن مجموعه می­انجامد.

بسیاری از تئوری­های پویای اقتصادی به علت ضعف اجرایی در عمل دچار تزلزل می­شود و بدون نظارت و بازرسی دقیق هیچ سیاست اقتصادی نمی­تواند در اجرا و عمل موفق باشد.[181]

موضوع نظارت و کنترل اقتصادی خانواده در دو بخش درآمد و مصرف از جمله وظایف مدیریتی زنان است که در ادامه به نحوه این مدیریت اشاره می­شود.

8-1- نظارت و کنترل بر فرایند درآمدزایی
آنچه به راستی اقتصاد خانواده را منحصر به فرد می­کند، وجود ارتباطات درونی بین نقش­های شغلی و خانوادگی است، یعنی رابطه­ای که به طور معمول و در غیر از مباحث اقتصادی خانواده یافت نمی­شود. موضوع اصلی این است که برای تأمین هزینه­ها، به اقتصادی حلال، سودآور و موفقیت­آمیز نیاز است.[182]

ایجاد شناخت و انگیزه برای رفتن به سمت حلال، شرط لازم برای سالم سازی اقتصاد خانوده

است، اما شرط کافی نیست. اجرای صحیح هر قانون نیازمند مرجع نظارتی است که در صورت تخطی از خطوط مشخص شده به هر طریق ممکن از آن جلوگیری به عمل آورده و به روند صحیح بازگرداند. بنابراین نظارت و سرپرستی، یکی از لوازمی است که برای تداوم حرکت در مسیر صحیح، ضروری است.[183]

بدون تردید در این راستا، هم وظیفه ایجاد باورها و ارزش­های صحیح و هم ارزیابی و نظارت مستمر بر آنها بر عهده خانواده به عنوان مرز تربیتی شکل گیری و کنترل شخصیت افراد خواهد بود.[184]

خانواده رکن اصلی جامعه و قلب تپنده خانواده زنان هستند. طبیعی است که با توجه به نقش انسان­ها در توسعه و رکن اصلی آن – که بحث تعلیم و تربیت و جایگاه خانواده است – نقش زنان پررنگ تر و مشخص­تر می­شود.

یک زن مسئول، تنها خود را محدود به مسائل زنانه نمی­کند و با احساس مسئولیت و دلسوزی تمام، برای اجرای هر چه بهتر مسائل مختلف زندگی پا به پای مردان گام بر می­دارند؛ تا همچنان به کنترل و نظارت دلسوزانه­شان ادامه دهند.[185]

زن و مرد از وقتی زندگی مشترک را شروع می­کنند در مقابل هم وظایفی دارند. مهم­ترین وظایفی که زوج­ها در مقابل هم دارند، این است که همدیگر را از لغزش­ها آگاه کنند. اگر پولی که مرد به خانه می­آورد حرام باشد، بر همسر و فرزندان اثر گذار است و زن وظیفه دارد با محبت و عطوفت، همسرش را امر به معروف و نهی از منکر کند و احساس رضایت خود را از درآمد حلال ولو کم، نسبت به درآمد حرام بیشتر اعلام دارد و در صورت داشتن منبع درآمد دیگر، از مصرف درآمد حرام حتی المقدور امتناع کند.[186]

8-2- نظارت و کنترل بر مصرف و هزینه کردن
تولید و درآمد مقدماتی برای مصرف محسوب می­شوند اسلام با دستورات سازنده خود سعی دارد برای مصرف، انگیزه­های مثبتی در افراد ایجاد کند. مصرف برای ادامه حیات، تأمین نفقه افراد تحت تکفل، نجات جان انسان­ها، مصرف در راه دفاع از جامعه اسلامی و تأمین راه­های رشد و پیشبرد اهداف اسلام، از مصارف واجب هستند.

به طور کلی، استفاده از نعمت­های الهی با رعایت شرایط و ضوابط آن، مانند حلال بودن، عدم اسراف و تبذیر و رعایت حقوق دیگران از نظر شرع، پسندیده، و مطلوب است.[187]

در اسلام، مصرف مال جز در موارد ممنوع، آزاد است. از نظر فقه اسلامی، مصرف مال علیه دین، علیه انسانیت، در راه ارتشاور با او نیز مصرف اشیای حرام مانند نجاسات، اشیای مضر مانند سم و هروئین، اسراف (مصرف بیش از حد شایسته) تبذیر (مصرف بدون جهت) استعمال در راه تفاخر و تقلید از کفار (تشابه به آنان) ممنوع است؛ همچنین مصرف بیش از حد متعارف در صورت نیاز دیگران و ایجاد تنگنا در زندگی در صورت داشتن، نکوهش شده است.[188]

زنان در گذشته و حال نقش قابل توجهی در تولید و افزایش درآمد و بهبود اقتصاد خانواده داشته و دارند، اما از مهم­ترین سیاست­گذاری­های در محیط خانه و خانواده، سیاست­گذاری در نحوه توزیع و مصرف درآمد خانواده است. امروزه زنان به ویژه در شهرها در مورد توزیع و نحوه هزینه درآمد خانواده نقش عمده­تری دارند، زیرا در موارد زیادی مردان، این مسـئولیت را به زنان واگذار کرده اند.[189] زن شایسته، همواره دخل و خرج زندگی مشترک را مورد ارزیابی و اندازه­گیری قرار

 می­دهد و چگونگی تأمین نیازهای خود و اعضای خانواده را با آن می­سنجد و بر همان پایه خرج می­کند.[190]

امام علی – علیه السلام – افسار گسیختگی و عدم حساب­گری در هزینه­های زندگی را موجب تنگدستی می­داند:

«ترک التقدیر فی المعیشه یورث الفقر؛[191] تدبیر زن شایسته را می­توان در شیوه زندگی­اش شناخت.»

چنین زنی، اعتدال و میانه روی را الگوی عملی خود قرار می­دهد و از آن تجاوز نمی­کند؛ ساده زیست و کم خرج است؛ از حد متعارف و معمول خارج نمی­شود؛ از امکاناتی که خدایش داده درست استفاده می­کند.[192]

خانه پایه اصلی انسان سازی است. مادر نقش اصلی در آن دارد و باید با نظارت مستقیم در پرتو احکام اسلام و اصول اخلاقی آن، برای تربیت نسل جدید و آمادگی آنها در پذیرش سختی­های زندگی تلاش نماید.[193]

زن خانه­دار می­تواند، با برنامه­ریزی، هزینه­های پوشاک، هزینه­های علمی و هزینه­های گردش و تفریح را کنترل و مدیریت کند. حتی زنان می­توانند هزینه­های رفت و آمد خانواده را کنترل کرده و کاهش دهند، مانند مادرانی که تردد بچه­ها به مدرسه را بر عهده می­گیرند و مواردی از این قبیل که بدین وسیله، بدون فعالیت خارج از منزل مانع از هزینه­های زیادی خانوار می­شوند.[194]

راه­کارهای دیگری نیز وجود دارد که از طریق آنها می­توان بدون حذف نیازها، آنها را به گونه­ای دیگر و با هزینه­ای کمتر تهیه کرد: مثل سفرهای خانوادگی، به جای اقامت در هتل، با دوستان خود سفر کرده و با هم خانه­ای کرایه کرد. به جای رفتن به رستوران، غذا در داخل خانه تهیه شود.[195]

با یادداشت مخارج به صورت روزانه می­توان هزینه­های مصرفی را به راحتی کنترل کرد. زمانی که تمرین درست خرج کردن شروع شد، هر شب باید چند دقیقه را به ثبت مخارج روزانه، از ریز تا درشت، اختصاص داد، با این کار، هم حساب خرج به دست می­آید، هم پس از مدتی متوجه خواهد شد که برخی مخارج دائماً در زندگی تکرار می­شود و هیچ ضرورتی هم ندارد.[196]

با نظارت و کنترل بر درآمد از طریق ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر توسط بانوان از داخل شدن مال حرام به اقتصاد خانواده جلوگیری می­شود و همچنین با نظارت و کنترل در بخش مصرف منجر به استفاده درست و بهینه از درآمد و ممانعت از هزینه­های بی جا می­گردد.

9- پس­انداز و سرمایه­گذاری
از ضروریات اقتصادی هر خانواده آن است که توجه بیش از حد به هزینه­های روزمره، مانع دوراندیشی نشده و سهمی از درآمد به پس­انداز برای آینده اقتصادی خانواده تعلق یابد، زیرا چه بسا در آینده شرایطی برای انسان رخ دهد که نبود پس انداز کافی او را با بحران اقتصادی مواجه کند.[197]

امام صادق – علیه  السلام – همواره توصیه می­کرد که: «هر شخصی باید برای آینده خود پس­انداز داشته باشد تا اگر خدای ناکرده مشکلی برایش پیش آمد یا نیازی به پول پیدا کرد محتاج دیگران نباشد».

آن حضرت می­فرمود: از نزدیک­ترین یاران پیامبر که شما آنها را به فضل و زهد و تقوا می­شناسید سلمان و ابوذر هستند. شیوه سلمان چنین بود که هرگاه سهمیه سالانه­اش را از بیت المال دریافت می­کرد. مخارج یک سالش را ذخیره می­نمود تا زمانی که در سال آینده نوبت به سهمیه­اش برسد به او اعتراض کردند که تو با این همه زهد و تقوا در فکر ذخیره آینده­ات هستی! شاید امروز و فردا مرگ تو برسد!

سلمان در جواب می­فرمود: شما چرا به مردن فکر می­کنید و به باقی ماندن فکر نمی­کنید، اگر انسان به مقدار کافی وسیله زندگی نداشته باشد، در اطاعت حق کندی و کوتاهی کند و نشاط و نیروی خود را در اه حق از دست می­دهد؛ ولی همین قدر که به اندازه نیازش وسیله و مال دنیا فراهم شد با اطمینان و آرامش بیشتری به اطاعت حق می­پردازد.[198]

پس انداز وجوهی است که از درآمد حال سازمان به منظور مصرف در آینده کنار گذاشته می­شود. سرمایه­گذاری نیز وارد کردن این وجوه در چرخه تولید و کسب درآمد است.

منشأ اصلی پس­انداز و سرمایه­گذاری با تدبیر صحیح در امور معیشت و تخصیص درآمدی افراد ارتباط مستقیم دارد؛ چرا که با مصرف­گرایی و اتلاف منابع و یا راکد گذاشتن آنها هیچ سرمایه­ای تولید نخواهد شد.[199]

در خانواده، علاوه بر پس­اندازی که به صورت نقدی و به صورت خرید ساختمان توسط مردان  انجام می­شود. زنان هم به نوبة خود با صرفه­جویی در مخارج جاری به پس انداز مبادرت می­کنند برخلاف تصور زنان پس­انداز خود را برای مصارف شخصی یا صرفاً برای خرید طلا و جواهر مصرف

 نمی­کنند.

زنان در کشورهای مختلف از پس­انداز کردن، اهداف گوناگونی دارند. این مصارف ممکن است ساختن خانه، خرید وسایل منزل، لوله­کشی آب، آموزش فرزندان، ایجاد شرایط بهتر در خانه، رفاه و تأمین اجتماعی برای روزهای پیری و بیماری باشد.[200]

اسلام دیدگاه خود را از دو بعد در خصوص ثروت به روشنی بیان کرده است. اول: اندوختن ثروت؛ دوم: بهره­برداری از ثروت (سرمایه گذاری)، اسلام ثروت اندوزی را حرام می­داند. زیرا موجب حبس اموالی می­شود که باید در جاهای درست هزینه گردد.[201]

یکی از عوامل اصلی رشد و توسعه اقتصادی، سرمایه­گذاری است. ماهیت مال و سرمایه، ماهیت «قوامی» (پشتوانه ای) برای فرد و جامعه است.

اصل قوامیت، ضرورت سرمایه گذاری را روشن می کند، اگر چه ممکن است سرمایه در دست مردم باشد؛ زیرا سرمایه هنگامی که به نحوی در خدمت جامعه بود و برای سامان­یابی جامعه هزینه شد، قوامیت آن باقی می­ماند، ولی اگر به صورت ذخیره و پس­اندازهای راکد درآمد، خاصیت قوامیّت خود را از دست می­دهد.[202]

یکی از روش­های نگهداری پس­انداز و رشد آن، سرمایه­گذاری آن است. زنان با بررسی و شناسایی مجاری مختلف اعم از صنعت، کشاورزی، بورس، …. می­توانند پس­انداز خود را سرمایه­گذاری  کنند و علاوه بر اینکه از سود حاصل از آن بهره ببرند، در توسعه اقتصادی جامعه نیز سهیم باشند.

پس­انداز می­تواند از طریق پیوستن به صندوق­های پس­انداز خانگی، پس­انداز در بانک­ها، بیمه­ها

و … باشد که این پس­انداز از نوع مستقیم و صرفه­جویی در مخارج و هزینه­های خانه و خانواده از نوع پس­انداز غیرمستقیم است.[203]

فایده پس­انداز این است که می­تواند گوشه­ای از تشویش و نگرانی انسان را از آینده تسکین داده و آسایش روانی را به ارمغان آورد.[204] نبی اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - در این زمینه می­فرمایند:

«ان النفس اذا احرزَت قوتها استقرّت؛ هنگامی که انسان روزی­اش تأمین باشد، آرامش می­یابد.».[205]

فصل چهارم:
فعالیت­های اقتصادی مؤثر زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده

در سیره پیشوایان معصوم – علیهم السلام – فعالیت­ اقتصادی افراد ارزش بالایی دارد. ارزش فعالیت اقتصادی در دین چنان است که بنابر متون دینی، برترین انسان­ها به آن می­پرداختند. آیات و احادیث از آدم تا خاتم را اینگونه معرفی می­کند که برای تأمین زندگی، فعالیت اقتصادی داشتند.
فعالیت اقتصادی زنان خانه­دار به دو شکل، فعالیت اقتصادی در منزل و فعالیت اقتصادی در خارج از منزل می­تواند در اقتصاد خانواده مؤثر باشد

1-  فعالیت اقتصادی زنان خانه­دار در منزل
به هر نوع فعالیت اقتصادی در محل سکونت شخصی، که با استفاده از امکانات و وسایل منزل و شخصی راه اندازی شود کسب و کار خانگی می­گویند. کسب و کار و تولیدات خانگی در ایران سابقه دیرینه دارد و بخش چشم­گیری از تولید ملی را تشکیل می­دهد. کسب و کار خانگی از نظر ایجاد شغل و نوآوری در عرضه محصول یا خدمات، موجب تنوع و دگرگونی زیادی در اجتماع و اقتصاد هر کشور می­شود.[206]

خانواده­های شهری به دلیل ویژگی شهرنشینی و محدودیت­هایشان نمی­توانند همانند خانواده­های روستایی، گوشت یا لبنیات، حبوبات و غلات را تولید و بسـیاری از نیازهای خود را تأمین کنـند.[207]

زنان روستایی ایران از قدیم الایام سهم عمده­ای در تولید محصولات صنعتی داشته­اند. اینان صنعت خود را با هنر توأم نموده­اند. زنان صنعتگر روستایی از نظر اقتصادی کمک زیادی به معاش خانواده می­کنند.[208]

کار زنان روستایی گستره وسیعی از صنایع روستایی از قبیل قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، صنایع دامی، صنایع غذایی و غیره را در بر می­گیرد.[209]

از دیگر شاخه­های با اهمیت صنایع روستایی که زنان مسئولیت عمده آن را بر عهده دارند، صنایع غذایی و دامی است. اکثر زنان روستایی با نگهداری دام، طیور، زنبور عسل و …، انواع فرآورده­های غذایی این حیوانات را به خانه یا بازار عرضه می­کنند و از این طریق به اقتصاد خانوار کمک شایانی می­نمایند.

مشارکت در صنایع غذایی فقط منحصر به محصولات دامی نیست، بلکه زنان در حال حاضر در بسیاری موارد، تهیه کنندگان خشکبار نیز می­باشند، خشکبار تهیه شده توسط زنان روستایی بخش بزرگی از بازار داخلی و صادرات خشکبار را تشکیل می­دهد که این خود ارزش افزوده اقتصادی قابل توجهی دارد.[210]

در جوامع شهری هم می­توان با آموزش رشته­های هنری، فنی، صنایع کوچک و مونتاژ وسایل را برای افراد خانواده و زنان فراهم آورد تا در فرصت های مناسب به آن بپردازند. پس اگر بخواهیم در جامعه به بهره­وری برسیم، باید هر ایرانی که توانایی کار و تولید دارد، دراین جهت گام بردارد و محیط خانه را با رعایت اصول و حق دیگران، به کارگاهی کوچک برای تولید بدل سازد.[211]

زنان در محیط خانه با فعالیت­هایی همچون قالی بافی، خیاطی، هنرهای دستی، پرورش گل و گیاه و … می­توانند به اقتصاد خانواده کمک کنند.[212]

نیز زنان می­توانند با آموزش دیدن و فراگیری هنرهای دستی و با خرید مواد اولیه بسیاری از نیازهای خود را تولید کنند. چنان که در گذشته اهل خانه کارهایی از قبیل فرش بافی، گلیم بافی، دوختن لباس و پوشاک، تهیه بسیاری از مواد خوراکی را به عهده می­گرفتند و از این طریق بخشی از هزینه­های خانوار کاسته می­شد.

انجام این­گونه فعالیت­های ممکن در خانه، علاوه بر کمک بر اقتصاد خانواده، موجب تأمین نیازهای روانی انسان از جنبه­های هنری و زیبایی­شناسی می­شود.[213]

در شهرها زنان می­توانند با یک دستگاه رایانه و یک خط تلفن، یک کسب و کار اینترنتی راه بیندازند و کارها و خدمات مختلفی را به مردم عرضه کنند و از این راه برای خود درآمد کسب نمایند.[214]

از جمله فعالیت­هایی که زنان در جهت اشتغال خویش و کسب و کار قادرند در خانه انجام دهند می­توان به بازاریابی اینترنتی که امروز گستردگی زیادی یافته اشاره داشت. ساخت صنایع دستی در منزل و تهیه عکس از آن­ها جهت تبلیغ در اینترنت و در نتیجه فروش آن­ها، راهی جهت کسب درآمد خواهد بود.

از سوی دیگر ارایه خدمات آموزشی در رابطه با این هنرها، در قالب لوح­های فشرده آموزشی و فروش آن­ها از طریق اینترنت و یا به کارگیری آموزش الکترونیک به صورت آنلاین می­تواند از دیگر روش­های کسب درآمد باشد.[215]

این موارد برای آشپزی و سفره­آرایی که مورد علاقه بسیاری از زنان ایرانی است نیز می­تواند مورد استفاده قرار گیرد. هنر خیاطی نیز از هنرهایی است که بسیاری از زنان همواره علاقه­مند به

آموختن آن بوده و هستند استفاده از شیوه­های فوق در این راستا نیز مفید است. تولید و فروش لوح­های فشرده آموزش خیاطی از این جمله است.[216]

ارائه خدمات رایانه­ای نظیر تایپ و یا ورود داده به رایانه در منزل از دیگر مواردی است که می­تواند سبب درآمدزایی و اشتغال زنان باشد. زنان می­توانند با دریافت و تحویل سفارش به صورت اینترنتی از این راه کسب درآمد نمایند.

اما کار در منزل فقط محدود به این موارد نمی­باشد. یک خانم پزشک، پرستار، ماما و یا مشاور می­تواند زمانی که در منزل حضور دارد اقدام به ارایه مشاوره از طریق اینترنت و در راستای تخصص خود به زنان نماید.[217]

کار خانگی، باعث تعادل و توازن کار و زندگی زنان شده به نحوی که آن-ها قادرند حین انجام فعالیت اقتصادی، مسئولیت­های خانوادگی خود را نیز انجام دهند. این امر نه تنها به لحاظ اقتصادی برای زنان ارزشمند است بلکه سبب توسعه اجتماعی و فرهنگی آن­ها نیز خواهد شد.

زنان خانه­دار با عرضه نیروی کار رایگان خود برای تأمین برخی از کالاها و خدمات مورد نیاز خانواده، مخارج مصرفی خانواده را کاهش می­دهند. در نتیجه، خانواده می­تواند درآمد ثابت خود را صرف خرید کالاها و خدمات بیشتری نماید و سطح رفاه خود را بالا برد.

اگر قرار باشد مجموعه فعالیت­های را که به نام کار خانگی صورت می­گیرد، از بازار خریداری شود، هزینه بالایی بر خانواده تحمیل می­شود.[218]

2- فعالیت اقتصادی زنان خانه­دار در خارج منزل
فعالیت اقتصادی در طول تاریخ قرین زندگی زنان بوده است.[219] در طول تاریخ، زنان فعالیت اقتصادی بسیاری را در منازل داشتند که جزء تولید ناخالص ملی به حساب می­آمد و به بهره­وری بالای اقتصادی کمک می­کرد. اما به مرور، زنان به خصوص در مناطق شهری، این فعالیت­ها را کمتر کرده و به فعالیت اقتصادی در خارج از منزل علاقه­مند شدند.[220]

تاریخ نام­های زنانی را برای ما ذکر می­کند که عطر می­فروختند؛ همچون زینت عطاره. تاریخ­نویسان ذکر می­کنند که امیرالمؤمنان علی – علیه السلام – نیز زن را به کار ریسندگی تشویق می­کرد و آن را از حلال­ترین کسب­ها می­دانست و از ام حسن نخعی نقل شد که می­گفت:

«امیرالمؤمنین – علیه السلام – به من برخورد و گفت: چه کار می­کنی، ای ام حسن؟ گفتم: نخ می­ریسم. امام فرمود: نخ ریسی از حلال­ترین کسب­ها است.»

به نظر می­آید که این زنان در خارج منزل به کار اشتغال داشتند و این کارها برای سرگرمی نبوده و بلکه منبع درآمد آنان محسوب می­شده است. بطوری که امام علی – علیه السلام – از آن­ها به عنوان کسب­های پاک و حلال تعبیر می­کند.

خلاصه آنچه از این روایت فهمیده می­شود آن است که اسلام به زنان اجازه داده است تا برای هزینه­های زندگی در شرایط معینی کار کند و در شرایط عادی نیز اگر اجازه همسر را به دست آورد می­تواند به هرکار مناسب و یا کاری که شرع آن را معین کرده بپردازد.[221]

جامعه امروز اقتضا می­کند که زنان هم دوش مردان در پیشروی اجتماع و کسب علوم و

فعالیت­های اجتماعی تلاش نموده و به تحصیل و کار بیرون از منزل رو آورند این گرایش گاه به واسطه آن است که مشکلات اقتصادی منزل تنها با حقوق و درآمد مرد تأمین نمی­گردد و زن به کمک همسر شناخته و او را با کار در بیرون از منزل یاری می­دهد.[222]

بار تکفل در ایران دو برابر اروپاست. در اروپا به طور متوسط از هر خانواده چهار نفر، دو نفر و در انگلستان از هر سه نفر، دو نفر کار می­کنند، حال آنکه در ایران از هر خانواده 4 نفری یک نفر شاغل است.[223]

پس با اشتغال زن از بار تکفل بر مرد کاسته می­شود و درآمد خانواده افزایش می­یابد از شایع­ترین دلیل اشتغال زنان نه تنها در ایران، بلکه در کل جامعه­ها، عامل اقتصادی است. کمک به بهبود وضع مالی، خصوصاً در طبقات کم درآمد متوسط که ناشی از بالا بودن هزینه­های زندگی، تنوع نیازها و خواسته­های خانواده می­باشد، زنان را به شغل خارج از خانه وامی­دارد.

شرایط سخت اقتصادی در خانواده­ها زن را خواسته یا ناخواسته آماده هرگونه همکاری با همسر در جهت پر کردن خلأهای مادی می­کند، به طوری که هرشغلی را ولو سخت و یا با دستمزد کم می­پذیرد، این وضعیت در مورد زنان سرپرست خانواده، اعم از زنان بیوه و یا زنانی که شوهر از کار افتاده دارند و هم چنین مبتلایان به پدیده تلخ طلاق که ممکن است چندین فرزند را تحت تکفل خویش داشته باشند، شدت بیشتری می­یابد.[224]

زنان با اشتغال در خارج از منزل و دریافت حقوق و دستمزد باعث جبران کمبود درآمد خانواده و بالابردن قدرت خرید و ایمنی برای خود و خانواده شان می­شوند.

در روزگار کنونی، زن هم­پایه مرد و یکی از عوامل مولد به حساب می­آید نباید تنها یک عامل بیکاره و مصرف کننده به شمار آید زیرا جهان امروز یک جهان صنعتی و ماشینی است که در محیط آن زن و مرد هر دو به عنوان ابزار کار بایستی عامل تحرک و تولید باشند و با کنار گذاشتن نیمی از  این ابزار محرک، چرخ زندگی از جنبش فرو خواهد ماند.

در نیم قرن اخیر با شرکت زنان در کارگاه­ها و ادارات دولتی و مناصب فکر و تربیتی از قبیل مدارس – دانشگاه­ها – مؤسسات مسئله حقوق کار و کارگری زن به میان آمده و کار زن در امور اقتصادی امروز بسیار حساب شده و حساس است یعنی هم در خانه و هم در جامعه تأثیر بسزایی دارد.

فصل پنجم:
اصلاح الگوی مصرف خانواده توسط زنان خانه­دار

قسمت عمده مصرف، در خانواده­هاست و ما در زندگی روزمره شاهد مصرف بی­رویه مواد غذایی، بهداشت، پوشاک و انرژی هستیم. فرهنگ نادرست مصرف در سطح جامعه به دلیل تبلیغات نادرست باعث شده است تا بخش عمده­ای از سرمایه­های کشور به هدر رود، این نکته که این هزینه­ها تا چه اندازه ضروری و حیاتی بوده و آثار آن­ها بر تعادل مالی خانواده به چه میزان بوده کمک بسیاری برای مدیریت هزینه­های خانواده خواهد بود. چون زنان در اقتصاد خانواده بسیار مؤثرتر از مردان عمل می­کنند، پس نقش بیشتری در خانواده در اصلاح الگوی مصرف دارند. زنان این امر مهم را در راستای امور مختلفی می­توانند انجام دهند که در ادامه تبیین خواهند شد.

1-پرهیز از اسراف
اسراف، بر هم زننده تعادل و موازنه و دخل و خرج و نیز نابود کننده توانایی مالی زندگی و فرساینده ثروت و امکانات حیات است. اسراف است که شخص مسرف را دچار فقر و عدم کفاف درآمد می­سازد و او را در جهت تأمین مخارج زندگی با اشکال مواجه می­نماید. پس لازم است که به این رذیله و جوانب مختلف آنها پرداخته شود.[225]

1-1- مفهوم اسراف
اسراف در لغت به چند معنا آمده است:

تجاوز از حد میانه­روی[226]، خوردن چیزی که حلال نیست[227]، در غیر طاعت خرج کردن[228]، خطا و

اشتباه[229] و ضد میانه­روی، بی­اعتدالی[230].

از مجموع معانی لغوی که برای واژه اسراف به کار رفته است روشن می­گردد که برگشت به یک معنا دارند و آن تجاز از حد میانه و اعتدال است که ممکن است در هر چیزی به اعتبار کمیت و کیفیت تصور شود، چنان که راغب اصفهانی گفته است:

«اسراف تجاوز از حد است در هر فعلی که آدم انجام می­دهد هرچند، بیشتر درباره خرج

کردن و مصرف به کار می­رود و گاه به اعتبار اندازه و کمیت گفته می­شود اسراف شد، و گاه به اعتبار چگونگی و کیفیت».[231]

1-2- حد اسراف
از تعاریف اهل لغت و تفسیر از واژه اسراف چنین بر می­آید که حد معتبر در اسراف که رعایت آن میانه­روی و تجاوز از آن موجب قرار گرفتن انسان در شمار مسرفین است با سه ملاک تعیین می­گردد:

1-2-1- حدود و قوانین شرعی

این بدان خاطر است که حرام­ها خود حدود الهی­اند، و ارتکاب آن­ها اگر بدون صرف مال باشد، اسراف به معنی گناه و تجاوز از دستورات دینی است، و در صورتی که همراه با مخارج مالی باشد، این عمل گذشته از این­که خود معصیت است، خرج مال در راه آن نیز به عنوان تبذیر و اسراف

 اقتصادی، گناه دیگری خواهد بود.[232]

1-2-2- حکم عقل و معیارهای عقلی

این در مواردی است که عقل به قبح صرف مال در آن­ها حکم می­کند، به گونه­ای که تجاوز از آن به نوعی سفاهت و جهالت برگشت می­کند، مانند انفاق به کسی که استحقاق آن را ندارد.[233]

1-2-3- عرف جامعه

در مواردی هم، عرف اجتماعی، عامل تعیین کننده «حد» در باب اسراف است. به عنوان مثال، مصرف مال در راه مصالح شخص و زن و فرزند و یا انفاق آن برای مصالح دیگران، هر کدام به حدی است که عرف جامعه آن را براساس اوضاع اقتصادی هر زمان، و برپایه وضعیت مالی و موقعیت اقتصادی و اجتماعی هر شخص تعیین و تحدید می­کند.[234]

1-3- انواع اسراف
در این قسمت، انواع اسراف و زمینه­های مختلف اسراف که زنان در آن مؤثر هستند، معرفی شده است و راه­کارهای پیشگیری مناسب با هر زمینه ارائه گردیده است.

1-3-1- اسراف در تغذیه
از مهم­ترین عوامل حفظ بقا برای هر موجود زنده و از آن جمله انسان، عامل تغذیه و کیفیت آن است.[235] تغذیه یک مسلمان از ویژگی­های ممتازی برخوردار است. ائمه معصومین و اولیاء دین – علیهم السلام - به تمامی منافع و ضررهای جسمانی و روانی خوردنی­ها و آشامیدنی­ها توجه داشته­اند و

بنا به نیاز زمان و سؤال­های مطرح شده از سوی افراد، در بعضی از موارد به یادآوری عوارض معنوی و جسمانی موادغذایی پرداخته­اند.[236]

پزشک نصرانی، از امام صادق – علیه السلام – سؤال کرد: آیا در کتاب آسمانی خود در باب طب چیزی دارید؟ حضرت آیه «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ»[237] را تلاوت نمود. پزشک پرسید: از پیامبر حجازی خود چه دارید؟

امام صادق – علیه السلام – فرموده است:

«الحمی من الأکل کلّ دواء و الاسراف فی الأکل رأس کل داء»؛ «کم خوری سرآمد هر درمان و اسراف در خوردن، ریشه هر دردی است». پزشک گفت: بنابراین کتاب شما و سنت پیامبرتان چیزی برای طلب جالینوس باقی نگذاشته است.[238]

بی­تردید، سرچشمه بسیاری از بیماری­ها، زیاده­روی در خوردن و آشامیدن است، چرا که غذاهای اضافی که به صورت جذب نشده در بدن باقی می­ماند، هم بار سنگینی است برای قلب و سایر دستگاه­های بدن، و هم محل آماده­ای برای انواع عفونت­ها و بیماری­ها، به علاوه، افراط در آن، صفا و نورانیت را از دل می­گیرد و لذت مناجات را سلب نموده و کُندذهنی را سبب می­شود.[239]

اکنون که بحران غذا و دیو فقر و گرسنگی در بسیاری از کشورها بویژه در کشورهای آفریقا فاجعه می­آفریند و بسیاری از انسان­ها از حداقل غذای لازم برخوردار نیستند و میلیون­ها انسان جان

خود را بر اثر گرسنگی از دست می­دهند، انداختن سفره­های پرزرق و برق، درست کردن چندین غذا برای چند نفر و دور ریختن مواد غذایی سالم، از مصادیق روشن اسراف به حساب می­آید.[240]

از آن­جا که بخشی از هزینه­های خانواده به تهیه مواد غذایی و خوراک اختصاص می­یابد، زنان با کم­خوری و پرهیز از پرخوری و بیان منافع آن به دیگر اعضای خانواده، می­توانند هم سلامتی را در خانواده به ارمغان آورند و هم این­که مقداری از هزینه­های خانوار را کاهش دهند و به اقتصاد خانواده کمک کنند. (البته در نظر گرفتن شرایط سنی و فعالیت­های متناسب با هریک از اعضای خانواده، امری ضروری است).

در ضمن بعضی از مادران بیشتر از تعداد خانواده برای شام یا ناهار غذا آماده می­کنند و بعد باقی مانده غذا را دور می­ریزند؛ در صورتی که با طبخ غذا به مقدار لازم و یا نگهداری غذای باقی مانده و استفاده مجدد از آن، از اسراف جلوگیری می­شود.[241]

1-3-1-1- اسراف در نان
از جمله مواد غذایی مورد مصرف خانواده­ها، نان است. نان غذای اولیه و عمومی است و از قدیم و ندیم همیشه در سر سفره­ها بوده است. نان از احترام مخصوصی برخوردار است. از این­رو باید در مورد جلوگیری از اسراف در آن دقت و مراقبت جدی و مسئولانه شود روایات بسیاری در شأن احترام به نان و مراقبت در حفظ آن از پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – و امامان – علیهم السلام – به ما رسیده که بسیار آموزنده و هشدار دهنده است.[242]

پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – فرمود:

«من وجد لقمه، فمسخ منها أو غسل منها، ثم أکلها لم تستقر فی جوفه ألا اعتقه الله من النار»؛ کسی که لقمه یا مقدار نانی را در راه پیدا کند، آن را تمییز نماید، پس آن را بخورد، هنگامی که آن غذا در معده او قرار گرفت، خداوند (به خاطر این کار که پرهیز از اسراف است) حتماً او را از آتش دوزخ آزاد می­سازد.[243]

با این همه تأکیدی که از سوی پیشوایان بزرگ اسلام در احترام به نان و دور نگهداشتن آن از اسراف شده، اینک ببینیم تنها در کشور ما چگونه با نان برخورد می­شود. در یکی از آمارها آمده است:

«هر ساله سه میلیون تن نان معادل 360 میلیون دلار به دور ریخته می­شود».[244]

مردم ما پرمصرف­ترین مردم جهان در مصرف گندم و نان هستند و با سرانه 160 کیلوگرم بالاترین مصرف سرانه نان را در جهان دارا هستند. لازم به توضیح است که میزان تولید نان در ایران 25 میلیارد عدد است. در ایران دورریز نان بسیار زیاد بوده و حتـی به خوراک دام نیـز اختـصاص می­یابد.[245]

یکی از پررنگ­ترین عوامل دورریز نان، فرهنگ استفاده نادرست از این برکت الهی در سفره­های ایرانی است.[246] زنان خانواده می­توانند با بررسی میزان نان مورد نیاز خود سعی در تهیه نان تازه بکنند، چرا که مصرف نان غیرتازه احتمال دورریز را بیشتر می­کند.

چنان­چه امکان تهیه نان تازه برای هروعده مصرف فراهم نباشد با به کارگیری شیوه نگهداری نان، احتمال دورریز در وعده­های بعدی را به حداقل رساند. زنان می­توانند نان­های خریداری شده را

به قطعات کوچک تقسیم کنند و آن­ها را در کیسه­های نایلونی کوچک متناسب -با هر وعده غذایی– قرار داده، سپس در فریزر و جایخی قرار دهند.

قابلیت نگهداری نان در اثر انجماد و فریزر کردن افزایش می­یابد با خارج کردن نان منجمد  حدود 20 دقیقه قبل از مصرف می­توان از نان تازه استفاده کرد.[247]

قرار دادن نان در یخچال، بدون یخ زدن، باعث می­شود نان زودتر بیات شود.

لایه­های میانی نان­های حجیم از پخت مناسب برخوردار است و ارزش تغذیه­ای بالایی دارد، بهتر است به جای دور ریختن آن­ها را مصرف کنیم.[248]

فراتر از تمامی این موارد متأسفانه در بسیاری از خانواده­ها جدا کردن دورنان و مصرف وسط آن به صورت عادت درآمده، که این عمل بسیار ناپسند به طور گسترده در جامعه ما خودنمایی می­کند. درمان این مشکل جز در اصلاح رفتار و آموزش از طریق مادران امکان­پذیر نیست.[249]

1-3-1-2- اسراف در میوه
در مصرف میوه و نگهداری آن نیز باید مراقبت صحیح نمود، که زشتی اسراف آن، کمتر از زشتی سایر اسراف­ها نیست. یاسر خادم می­گوید:

«روزی غلامان حضرت امام رضا – علیه السلام – میوه می­خوردند، ولی هنوز آن را به طور کامل نخورده بودند، به گوشه­ای می­انداختند».

امام رضا – علیه السلام – این اسراف کاری آن­ها را دید و خشمگینانه به آن­ها فرمود:

«سبحان الله؛ اگر شما به این میوه­ها نیاز ندارید، انسان­هایی هستند که نیاز دارند، چرا

دور می­ریزند، آن­ها را نگه­دارید و به نیازمندان بدهید.»[250]

بسیاری از اسراف­ها در زمینه میوه به عدم نگهداری صحیح میوه و یا خرید و تهیه بیش از اندازه مربوط است. زنان در موقع رفتن به خرید، با داشتن فهرست اجناس مورد نیاز از خرید بی­مورد ممانعت به عمل می­آورند.

هم­چنین با آگاهی از نحوه نگهداری صحیح مواد غذایی و میوه­ها، از فساد آن­ها جلوگیری کرده و مدت زمان نگهداری آن­ها را طولانی می­کنند.[251]

علاوه بر این زنان می­توانند با جدا کردن قسمت­های ضربه خورده و فاسد شده میوه­هایی که در خانه دارند و استفاده از قسمت­های سالم آن­ها، اقدام به تهیه انواع مربا و ترشی کنند. با این کار هم از اسراف جلوگیری می­شود و هم از طریق تولید خانگی از محصولات سالم­تر بهره برده و از پرداخت هزینه برای تهیه این نیازمندی­ها از مغازه­ها پیشگیری خواهد شد.

1-3-2- اسراف آب
آب موهبتی است الهی، که کمتر نعمتی با آن برابری و هم­سانی می­کند. آب مایه حیات است و زندگی بدون آن ممکن نیست.[252] وقتی کسی از آب از حضرت امام صادق – علیه السلام – سؤال کرد طعم آب چیست؟ آن حضرت فرمود: طعم آب، طعم زندگی است، طعم الماء، طعم الحیاه.[253]

در روایات دیگر از اسراف و زیاده روی در مصرف آن، به شدت نهی شده است. اسحاق بن عمار از قول امام صادق – علیه السلام – گوید:

«کمترین درجه اسراف، دور ریختن آب اضافی است».

مقصود از دور ریختن زیادی آب – آن مقدار آبی است که بعد از نوشیدن در ظرف می­ماند که ممکن است در جای دیگر مصرف شود، مانند این­که پای درختی ریخته شود یا حیـوانی از آن بنوشد.[254] سرانه مصرف روزانه آب در ایران 300 و در جهان 150 لیتر؛ یعنی 2برابر میانگین جهان است. این در حالی است که میزان بارندگی در دنیا 860 میلی­متر در سال و متوسط بارندگی در ایران،  261 میلی­متر در سال است به عبارت دیگر در ایران کمتر از یک سوم جهان است.[255]

1-3-2-1- اسراف در وضو و غسل
حرمت اسراف آب، به نوشیدن اختصاص ندارد، بلکه در عباراتی از قبیل وضو و غسل نیز باید از اسراف در آب اجتناب کرد. در روایتی از پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – چنین نقل شده است: آب وضو یک مدّ و آب غسل یک ساع است.

در آینده گروه­هایی از امت من خواهند آمد که این مقدار از آب را برای وضو و غسل اندک می­شمارند. آنان برخلاف سنت من عمل می­کنند و هرکس بر سنت من پایدار بماند در «خظیره قدس» با من خواهد بود.[256]

بنابراین اگر در مصرف آب برای وضو، آن هم در کنار نهر جاری و یا دور ریختن باقی مانده آب در ظرف، اسراف است. پس به طریق اولی باز گذاشتن شیـر آب و هدر دادن آن اسـراف محسوب می­شود.[257]

با ملاحظه این مسأله که در زنان، مواردی چون تعدد غسل واجب و ابتلا کثیری به وسواس شستشو، نسبت به افراد دیگر بیشتر است از این­رو نقش زنان در مصرف آب قابل توجه است.

هم­چنین به دلیل ارتباطات زیاد زنان با بهداشت و نظافت محیط زندگی، صرفه جویی آن­ها در مصرف آب تعیین کننده است. به کارگیری راه­های مصرف کمتر آب در هنگام نظافت و استحمام، کمک زیادی به حفظ ذخایر آب تصفیه شده می­کند.[258]

برای نمونه به چند مورد از نکاتی که زنان می­توانند برای جلوگیری از اسراف آب تأثیرگذار باشند اشاره می­شود: هنگام شستن دست­ها و وضوگرفتن شیر آب را به طور مداوم باز گذاشته نشود.

پله­ها و گذرگاه­ها و حیاط با جارو پاکیزه نگهداری شود. و در صورت نیاز با یک دستمال تَر یا هر وسیله مناسب دیگر مانند «تی» آن­ها تمیز شود و از  گرفتن شلنگ آب جداً خودداری شود.[259]

هنگام شستن میوه و سبزی شیر آب و راه خروجی ظرفشویی را بسته و آن را تا نیمه پر از آب نموده و سپس سبزی و میوه را در آن خیسانده و ضدعفونی نموده و در پایان سبزی­ها را با روش مخصوص آب­کشی شود.[260]

آب­های استفاده شده ولی تمیز، مانند آبی که برای شستن میوه و سبزی به کار رفته، دور ریخته نشود و در صورت امکان در باغچه ریخته و یا در سرویس­های بهداشتی به جای استفاده از سیفون ریخته شود.[261]

چند بطری آب آشامیدنی در یخچال گذاشته شود تا ناچار نشده شیر آب را برای خنک شدن

باز گذاشته و مقدار قابل توجهی آب هدر داده شود.

از جریان آب به منظور آب شدن یخ گوشت یا دیگر مواد غذایی منجمد استفاده نشود.[262]

از آن­جا که صرفه جویی امری است که تا حد زیادی به باور و عقیده افراد وابسته است، با آموزش و تربیت صحیح، بهتر و بیش­تر می­توان به این مهم دست یافت و افراد را به این حقیقت واقف ساخت که صرفه جویی، در زندگی شخصی و جمعی اثری مثبت و سازنده دارد.[263]

و خانواده اولین و مهم­ترین جایگاه شخصیت، اندیشه و اعتقادات فرد است، خانواده ابتدایی­ترین آموزشگاه نهاد اجتماعی است که انسان در آن چگونه زیستن را در دامان پدر و مادر می­آموزد و زنان به سبب داشتن بیش­ترین نقش و اثر در امور تربیتی، در امر صرفه جویی و عدم اسراف هم، این قشر از خانواده می­تواند نقش بسیار مهمی را ایفا کند.[264]

2- پرهیز از تجمل گرایی
میل و رغبت کردن، تجملات و توجه به ظواهر زندگی را تجمل گرایی می­­گویند. که گاهی به جای آن کلمه تجمل پرستی به کار برده می­شود که برای مقصود گویاتر است، و درجه وابستگی و بندگی تجمل پرستان را نسبت به وسایل لوکس، زینتی و تشریفاتی را بیشتر می­رساند.[265]

گرایش به جمال و زیبایی یکی از ابعاد اصلی روان آدمی است و انسان به مقتضای فطرت الهی خویشتن آن را می­پسندد اسلام نیز به عنوان آیین منطبق و هماهنگ با فطرت، این حس اصیل را محترم شمرده و به شکل مناسب خواستار اشباع آن شده است.[266]

از خصوصیات زنان، لطافت روحی و عاطفی و جمال دوستی و جمال طلبی آنهاست،[267] امام صادق  - علیه السلام - می­فرمایند:

«اکثر الخیر فی النساء»؛ زنان سهم بیشتری از خوبی دارند.[268]

و امیرالمؤمنین می­فرمایند:

«ان النساء، همهن زینه الحیاه الدنیا» همانا همت زنان در زینت و آرایش زندگی دنیاست.[269]

زنان، همواره به دنبال زیبایی و زیباسازی خود و زندگی خویش می باشند و در همه رفتارها و انتخاب­های خویش امور و اشیایی را مورد توجه قرار می­دهند که بهره­ای از زیبایی و لطافت و ظرافت در آن باشد.[270]

بیشترین تجملات و تشریفات، از ناحیه بانوان، بر جامعه تحویل می­شود، نوع زن علاقه شدید به نمایش و خودآرایی دارد و اگر قانون و مرزی در کار نباشد، می­خواهد تا آنجا که ممکن است، زیورها و زرق و برق زندگی خود را به دیگران نشان دهد.[271]

نکته مهم در این جا این است که خواهش فطری تجمل و خودآرایی انسان باید تحت مراقبت کامل قرار گیرد و به دور از هرگونه افراط و تفریط ارضا شود.[272]

یکی از عوامل بدحجابی، به عنوان یک ناهنجاری اجتماعی که بخشی از زنان را فراگرفته، میل

به تجمل پرستی است، زیرا زنی که خود را در مقابل نامحرمان می­پوشاند، مشکل می­تواند مدل لباسی را که بر تن دارد مقابل انظار عمومی به نمایش درآورد اگر این مظاهر خودنمایی بیرون از منزل در مقابل چشم نامحرمان با چادر و مقنعه ای یک شکل و یک رنگ مستور گردد، چه کسی خواهد دانست که او در خرید لباس و تجملات و زینت آلات چه غوغائی کرده است؛ جز همسر و محارم چه کسی از آرایش و حجم زیورآلاتی که بر خود آویخته تا وسیله تفاخر و گردن فرازی او شود، آگاه خواهد شد.[273]

از دیگر نمونه­های بارز میل به تجمل در زنان، علاقه به داشتن زیور آلات بیش از اندازه به ویژه طلاست.[274] مقام معظم رهبری در این باره می­فرماید:

«امروز سرگرم شدن به زر و زیور برای زن، انقلابی مسلمان ایرانی عجیب است امروز سر و سینه و دست را از زیورآلات پر کردن و زیور و آرایش و مدل لباس را بت خود قرار دادن برای زن انقلابی اسلامی ننگ است.»

شأن زن مسلمان بالاتر از این است که در دورانی که بسیاری از مردم جامعه ما محتاج کمک­اند، کسانی بروند و پول بدهند، طلا بخرند، زینت آلات بخرند، وسایل زندگی رنگارنگ بخرند.[275]

پس حجاب از این نظر مخصوص زنان گردیده که: از طرفی خداوند برای مصلحت خلقت زن را زیباتر از مرد و ظریف تر از مرد آفریده و از طرفی دیگر طبعاً میل به خودنمایی و خودآرایی در زن بیشتر از مرد است یا اساساً اختصاص به زن دارد و لذا دستور پوشش هم اختصاص به زن یافته است و اسلام این خودآرایی زن را جهت می دهد که باید مخصوص شوهر او باشد.[276]

تهیه خلاف شأن خانه یا لوازم زندگی، تهیه جهیزیه تشریفاتی و برگزاری مراسم­های عقد و عروسی و نیز ختم و عزا به صورت تجملی، برنامه­های تشریفاتی جشن تولد فرزند یا بازگشت از سفرهای زیارتی و تعیین مِهرهای گزاف و سنگین از دیگر مصادیق تجمل گرایی است.[277]

همان طور که ذکر شد تجمل گرایی زنان در زمینه­های مختلف صورت می­گیرد، در پوشاک، خوردنی­ها و نوشیدنی­ها، وسایل زندگی و تزئینات خانه، و حتی مصارف تشریفاتی در برگزاری انواع ولیمه­های مستحب و حتی ولیمه­های غیرضروری است البته این انواع تجمل و تشریفات به مقتضای زمان و احوال و اوضاع است و هرروز مصداق­های جدیدی پیدا می­کند.[278]

یکی دیگر از موارد تجمل گرایی، شوق به تکلفات زندگی و تهیه اشیاء لوکس و مصرف کردن مال در راه باطل است و متأسفانه دشمنان ما هم وسیله وارد کردن اشیاء تجملاتی که از همه عمر یک مرتبه هم مورد احتیاج نبوده و اگر هم باشد به نوع ارزان­تر هم می­توان سر کرد، ما را محتاج به خودشان نمودند.

تغییر دادن نوع و مدل ماشین تازه وارد یا تغییر رنگ ساختمان یا نقشه آن بدون آنکه در مدل و رنگ نقشه قبلی عیب و اشکالی بوده، همه در شمار تجمل گرایی است، یا استعمال ظروف طلا و نقره و اشیاء نفیسه و امثال آنها.[279]

نظام سرمایه­داری با در نظر گرفتن روحیه تجمل طلبی زنان، برای مصرف کالاهای خود، آنان را هدف قرار داده و با شعار مصرف بیشتر برای آسایش و لذت بیشتر، به استفاده از انواع وسایل

تشریفاتی، مصرف مواد غذایی آماده و نیمه آماده، دیگر کالاهای تولیدی خود تشویقشان می­کند. این نظام، زن مصرف کننده خوب را زن شاد و موفق و خوشبخت معرفی می­نماید.[280]

مصرف گرایی، مصرف نامتعارف و یا مصرف بدون اعتدال، خسارت­های سنگینی بر پیکره اجتماع وارد می­سازد.[281] امروزه جامعه ما با شتاب به سوی تجمل گرایی و مصرف گرایی که هزینه­های خانوار را افزایش داده است پیش می­رود براساس آمارها 79 درصد هزینه­های زاید و سربار خانوار، ناشی از تجمل گرایی است.[282]

عادت ناپسند تجمل گرایی بر اقشار کم درآمد دو فشار وارد می­کند. اول، فشار اقتصادی، چرا که با زیاد شدن تقاضا­ها برای کالاهای لوکس و گرایش تولید کنندگان به تولید آن و محدود بودن منابع تولید و سرمایه، تولید کالاهای اساسی کاهش و قیمت آنها افزایش می­یابد.

دوم: فشار روانی، در این وضعیت اقشار کم درآمد برای بالاتر نشان دادن شأن و رتبه اجتماعی خود، سعی در تهیه وسایل گران قیمت دارند. آنگاه برای رسیدن به این مصرف، سال­ها خود را در دام «زندگی قسطی» اسیر می­کنند.[283]

هرگاه ما از روی رفاه طلبی و تجمل گرایی به دنیا بنگریم، زندگی سالم خود را تهدید می­کنیم، چرا که از مرز قناعت و اعتدال خارج شده و دچار بلای خانمان سوز مصرف گرایی می­شویم، در نتیجه، با بالارفتن هزینه­های مصرف، موضوع دخل و خرج، ناهماهنگ می­گردد و به دنبال آن انسان گرفتار وام و ربا و برگشت سفته و چک، و اقسام کمر شکن می­شود، و در بسیاری از موارد سر از

زندان در می­آورد.[284]

3- پرهیز از مدگرایی
واژه «مُد» واژه­ای فرانسوی است که به معنای طرز، اسلوب، علت، شیوه، روش، رسم، در باب روز آمده است.[285] در جامعه­شناسی اقتصاد، مدگرایی و ولع مصرف کننده و استفاده از کالایی خاص برای بدست آوردن مطلوبیت تعریف می­شود.[286]

مُد پدیده­ای نیست که مختص جامعه و فرهنگ خاص باشد هر جامعه­ای بنا به مقتضیات زمانی و مکانی، در عرصه­های گوناگون اعم از پوشاک، آرایش، طراحی ساختمان، تزئینات داخلی و مبلمانمنزل، مدهای مختلفی را به نمایش می­گذارد. مُد فقط شامل پوشاک نمی­شود. مدل­های جدید موی سر، الگوی جدید، بدن سازی، لوازم آرایش و جراحی­های زیبایی همگی جزئی از این پدیده­اند.[287] مدپرستی، تحمیل یا تلقین سلیقه است که نظام سرمایه­داری می­کوشد با آن، تمام جامعه، به ویژه زنان را زیر سلطه فرهنگی خود درآورد.[288]

کشور ایران که در معرض تغییرات حاصل از مدرنیته بوده و هست، در دهه­های اخیر، دستخوش دگرگونی­های ارزشی و رفتاری شده است، گسترش رسانه­های گروهی و تبلیغات برنامه­ریزی شده وسیع، این تغییرات را تسریع نموده­اند.

دراین دهه­ها، زنان که هم حضور بیشتری در عرصه های شغلی و تحصیلی یافته­اند و هم در اثر تغییر سبک زندگی، غالباً مسئولیت خرید و تهیه اقلام مصرفی خانواد­ه­ها را به عهده

 گرفته­اند، بیشتر مخاطب مدها و تبلیغات مصرفی شده و نحوه حضور و الگوهای اررشی و فکری و نگرشی و رفتاری آنها، تأثیرات فردی و اجتماعی مهم­تری به جای گذارده است.[289]

«مدرنیته» که شکل عینیت یافته فرهنگ مدرن است و همراه و همزاد با گذر از گذشته به حال، نوآوری، تجدد و سلیقه و مد است. از این رو مدرنیته همواره خود را در ستیز و چالش با کهنگی، رکود، قدمت و سنت و پیروی از هنجارهای پایدار قرار می­دهد و کشش و تمایل آن به سوی تجدد و نوآوری در فرهنگ و ارزش اجتماعی است.[290]

گستره مُد به اندازه گستره زندگی انسان است و تمامی جنبه­های آن را در بر می­گیرد، با این حال سبک و شیوه آرایش و پوشاک، شاخص­ترین کالای مُد شونده محسوب می­شوند.[291] مؤسسات مُد همچنین تبلیغ می­کنند که همه زنان می­خواهند زیبا باشند و علاقه مشترکی به لوازم آرایش و مُد دارند، به علاوه مُد و لوازم آرایش با زیبایی از یک خانواده­اند، آنها می­گویند آرایش در هر زمانه­ای به شکل خاصی نزد همه طبقات مرسوم بوده و به عنوان سند، این واقعیت را عنوان می­کنند که حتی زنان جامعه ابتدایی نیز، بدن خود را رنگ و زینت می­کردند.[292]

معمولاً هم زنان به جهت میل به نوگرایی و جلوه نمایی و کسب منزلت بیشتر در تیررس آنها قرار دارند میل به خودآرایی در میان همه انسان­ها وجود دارد، ولی در میان زنان و دختران بیشتر است. یکی از دلایل گرایش زنان و دختران به مُد و مُدگرایی نیز ارضای این میل است.[293]

پوشش و بهره­گیری از لباس نیز به نیاز طبیعی خودآرایی و زیبادوستی انسان پاسخ می­دهد.[294] سوداگران کشف کرده­اند که زیبایی فرمول بسیار انعطاف­پذیری است برای ثروتمند شدن. تنها کافی است کسی چیز تازه­ای کشف کند که کمک کار زیبایی وی باشد و بعد خیل عظیم زنان را قانع کنند که به این چیز تازه نیازمندند و آن را می­خواهند.[295]

معمولاً زنان گرایش بیشتری به مصرف دارند. مُدهایی که برای زنان ارائه می­شود متنوع­تر و جذاب­ترند. پدیده مُد هم نوعی ترویج مصر­ف­گرایی است زیرا در دوره زمانی جلوه می­کند و بسیاری از افراد را به سمت خود می­کشاند.

افرادی که تابع مُد روز هستند که معمولاً زنان به خاطر روحیه تنوع طلبی این گونه­اند. قطعاً نمی­توانند کالاهایی که کمی قدیمی شده­اند مصرف کنند و برای مصرف آنان احساس عقب ماندگی از جامعه می­کنند، لذا به هر مشقتی هست خواستار تغییر و نوشدن هستند.

امروزه در هرکدام از بخش­های مد، سوداگران از طریق لوازم آرایش، سالن­های آرایش، سالن­های لاغری، سالن­های زیبایی، جواهرات، چه بدلی و چه واقعی، و مانند آن میلیاردها دلار به جیب می­زنند.[296]

در جوامع مدرن، نگاه به بدن و جسم انسان دگرگون می­شود. بدن به ابزاری تبدیل می­گردد که فرد توسط آن هویت خویش را مطرح و نمایان می­سازد. به ویژه به بدن زنان انضباط­های بیشتری تحمیل می­شود. بدن زن نیز تبدیل به ابزاری برای تبلیغ مصرف بیشتر می­شود.

زنان موجوداتی مصرفی نمایانده می شوند که برای کسب هویت ارزشمند، باید بدنی متناسب با استانداردهای نوین و روحیه­ای متناسب با تبعیت از مُدها و مصرف هرچه بیشتر کالاها داشته باشند. دراین فرهنگ، بدن، نحوه لباس پوشیدن و خودآرایی و حتی نحوه سخن گفتن و ژست­ها همگی نشان دهنده هویت افراد می­شود.[297]

وقتی شخصی به مُدگرایی تمایل پیدا کند، ناخودآگاه به سمت مصرف گرایی کشیده می­شود. همین مصرف گرایی سبب به خطر افتادن اقتصاد در سطح فردی، خانوادگی و جامعه می­گردد.[298]

زن ایرانی مسلمان، چنانچه عناصر ارزشمند فرهنگ ملی و دینی خود را بشناسد، قدرت مقاومت و مبارزه­اش با مصرف زدگی، مادی­گرایی و خودشیفتگی برآمده از مدرنیته غربی بیشتر می­شود.[299]

4- پرهیز از تقلید و چشم و همچشمی
تقلید یکی از عوامل بسیار مهم در تربیت انسان است، انسان همیشه می­خواهد زندگی­اش را با کسانی که در نظر او شرافت و موفقیت دارند هماهنگ سازد و یا حتی به بالاتر از او برسد. اگر این احساس با هدایت عقل و انتخاب الگوهای مناسب وصحیح همراه باشد، انسان را در جهت رشد، کمال و فضایل اخلاقی به پیش می­برد.

اما چنانچه این خوی انسانی با تعصب و جهل و خواسته­های نفسانی همراه بود، نتایج خطرناک و زیانباری در زندگی انسان دارد و بزرگترین مانع در راه هدایت انسان بدل خواهد شد.[300]

تقلید در میان همه انسان­ها وجود دارد، اما در زنان بیشتر به چشم می­خورد و در بین زنان بیشتر نمود دارد،[301] بسیاری از خریدهایی که از طریق بانوان انجام می­گیرد، نیاز واقعی نیست، بلکه یک عادت و یا تقلید از دیگران است.[302]

تقلید چهره­های مختلفی دارد برای مثال افرادی هستند که الگوی مصرف خود را به ویژه در چیزهایی که در معرض دید مردم است، قرار می­دهند.[303]

مانند پوشش، وسیله نقلیه، غذاهای نامتناسب با درآمد، برگزاری مراسم ازدواج، دعوت­های فامیلی و دوستانه براساس عادات و رسوم طبقه مرفه و ناسازگار با درآمد و … .[304]

الگوی محیطی زمان، مکان و تبلیغات فرد را به صورت ناخودآگاه مجاب می­کند به اینکه به وسایل و اقلام مختلف نیازمند است، در حالی که این نیاز، فقط یک نیاز کاذب است. الگوی غلط مصرف در زنان، چشم و همچشمی در نتیجه حساسیت­های بی­مورد تربیت نشده است.[305]

در واقع حساسیت بیشتر زنان به جای امور مهم بر مسائل برنامه­ریزی نشده معطوف است. در واقع برخی از زنان با مصرف بی­حد می­خواهند به نیازهای کاذب خود پاسخ دهند.[306]

یکی از عوامل ولخرجی و عدم رعایت اقتصاد، تقلید مردم از یکدیگر در لباس و مسکن و تغییر سریع و پی در پی لوازم زندگی و تطبیق آنها با مُد روز و شباهت و تقلید از دیگران است.[307]

بسیاری از زنان فقط به خاطر اینکه از اطرافیان خود کم نیاورند از هیچ تلاشی در نو کردن وسایل زندگی دریغ نمی­کنند و گاهی زندگی را هم برای خود و فرزندانشان تلخ می­کنند.[308]

چنین مخارج بی­رویه­ای می­تواند به زندگی اقساطی منجر شود و در برخی از موارد اقتصاد خانواده را فلج کند. این امر تا حدی پیش می­رود که حاضر می­شوند از درآمدهای ضروری و حیاتی خود بکاهند و پس­انداز حاصل از آن را صرف چنین مصارفی بسازند.[309]

5- قناعت
در حیطه مسائل اقتصادی همواره محدودیت­هایی وجود دارد که مانع از برآورده شدن تمامی خواسته­های فردی یا عمومی در خانواده می­شود. یک خانواده هر چند هم که از میزان درآمد بالایی برخوردار باشد، همیشه با نیازهایی مواجه است که اتفاقاً درآمد بالا در ایجاد آن­ها نقش انکارناپذیری دارد.[310]

هرچند درآمد خانواده رو به رشد و فزونی می­گذارد به همان میزان، سطح تقاضای افراد نیز بالاتر رفته و افزایش می­یابد همانگونه که حضرت امیر – علیه السلام – به زیبایی فرموده­اند:

«دو گرسنه هرگز سیر نمی­شوند، طالب علم و طالب دنیا برای توقف این روند افزایشی، تنها یک راه حل وجود دارد و آن هم قناعت است که بدون آن این گرسنگی سیری نمی­پذیرد.»[311]

قناعت یعنی راضی بودن به آن چه هست. زنی می­تواند قانع باشد که با آن چه موجود است راضی باشد و هنگامی انسان از چیزی راضی می­شود که آن را «کافی» بداند – مقایسه نزولی، می­تواند

احساس کافی بودن را در زن ایجاد کند، چون داشته­های زندگی را برایش نمایان می­سازد. مقایسه نزولی موجب می­شود که انسان تصور کند بیشترین روزی­ها را دارد.

بلکه زن با مقایسه نزولی، این احساس را در خود به وجود می­آورد که با همین مقدار هم می­توان زندگی کرد؛ چون دیگرانی را دیده که در وضع سخت­تری زندگی می­کنند و به این شکل قناعت شکل می­گیرد. قناعت یعنی بسنده کردن به آن چه هست و راه رسیدن به آن، مقایسه نزولی است.[312]

امام صادق – علیه السلام – به حمران فرمود:

«ای حمران به پایین­تر از خود بنگر به کسی که از نظر دارایی و توانگری برتر از توست نگاه نکن، زیرا این کار تو را به آنچه روزیت شده قانع­تر می­کند و از سوی پروردگارت سزامند افزایش روزی می­گردی، و هیچ ثروتی بهتر از قناعت به اندازه­ای که حاجت را برطرف کند نیست.»[313]

قناعت حالتی است برای نفس که باعث اکتفا کردن انسان است به قدر حاجت و ضرورت و زحمت نکشیدن در تحصیل فضول از مال.[314]

زن نمونه به آنچه دارد خشنود است؛ برای رسیدن به آنچه ندارد، حرص و طمع نمی­ورزد، به زندگی دیگران چشم نمی­دوزد و گرفتار چشم و هم­چشمی نمی­شود؛ در مخارج زندگی حد و اندازه و حساب و کتاب دارد.[315]

قناعت از صفات ممتاز اخلاقی است و وجود زنان قانع و حق­شناس در خانواده سبب استحکام

بنیاد خانواده می­شود.[316]

امام علی – علیه السلام – قناعت را همان حیات طیبه­ای دانسته که قرآن کریم به مؤمنان صالح وعده داده است.[317]

و همچنین می­فرمایند:

«القناعة مال لاینفد[318]؛ قناعت ثروتی است که از بین نمی­رود.»

حضرت رسول خطاب به زنان فرمودند:

«آگاه باشید هر زنی که با شوهرش سازگار نباشد و بیش از توانایی و قدرتش کاری را بر او تحمیل نماید هیچ کار نیکی از او پذیرفته نمی­شود. و در حالی خدا او را دیدار می­کند که بر او

خشمگین است».[319]

یکی از عواملی که مردان را به سوی کسب درآمدهای نامشروع سوق می­دهد، فشار ناشی از تأمین هزینه­های بالا و غیرمتعارف خانواده است. این هزینه­ها، می­توانند علل مختلفی چون ناکار آمد بودن برنامه اقتصادی خانواده، چشم و هم­چشمی، اسراف، مصرف گرایی، زیاده خواهی و پرتوقعی فرزندان و عدم قناعت باشد که در همه این موارد می­توان گفت زن نقش اساسی و کلیدی در مهار مشکلات اقتصادی خانواده دارد.[320]

در اداره اقتصادی خانواده داشتن قناعت در زنان ایجاب می­کند که از چشم و هم­چشمی و رقابت­های کمرشکن یا حسادت­های خانمان برانداز پرهیز کنند و اجازه ندهند صفای زندگی از میان

 برود. قناعت یکی از شیوه­های خردمندانه در مصرف و خرج است.

زن می­تواند با مواظبت و هوشیاری، حسابگری هزینه­های خانواده را کنترل کرده و در برابر کمبودها و درآمد کم همسر خود سازگاری و قناعت کند.[321]

زنان با بهره­مندی از این فضیلت و مدیریت کردن در اقتصاد خانواده آثاری از جمله: عزت، غنا و بی­نیازی، عفاف، کاهش طمع، سلامت دین، زندگی راحت و … را در خانواده به ارمغان می­آورند.[322]

 

نتیجه­گیری
از تحقیق در زمینة نقش زنان خانه­دار در اقتصاد خانواده نتایج زیر حاصل گردید:

1- طبق تحقیق انجام شده بهترین تعاریف برای واژه­های خانواده، اقتصاد، مدیریت و اقتصاد خانواده اینچنین است:

خانواده: واحد اجتماعی نشأت گرفته از ازدواج یک زن و مرد است که فرزندان پدید آمده از آن را تکمیل می­کنند؛ اقتصاد: مجموعه­ای از فعالیت­های بهم مرتبط، تولیدی و مصرفی که به تعیین چگونگی تخصیص منابع کمیاب کمک می­رساند؛ مدیریت: فرآیند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه­ریزی، سازماندهی، بسیج امکانات و منابع هدایتی و کنترل است که برای دست­یابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام آموزشی مورد قبول، صورت می­گیرد؛ اقتصاد خانواده: اقتصاد خانواده را می­توان چگونگی سامان­دهی و مدیریت منابع خانه تعریف کرد و به معنی افزایش توانایی و مانور یک خانواده در مباحث اقتصادی است.

2- با توجه به آنچه در معنای تدبیر نهفته است و با آن می­توان اقتصاد خانواده را مدیریت کرد؛ طرح و برنامه ریزی، تقسیم کار، علم و آگاهی، یادداشت و اولویت­بندی هزینه­ها و نظارت و کنترل بر درآمد و مصرف، از جمله اصول مدیریتی زنان به عنوان مدیر داخلی خانه است که موجب بهبود اقتصاد خانواده می­گردد. همچنین خانه­داری و تربیت فرزندان از دیگر مسئولیت­های زنان خانه­دار است که به صورت غیر مستقیم بر اقتصاد خانواده اثر گذار است.

3- فعالیت­های اقتصادی زنان خانه­دار به دو شکل در منزل و خارج از منزل صورت می­گیرد. فعالیت­های اقتصادی در منزل مانند: خیاطی، قالیبافی، صنایع دستی، تهیه خشکبار، عسل، فرآورده­های دامی، فعالیت­های اینترنتی و … و فعالیت­های اقتصادی خارج از منزل مانند:

استخدام در شرکت­ها، ادارات و… .

4- قناعت به عنوان حیات طیبه و مالی که نابود نمی­شود موجب رضایت و کفایت به آنچه در زندگی موجود است می­شود. اصلاح الگوی مصرف از طریق پرهیز از تجمل، چشم و همچشمی، مد و اسراف به وسیله زنان فرهنگ سازی می­شود. وجود اسراف در مصرف موجب ازدیار هزینه­ها و هدر رفت سرمایه و درآمد می­شود که با برخورد صحیح و استفاده بهینه از منابع از سوی زنان می­توان صرفه­جویی را در خانواده بنیان نهاد. با گسترش پدیده تجمل­گرایی، چشم و همچشمی و مد به خصوص در بین زنان فرهنگ مصرف­گرایی گسترش می­یابد و هزینه­های زائد و سربار خانوار افزایش پیدا می­کند. 

فهرست منابع
* قرآن

* امام علی ابن ابی طالب، نهج البلاغه، مترجم: زمانی، مصطفی، چاپ دوازدهم، تهران: مؤسسه انتشارات نبوی، 1377هـ ش.

منابع فارسی

1- اسحاقی، حسین، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، چاپ اول، قم: نشر هاجر، 1390هـ ش.

2- ـــــــــــــــ، مؤلفه­های مدیریت جهادی، چاپ اول، قم: مرکز نشر هاجر، 1393هـ ش.

3- ـــــــــــــــ، نقشه راه در جهاد اقتصادی، چاپ چهارم، بی­جا، نشر خادم الرضا، 1390هـ ش.

4- اسماعیلی، مهناز، فلسفه مهریه از منظر فقه و حقوق، چاپ اول، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1389هـ ش.

5- اصفهانی، محمد مهدی، آیین تندرستی، چاپ ششم، تهران: نشر تندیس، 1385هـ ش.

6- امینی، ابراهیم، آئین همسرداری، چاپ هجدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1381هـ ش.

7- انصاری، عذرا، جلوه­های رفتاری حضرت زهرا، چاپ ششم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1375هـ ش.

8- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج1، چاپ پنجم، بی­جا، انتشارات سخن، 1386هـ ش.

9- بستان نجفی، حسین، بختیاری، محمد عزیز، شرف الدین، حسین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، چاپ پنجم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389هـ ش.

10- ـــــــــــــــــــــــــ، جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، چاپ سوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393هـ ش.

11- بهرامی، قدرت الله، مؤمن، محمد رضا، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ج1، چاپ سوم، قم: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ستاد نمایندگی ولی فقیه، 1380هـ ش.

12- جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاه، چاپ صد و شانزدهم، قم: مرکز نشر اسراء، 1392هـ ش.

13- حائری، محسن، اندیشه­های اقتصادی در نهج البلاغه، عبدالعلی آل بویه لنگرودی، چاپ اول، تهران، نشر بنیاد نهج البلاغه، 1378هـ ش.

14- حائریان اردکانی، محمود، چاپ اول، تهران، مدیریت خانه، انتشارات دانشگاه الزهراء، 1381هـ ش.

15- حبیبی تبار، جواد، گام به گام با اخلاق مدیریت و شیوه­های پیشرفت آن، چاپ اول، قم: نشر خرم، 1380هـ ش.

16- خدایی، زبیده، خدایا چه بخورم، چاپ اول، قم: ناشر مؤلف، 1387هـ ش.

17- درّی نجف ابادی، قربانعلی، درس­هایی از اقتصاد اسلامی، چاپ اول، قم: واصف لاهیجی، 1390هـ ش.

18- رازینی، علی، پژوهشی پیرامون مفردات قرآن، بی چا، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1386، ص223.

19- رحیمی، عباس، زندگی موفق، رازهای خوب زیستن، چاپ هشتم، قم: نشر جمال، 1386هـ ش.

20- سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، خانواده خوب، چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر شهر، 1390هـ ش.

21- سبحانی، جعفر، سیمای اقتصاد اسلامی، چاپ سوم، قم: مؤسسه امام صادق – علیه السلام -، 1391هـ ش.

22- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نماینده ولی فقیه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، اخلاق اقتصادی، ج1، چاپ اول، تهران، اداره آموزش­های عقیدتی – سیاسی نماینده ولی فقیه در سپاه، 1376هـ ش.

23- سعیدی­پور، محمود، فرهنگ جدید فارسی رازی، چاپ دوم، کتابفروشی فخر رازی، 1364هـ ش.

24- شریفی، علی، حسینی، لینا سادات، قهرمانی نیک، رقیه، اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، چاپ اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1393هـ ش.

25- شیخی، محمد تقی، جامعه شناسی زنان و خانواده، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1380هـ ش.

26- صدری افشار، غلامحسین، حکمی، نسرین، حکمی، نسترن، فرهنگ­نامه فارسی، واژگان و اعلام، ج2، چاپ دوم، تهران، فرهنگ معاصر، 1389هـ ش.

27- علاسوند، فریبا، زن در اسلام، ج2، چاپ دوم، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1391392هـ ش.

28- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، چاپ چهلم، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، 1358هـ ش.

29- عیسی­زاده، عیسی، خانواده قرآنی (ویژگی­های و وظایف اعضای آن)، چاپ سوم، مؤسسه بوستان کتاب، 1391هـ ش.

30- غلام جمشیدی، محمد صادق، اسراف در قرآن و حدیث، چاپ اول، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1388هـ ش.

31- فراهانی فرد، سعید، سیاست­های اقتصادی در اسلام، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385هـ ش.

32- قدیری ابیانه، محمد حسین، سبک اقتصادی و فرهنگی زندگی، چاپ اول، تهران، نشر بنیاد بعثت، 1393هـ ش.

33- قربانی، جمال، تدبیر معیشت از دیدگاه آیات و روایات، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1385هـ ش.

34- قوامی، صمصام الدین، مدیریت از منظر کتاب و سنت، چاپ سوم، بی­جا، ناشر: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، 1386هـ ش.

35- گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث، (رضا وطن دوست و …)، فرهنگ روابط اجتماعی، ج1، چاپ سوم، مشهد، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1388هـ ش.

36- گروه تحقیق و تألیف هنر اندیشه، چشم اندازی بر اصلاح الگوی مصرف، چاپ اول، بی­جا، انتشارات منشور روحی، 1388هـ ش.

37- ماکارنکو، آنتوان، گفتارهایی درباره تربیت فرزندان، ابوتراب باقرزاده، چاپ نهم، بی­جا، چاپ پخش، 1369هـ ش.

38- محمدی اشتهاردی، محمود، حجاب بیانگر شخصیت زن، چاپ اول، بی­جا، نشر معاونت مبارزه با مفاسد اجتماعی ناجا، 1375هـ ش.

39- محمدی ری شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، چاپ دوم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1388هـ ش.

40- محمدی ری شهری، محمد، حسینی، ابوالقاسم، توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث، ج1، چاپ سوم، قم، مؤسسه علمی دارالحدیث، 1390هـ ش.

41- محمدی نیا، اسدالله، بهشت جوانان، چاپ بیست و هشتم، قم، نشر سبط اکبر، 1388هـ ش.

42- محمدی، مریم، تجمل گرایی زنان از دیدگاه اسلام، اندیشه­های راهبردی زن و خانواده، چاپ اول، تهران، پیام عدالت، بی­تا.

43- مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فیقه در سپاه، اخلاق اقتصادی، چاپ اول، تهران: اداره آموزشهای عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1376هـ ش.

44- مظاهری، حسین، سیر و سلوک، چاپ اول، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، 1390هـ ش.

45- ملک مطیعی، زهرا، مدیریت امور اقتصاد خانواده، چاپ اول، مشهد، انتشارات بوی شهر بهشت، 1390هـ ش.

46- مؤسسه فرهنگی انتظار نور، گفتمان مهدویت، بی­چا، قم: بوستان کتاب، 1386هـ ش.

47- موسوی، مهدی، پژوهشی در اسراف، ج1، چاپ پنجم، قم، بوستان کتاب، 1388هـ ش.

48- میرزا خسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی، (محمد باقر بهبودی)، ج6، چاپ اول، تهران: انتشارات اسلامیه، 1390هـ ق.

49- نبوی قمی، ابوالفضل، درس سخنوری، ج2، بی­چا، قم: ناشر مؤلف، 1390هـ ق.

50- نراقی، احمد، معراج السعاده، چاپ اول، قم: انتشارات زینی، 1386هـ ش.

51- نگارش، حمید، راه­های تقویت باورهای دینی پاسداران و خانواده­ها، ج1، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386هـ ش.

52- نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان صدر اسلام، چاپ نهم، بی­جا، انتشارات مهدی موعود، 1391هـ ش.

53- هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، ج28، بی­چا، قم: بوستان کتاب، 1389هـ ش.

54- هاشمی، مهدی، رضایی، حمیده، گنجینه اصلاح الگوی مصرف، چاپ چهارم، قم: نشر سبط النبی، 1389هـ ش.

55- وطن دوست، رضا، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه­های اسلامی، ج1، چاپ سوم، مشهد، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1388هـ ش.

56- وطنی، منصوره، حقوق و وظایف زن و شوهر در قرآن و کلام اهل بیت – علیهم السلام -، چاپ اول، قم: انتشارات زائر، 1388هـ ش.

57- یوسفیان، نعمت الله، احکام اقتصادی خانواده، چاپ اول، قم، نشر زمزم هدایت، 1391هـ ش.

58- ـــــــــــــــــــ، تربیت دینی فرزندان، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386هـ ش.

منابع عربی

1- ابن بابویه صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، (مترجم علی اکبر میرزایی)، چاپ دوم، تهران: ناشر ادباء، 1390هـ ش.

2- ابن منظور الافریقی المصری، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ چهارم، بیروت، دارصادر، 2005هـ ق.

3- افرام البستانی، فؤاد، ترجمه المنجد الطلاب، (محمد بندرریگی)، چاپ دوم، تهران، نشر اندیشه اسلامی، 1386هـ ش.

4- بندریگی، محمد، فرهنگ المعجم الوسیط، چاپ سوم، قم، انتشارات اسلامی، 1389هـ ش.

5- چپرا، محمد عمرا، اسلام و چالش اقتصادی، (مترجمین، حسین میرمعزی، علی اصغرهادوی نیا، احمدعلی یوسفی)، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385هـ ش.

6- حرالعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج17، چاپ اول، قم، ذوی القربی، 1387هـ ش.

7- حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج7، چاپ اول، بیروت، نشر دارالفکر، بی­تا.

8- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، (محمد خلیل میقانی)، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1387هـ ش.

9- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، مترجم: محمد جواد غفاری، ج1، چاپ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1387هـ ش.

10- طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، (محمد باقر موسوی همدانی)، ج16و22، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374هـ ش.

11- طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه مجمع البیان، (رضا ستوده)، ج19، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی، 1360هـ ش.

12- فیض کاشانی، حسن، التفسیر الصافی، (حسین اعلمی)، ج4، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر، 1195هـ ق.

13- قمی، عباس، سفینه البحار، ج1، چاپ پنجم، بی­چا، دارالاسوه للطبعه و النشر، 1428هـ ق.

14- قمی، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، خصال، ج54، قم: جامعه مدرسین قم، 1403هـ ق.

15- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج5، دارالکتب الاسلامیه، مصحح علی اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران، 1367هـ ش.

16- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، ج76، چاپ اول، بیروت – لبنان، نشر الامیره، 1429هـ ق.

17- مسعود، جبران،  الرائد، (رضا انزابی نژاد)، ج2، چاپ چهارم، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1383هـ ش.

18- معلوف، لوئیس، ترجمه المنجد، (احمد سیاح)، ج2، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اسلام، 1382هـ ش.

مقالات

1- ادیب، یوسف، تاجور، آذر، پور طهماسبی، سیاوش، نقش زن ایرانی در اصلاح الگوی مصرف، مجله مهندسی فرهنگی، شماره 35-36، 1388هـ ش.

2- انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی – رحمه الله علیه -، مدیریت اقتصادی خانواده، پیوند، شماره 360، 1388هـ ش.

3- انصاری، نصرالله، مبانی قرآنی اصلاح الگوی مصرف، کوثر معارف، شماره 15، 1394هـ ش.

4- حسینی، محمود، مرید سادات، پگاه، فهام، الهام، کسب و کار خانگی زنان ایران، مجله کار و جامعه، 1386، شماره 91-93، بی­تا.

5- رضایی آهوانویی، زهرا، نقش زن در اقتصاد خانواده، طهورا، شماره 9، 1394هـ ش.

6- رفعت جاه، مریم، هویت انسانی زن در چالش و آرایش مو، مطالعات راهبردی زنان، شماره 28، 1386هـ ش.

7- شجاعی، محمد صادق، جوانان و مدگرایی، مجله مکاتبه و اندیشه، شماره 28، 1395هـ ش.

8- صفاری، مصطفی، «مدیریت اقتصادی در خانواده»، پیوند، شماره 345و347، 1387هـ ش.

9- صلیبی، ژانست، زن، سواد و توسعه، مجله فرهنگ، شماره 22-23، 1376هـ ش.

10- طاهر زاده، مظاهر، نقش مدیریتی زنان در خانواده، طهورا، شماره 2،

11- علوی، فاطمه، زن و تجمل پرستی، پاسدار اسلام، شماره 165، 1374هـ ش.

12- کارپرور، ریحانه، زنان و اصلاح الگوی مصرف، طهورا، شماره 11، 1394هـ ش.

13- کرباسیان، قاسم، رسانه و مدگرایی، مجله مطالعات اجتماعی و رسانه، شماره 1، 1395هـ ش.

14- لهسایی زاده، عبدالعلی، نقش زنان در اقتصاد روستایی ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره 21-22، 1374-1375هـ ش.

15- ماهروزاده، طاهره، نقش مدیریتی زنان در خانواده، طهورا، شماره2، 1387هـ ش.

16- مرکز امور مشارکت زنان، صرفه جویی = مصرف صحیح، پیوند، شماره 237 و 238 و 239، 1378هـ ش.

17- ملک زاده، فهیمه، آموزش زنان و تأثیر آن بر خانواده، مجله الهیات، شماره 13، 1389هـ ش.

18- منصور نژاد، محمد، نقش زنان تحصیل کرده در تشکیل و تحکیم خانواده، مباحث بانوان شیعه،

19- موسوی، مهدی، مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده، ارمغان، شماره 8، 1388هـ ش.

20- ناجی، محمد علی، توزیع ناعادلانه آموزشی و اشتغال برای زنان، مجله پیام زن، شماره 110، 1380هـ ش.

21- نجفی، محمد علی، زنان، اقتصاد و مشارکت در مدیریت و برنامه ریزی، مجله حقوق زنان، شماره25، 1383هـ ش.

22- ندری ابیانه، فرشته، خانه داری، اشتغال و زنان ایرانی، مباحث بانوان شیعه، شماره 9، 1385هـ ش.

23- نساجی، زهرا، زن، اشتغال و خانواده، مکتب اسلام، شماره 6، 1384هـ ش.

24- نوری، علی رضا، معیارهای اسلامی پوشش زنان و الگوی مصرف آن، پژوهش­نامه حقوق اسلامی، شماره 9و8، 1381هـ ش.

 

[1]. محمود، سعیدی­پور، فرهنگ جدید فارسی رازی، چاپ دوم، کتابفروشی فخر رازی، 1364، ص428
[2]. حسن، عمید، فرهنگ فارسی عمید، چاپ چهلم، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، 1358، ص739
[3]. محمد، بندریگی، فرهنگ المعجم الوسیط، چاپ سوم، قم، انتشارات اسلامی، 1389، ص1583
[4]. حسن، عمید، همان کتاب، ص215
[5]. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نماینده ولی فقیه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، اخلاق اقتصادی، اداره آموزش­های عقیدتی – سیاسی نماینده ولی فقیه در سپاه، ص12
[6]. محمود، سعیدی­پور، همان کتاب، ص842
[7]. حسین، اسحاقی، مؤلفه­های مدیریت جهادی، چاپ اول، مرکز نشر هاجر، 1393، ص29
[8]. حسن، عمید، همان کتاب، ص584
[9]. عیسی، عیسی­زاده، خانواده قرآنی (ویژگی­ها و وظایف اعضای آن)، چاپ سوم، مؤسسه بوستان کتاب، 1391، ص27
[10]. حسن عمید، همان کتاب، ص215
[11]. همان
[12]. همان
[13]. حسن انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج1، چاپ پنجم، بی­جا، انتشارات سخن، 1386، ص504
[14]. همان
[15]. همان
[16]. غلامحسین صدری افشار، نسرین حکمی، نسترن حکمی، همان کتاب، ص296
[17]. محمود سعیدی پور، فرهنگ جدید فارسی رازی، چاپ دوم، بی جا، کتابفروشی فخر رازی، 1364، ص30
[18]. حسن عمید، همان کتاب، ص215
[19]. جبران مسعود، الرائد، (رضا انزابی نژاد)، ج2، چاپ چهارم، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1383، ص1371
[20]. راغب اصفهانی، محمد  بن علی، مفردات فی غریب القرآن، (محمد خلیل میقانی)، چاپ اول، بی­جا، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1387، ص557
[21]. لوئیس، معلوف، ترجمه المنجد، (احمد سیاح)، ج2، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اسلام، 1382، ص1602
[22]. علی، رازینی، پژوهشی پیرامون مفردات قرآن، بی­چا، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1386، ص223
[23]. لوئیس، معلوف، همان کتاب، ص1602
[24]. راغب اصفهانی، محمد بن علی، همان کتاب، ص557
[25]. محمدحسین، طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، (محمد باقر موسوی همدانی)، ج16، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374، ص39
[26]. فضل بن حسن، طبرسی، ترجمه مجمع البیان، (رضا ستوده)، ج19، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی، 1360، ص341
[27]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ص219
[28]. فضل بن حسن، طبرسی، همان کتاب، ص1845
[29]. حسن، فیض کاشانی، التفسیر الصافی، (حسین اعلمی)، ج4، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر، 1195ق، ص146
[30]. اسماعیل، حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج7، چاپ اول، بیروت، نشر دارالفکر، بی­تا، ص85
[31]. علی رضا، میرزا خسروانی، تفسیر خسروی، (محمد باقر بهبودی)، ج6، چاپ اول، تهران: انتشارات اسلامیه، 1390، ص477
[32]. مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فیقه در سپاه، اخلاق اقتصادی، چاپ اول، تهران: اداره آموزش­های عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1376، ص12
[33]. علی، شریفی، لینا سادات حسینی، رقیه قهرمانی نیک، اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، چاپ اول، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1393، ص16
[34]. حسین، اسحاقی، مؤلفه­های مدیریت جهادی، همان کتاب، ص25
[35]. جعفر سبحانی، سیمای اقتصاد اسلامی، چاپ سوم، قم: مؤسسه امام صادق – علیه السلام -، 1391، ص71
[36]. همان، ص7
[37]. محسن، حائری، اندیشه­های اقتصادی در نهج البلاغه، (عبدالعلی آل بویه لنگرودی)، چاپ اول، تهران، نشر بنیاد نهج البلاغه، 1378.ketab.iec-md.org
[38]. نعمت الله، یوسفیان، احکام اقتصادی خانواه، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1391، ص10
[39]. غلامحسین، صدری افشار، نسرین حکمی، نسترن حکمی، فرهنگ­نامه فارسی، واژگان و اعلام، چاپ دوم، تهران، فرهنگ معاصر، 1389، ج2، ص1125؛ حسن، انوری، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ پنجم، بی­جا، انتشارات سخن، 1386، ج4، ص2665
[40]. حسن، عمید، فرهنگ فارسی عمید، چاپ چهلم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1388، ص584؛ حسن، انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج4، ص2665
[41]. محمود، سعیدی پور، فرهنگ رازی، چاپ دوم، بی­جا، کتابفروشی فخررازی، 1364، ص261؛ حسن، عمید، فرهنگ فارسی عمید، ص584
[42]. حسن، عمید، فرهنگ فارسی عمید، همان کتاب، ص584؛ محمود سعیدی پور، فرهنگ رازی، همان کتاب، ص261
[43]. همان
[44]. غلامحسین، صدری افشار، نسرین حکمی، نسترن حکمی، همان کتاب، ص1125
[45]. محمود، سعیدی پور، همان کتاب، ص261
[46]. غلامحسین، صدری افشار، همان کتاب، ص1125
[47]. حسن، انوری، فرهنگ بزرگ سخن، همان کتاب، ص2665
[48]. حسین، بستان نجفی، محمد عزیز بختیاری، سیدحسین شرف الدین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، چاپ پنجم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389، ص46
[49]. همان، ص47
[50]. حسین، بستان نجفی، جامعه­شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، چاپ سوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393، ص53
[51]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، خانواده خوب، چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر شهر، 1390، ص19
[52]. حسین، بستان نجفی، محمد عزیز بختیاری، سیدحسین شرف الدین، اسلام و جامعه شناسی خانواده، ص47
[53]. حمید، نگارش، راههای تقویت باورهای دینی پاسداران و خانواده­ها، ج1، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386، ص17
[54]. حسین، بستان نجفی، همان کتاب، ص47
[55]. فریبا، علاسوند، زن در اسلام، ج2، چاپ دوم، قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1392، ص43
[56]. همان، ص42
[57]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، خانواده خوب، چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر شهر، 1390، ص13-14
[58]. عیسی، عیسی زاده، خانواده قرانی، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب، 1391، ص27
[59]. فریبا علاسوند، همان کتاب، ص91
[60]. حمید نگارش، همان کتاب، ص17
[61]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، همان منبع، ص19
[62]. محمود، سعیدی پور، فرهنگ جدید فارسی رازی، چاپ دوم، کتابفروشی فخر رازی، 1364 ص824
[63]. غلامحسین، صدری افشار، نسرین حکمی، نسترن حکمی، همان کتاب، ج3، ص2508
[64]. اکبر، هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ج28، بی­چا، قم: بوستان کتاب، 1389، ص93
[65]. حسن، عمید، همان کتاب، ص1102
[66]. جواد، حبیبی تبار، گام به گام با اخلاق مدیریت و شیوه­های پیشرفت آن، چاپ اول، قم: نشر خرم، 1380، ص15
[67]. اکبر، هاشمی رفسنجانی، همان کتاب، ص93
[68]. حسین، اسحاقی، مؤلفه­های مدیریت جهادی، همان کتاب، ص29
[69]. جواد، حبیبی تبار، همان کتاب، ص16
[70]. مؤسسه فرهنگی انتظار نور، گفتمان مهدویت، بی­چا، قم: بوستان کتاب، 1386، ص172-173
[71]. جواد، حبیبی تبار، همان کتاب، ص15
[72]. اکبر، هاشمی رفسنجانی، همان کتاب، ص93
[73]. حسین، اسحاقی، مؤلفه های مدیریت جهادی، چاپ اول، قم: نشر هاجر، 1393، ص29
[74]. مؤسسه فرهنگی انتظار نور، همان کتاب، ص170
[75].همان، ص171
[76]. حسین، اسحاقی، مؤلفه­های مدیریت جهادی، همان کتاب، ص29
[77]. زهرا، ملک مطیعی، مدیریت امور اقتصاد خانواده، چاپ اول، مشهد: انتشارات بوی شهر بهشت، 1390، ص19
[78]. سایت اقتصاد 1
[79]. سایت حوزه نیوز
[80]. سایت مدیران، جام نیوز
[81]. همشهری آنلاین
[82]. دانشجو
[83]. محمد علی، کیانی­فر، رابطه اقتصاد و خانواده، ماهنامه پایتخت، شماره4، 1394، ص7
[84]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص29
[85]. قربانعلی، درّی نجف ابادی، درس­هایی از اقتصاد اسلامی، قم: واصف لاهیجی، 1390، ص130
[86]. حسین اسحاقی، مؤلفه های مدیریت جهادی، همان کتاب، ص103
[87]. عبدالله جوادی آملی، مفاتیح الحیاه، ص264
[88]. حسین نوری همدانی، جایگاه بانوان در اسلام، چاپ نهم، بی جا، انتشارات مهدی موعود – عجل الله تعالی فرجه الشریف -، 1391، ص425
[89]. نعمت الله یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، همان کتاب، ص64
[90]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار ، همان کتاب، ج103، ص247
[91]. منصور وطنی، حقوق و وظایف زن و شوهر در قرآن و کلام اهل بیت – علیهم السلام -، قم، انتشارات زائر، 1388، ص36
[92]. نعمت الله یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، همان کتاب، ص63
[93]. نسرین جزنی، «ارزش کار خانگی زنان»، مجله کار و جامعه، 1382، شماره 52، ص24
[94]. زهرا نساجی، «زن، اشتغال و خانواده»، مکتب اسلام، شماره 6، 1384، ص60
[95]. عبدالعلی، لهسایی­زاده، نقش زن در اقتصاد روستایی ایران، ص46
[96]. محمد جعفر، تجلی، تولید ثروت بایدها و نبایدها، چاپ اول، قم: انتشارات جلوه کمال، 1390، ص300
[97]. همان
[98]. محمد بن علی بن حسین بن بابویه، قمی، خصال، ج54، قم: جامعه مدرسین قم، 1403، ص73
[99]. نعمت الله، یوسفیان، تربیت دینی فرزندان، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386، ص12
[100]. همان، ص65
[101]. همان، ص79
[102]. همان، ص81
[103]. علی، شریفی، لینا سادات حسینی، رقیه قهرمانی نیک، اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1393، ص102-103
[104]. محمد بن یعقوب بن اسحاق، کلینی، الکافی، ج5، چاپ سوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367، ص124
[105]. علی، شریفی، همان کتاب، ص104
[106]. حسین، اسحاقی، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، همان کتاب، ص167
[107]. محمود، حائریان اردکانی، مدیریت خانه، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه الزهراء، 1381، ص89
[108]. زهرا، رضایی آهوانویی، نقش زن در اقتصاد خانواده، طهورا، شماره 9، 1390، ص154
[109]. مهدی، موسوی ، پژوهشی در اسراف، ج1، چاپ پنجم، قم، بوستان کتاب، 1388، ص95
[110]. علی، شریفی، همان کتاب، ص115
[111]. مهدی، موسوی، مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده، ص209
[112]. آنتوان، ماکارنکو، گفتارهایی درباره تربیت فرزندان، ترجمه: ابوتراب باقرزاده، ص60
[113]. همان، ص59
[114]. نعمت الله، یوسفیان، تربیت دینی فرزندان، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386، ص131
[115]. آنتوان، ماکازیکو، گفتارهایی درباره تربیت فرزندان، ص61
[116]. همان، ص64
[117]. مهدی، موسوی، مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده، مجله ارمغان، شماره 8، 1388، ص211
[118]. همان
[119]. نعمت الله، یوسفیان، تربیت دینی فرزندان، ص109
[120]. یوسف، ادیب، آذر، تاجور، سیاوش، پور طهماسبی، همان، ص82.
[121]. همان، ص73
[122]. طاهره، ماهروزاده، نقش مدیریتی زنان در خانواده، طهورا، شماره 2، 1387، ص119
[123]. نعمت الله، یوسفیان، تربیت دینی فرزندان، چاپ اول، قم: زمزم هدایت، 1386، ص67
[124]. همان، ص74
[125]. همان، ص75
[126]. همان، ص79
[127]. همان، ص81
[128]. علی، شریفی، اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، چاپ اول، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1393، ص114
[129]. مهدی، موسوی، «مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده»، ارمغان، شماره 8، 1388، ص205
[130]. آنتوان، ماکارنکو، گفتارهایی درباره تربیت فرزندان، مترجم: ابوتراب باقرزاده، چاپ نهم، بی­جا، چاپخش، 1369، ص62
[131]. صمصام الدین قوامی، مدیریت از منظر کتاب و سنت، چاپ سوم، بی­جا، ناشر: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، 1386، ص343
[132]. محمد، محمدی ری شهری، توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث، ج1، ص16
[133]. عباس، رحیمی، زندگی موفق، رازهای خوب زیستن، چاپ هشتم، قم: نشر جمال، 1386، ص39
[134]. جواد، حبیبی تبار، گام به گام با اخلاق مدیریت و شیوه­های پیشرفت آن، چاپ اول، قم: نشر خرم، 1380، ص104-105
[135]. نعمت الله، یوسفیان، همان کتاب، ص88
[136]. محمدعلی، نجفی، زنان، «اقتصاد و مشارکت در مدیریت و برنامه­ریزی»، مجله حقوق زنان، شماره25، 1383، ص36
[137]. حسین اسحاقی، مؤلفه­های مدیریت جهادی، همان کتاب، ص104
[138]. ابراهیم، امینی، آئین همسرداری، چاپ هجدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1381، ص44-45
[139]. همان، ص47
[140]. جمال قربانی، همان کتاب، ص151
[141]. زهرا ملک مطیعی، همان کتاب، ص37
[142]. جمال، قربیان، تدبیر معیشت از دیدگاه آیات و روایات، ص62
[143]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، همان کتاب، ص153
[144]. مدیریت اقتصادی خانواده، پیوند، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، شماره 360، 1388، ص31
[145]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص63
[146]. همان، ص64
[147]. زهرا رضایی آهوانویی، «نقش زن در اقتصاد خانواده»، طهورا، شماره 9، 1390، ص160
[148]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص63
[149]. علی، شریفی، لینا سادات حسینی، رقیه قهرمانی نیک، همان کتاب، ص121
[150]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص60
[151]. علی، شریفی، همان کتاب، ص121
[152]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص60
[153]. محمد، محمدی ری شهری، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، چاپ دوم، قم: مؤسسه علمی – فرهنگی دارالحدیث، 1388،  ص116
[154]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، همان کتاب، ص153
[155]. زهرا ملک مطیعی، همان کتاب، ص51
[156]. سازمان فرهنگی شهرداری تهران، خانواده خوب، ص15
[157]. زهرا، ملک مطیعی، همان کتاب، ص27
[158]. همان، ص22
[159]. علی، شریفی، همان کتاب، ص122
[160]. جمال، قربانی، همان منبع، ص61
[161]. محمد، مهدی ری شهری، همان منبع، ص16
[162]. محمد، منصور نژاد، «نقش زنان تحصیلکرده در تشکیل و تحکیم خانواده»، مباحث بانوان شیعه، 1384، ص109
[163]. رضا، وطن دوست، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه های اسلامی، ج1، چاپ سوم، مشهد، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1388، ص200
[164]. همان
[165] . محمد، منصور نژاد، همان کتاب، ص117
[166]. فهیمه ملک زاده، «آموزش زنان و تأثیر آن بر خانواده»، مجله الهیات، شماره 13، 1389، ص48
[167]. ژانسنت، صلیبی، «زن، سواد و توسعه»، مجله فرهنگ، شماره 22-23، 1376، ص314
[168]. محمد علی، ناجی، «توزیع ناعادلانه آموزشی و اشتغال برای زنان»، مجله پیام زن، شماره 110، 1380، ص28
[169]. محمد تقی، شیخی، جامعه شناسی زنان و خانواده، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1380، ص188
[170]. محمدمهدی، اصفهانی، آئین تندرستی، چاپ ششم، نشر تندیس، ص217
[171]. همان، ص43
[172]. همان، ص265
[173]. همان. ص267
[174]. یوسف ادیب، آذر تاجور، سیاوش پورطهماسبی، همان کتاب، ص75
[175]. همان
[176]. زهرا، ملک مطیعی، همان کتاب، ص22
[177]. محمدباقر، مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، همان کتاب،  ج43، ص153
[178].زهرا ،ملک مطیعی، همان کتاب، ص15
[179]. حسین، اسحاقی، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، همان کتاب، ص169
[180]. زهرا، ملک مطیعی، همان کتاب، ص25

 
[181]. محسن، حائری، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، ترجمه عبدالعلی آل بویه لنگرودی
[182]. علی، شریفی، همان کتاب، ص112
[183]. همان، ص116
[184]. همان، ص117
[185]. یوسف، ادیب، آذر، تاجور، سیاوش پورطهماسبی، همان کتاب، ص75
[186]. علی، شریفی، همان کتاب، ص106 و 107
[187]. قدرت الله، بهرامی، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ج1، ص110
[188]. همان، ص111
[189]. طاهره، طاهرزاده، «نقش مدیریتی زنان در خانواده»، طهورا، شماره 2، ص87
[190]. نعمت الله، یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، همان کتاب، ص89
[191]. محمد باقر، مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، همان کتاب، ص972
[192]. نعمت الله، یوسفیان، همان کتاب، ص90
[193]. زهرا ملک مطیعی، همان کتاب، ص15
[194]. همان، ص27
[195]. همان، ص34
[196]. همان، ص51
[197]. علی، شریفی، همان کتاب، ص122
[198]. حسین، اسحاقی، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، همان کتاب، ص169
[199]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص150
[200]. زهرا ملک مطیعی، همان کتاب، ص32
[201]. سید محسن، حائری، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، ترجمه عبدالعلی آل بویه لنگرودی
[202]. جمال، قربانی، همان کتاب، ص41
[203]. زهرا، ملک مطیعی، همان کتاب، ص33
[204]. علی، شریفی، همان کتاب، ص123
[205]. محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، همان کتاب، ج5، ص89
[206]. محمود، حسینی، پگاه مرید سادات، الهام فهام، کسب و کار خانگی زنان ایران، مجله کار و جامعه، 1386، شماره 91-93، ص20
[207]. مهدی، موسوی، مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده، ارمغان، شماره 8، 1388، ص181
[208]. عبدالعلی، لهسایی زاده، نقش زنان در اقتصاد روستایی ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره 21-22، 1374-1375، ص55
[209]. همان، ص56
[210]. همان، ص57
[211]. مهدی، موسوی، مصرف گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده، ارمغان، شماره 8 و 88، ص213
[212]. حسین، اسحاقی، نقشه راه در جهاد اقتصادی، چاپ چهارم، بی­جا، نشر خادم الرضا، 1390، ص81
[213]. مصطفی، صفاری، «مدیریت اقتصادی در خانواده»، پیوند، شماره 345و347، 1387، ص31
[214]. محمود، حسینی، پگاه، مرید سادات، الهام، فهام، «کسب و کار خانگی زنان ایران»، همان، ص21
[215]. همان، ص22
[216]. محمود، حسینی، پگاه مرید السادات، الهام فهام، کسب و کار خانگی زنان ایران، مجله کار وجامعه، 1386، شماره 91-93، ص22
[217]. همان، ص23
[218]. فرشته، ندری ابیانه، خانه داری، اشتغال و زنان ایرانی، مباحث بانوان شیعه، 1385، شماره 9، ص120
[219]. حسین، اسحاقی، نقشه راه در جهاد اقتصادی، چاپ چهارم، بی­جا: نشر خادم الرضا، 1390، ص81
[220]. زهرا، ملک مطیعی، مدیریت امور اقتصاد خانواده، چاپ اول، مشهد: انتشارات بوی شهر بهشت، 1390، ص26
[221]. محسن، حائری، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، ترجمه عبدالعلی آل بویه لنگرودی
[222]. مهناز، اسماعیلی، فلسفه مهریه از منظر فقه و حقوق، چاپ اول، تهران، انتشارات جهادت دانشگاهی، 1389، ص115
[223]. محمدحسن، قدیری ابیانه، سبک اقتصادی و فرهنگی زندگی، چاپ اول، تهران، نشر بنیاد بعثت، 1393، ص231
[224]. زهرا، نساجی، زن، اشتغال و خانواده، مکتب اسلام، شماره 6، 1384، ص441
[225]. مهدی، موسوی کاشمری، پژوهشی در اسراف، چاپ پنجم، قم، بوستان کتاب، 1388، ص64
[226]. محمد بن مکرم، ابن منظور الافریقی المصری، لسان العرب، چاپ چهارم، بیروت، دارصادر، 2005، ص173
[227]. لوئیس معلوف، لغت نامه فرهنگ بزرگ جامع نوین (ترجمه المنجد، احمد سیاح)، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اسلام، 1382، ص1046
[228]. همان
[229]. فؤاد، افرام البستانی، ترجمه المنجد الطلاب، (محمد بندرریگی)، چاپ دوم، تهران، نشر اندیشه اسلامی، 1386، ص242
[230]. محمد بن علی، راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن (محمد خلیلی متیانی)، چاپ اول، بی جا، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1387، ص131
[231]. همان، ص136
[232]. محمد، صادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، چاپ اول، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1388، ص17
[233]. همان
[234]. همان، ص18
[235]. محمد، صادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، همان کتاب، ص118
[236]. زبیده، خدایی، خدایا چه بخورم، چاپ اول، قم: نشر مؤلف، 1387، ص54
[237]. سوره اعراف(7)، آیه31
[238]. محمد حسین، طباطبایی، همان کتاب، ص176
[239]. گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث، (رضا وطن دوست و …)، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه­های اسلامی، ج1، چاپ سوم، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1388، ص166
[240]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، همان کتاب، ص122
[241]. یوسف، ادیب، نقش زن ایرانی در اصلاح الگوی مصرف و ارائه راه­کار، مجله مهندسی فرهنگی، 1388، شماره 35-36، ص79
[242]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، همان کتاب، ص129
[243]. عباس قمی، سفینه البحار، ج1، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی، 1388، ص375
[244]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، همان کتاب، ص131
[245]. محمدحسن، قدیری ابیانه، سبک اقتصادی و فرهنگی زندگی، ص256
[246]. یوسف، ادیب، همان کتاب، ص80
[247]. همان
[248]. مرکز امور مشارکت زنان، «صرفه جویی = مصرف صحیح، پیوند»، تابستان 1378، شماره 237 و 238 و 239، ص97
[249]. یوسف، ادیب، همان کتاب، ص80
[250]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، ص 132-133
[251]. یوسف ادیب، همان کتاب، ص81
[252]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، ص78.
[253]. محمد مهدی، اصفهانی، آیین تندرستی، ص161
[254]. محمدصادق، غلام جمشیدی، همان کتاب، ص79
[255]. محمدحسن قدیری ابیانه، سبک اقتصادی و فرهنگی زندگی، ص257
[256]. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج1، مجمد جواد غفاری، چاپ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1387، ص392
[257]. محمدصادق، غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، ص85
[258]. ریحانه، کارپرور، زنان و اصلاح الگوی مصرف، طهورا، 1390، شماره 11، ص145
[259]. مرکز امور مشارکت زنان، «صرفه جویی = مصرف صحیح»، پیوند، 1378، شماره 237 و 239، ص98
[260]. مهدی، هاشمی، حمیده، رضایی، گنجینه اصلاح الگوی مصرف، چاپ چهارم، قم: نشر سبط النبی، 1389، ص119
[261]. مرکز امور مشارکت زنان، همان مجله، ص98
[262]. مهدی، هاشمی، حمیده رضایی، همان کتاب، ص119
[263]. راشد، جعفرپور کلوری، خانواده، بهره وری و صرفه جویی، پیوند، 1384، شماره 36، ص42
[264]. همان
[265]. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه ، پژوهشکده تبلیغات اسلامی، اخلاق اقتصادی، ص125
[266]. محمدصادق غلام جمشیدی، اسراف در قرآن و حدیث، ص134
[267]. فاطمه، علوی، زن و تجمل پرستی، پاسدار اسلام، شماره 165، 1374، ص13
[268]. حرعاملی، وسایل الشیعه، ج14، ص11
[269]. مصطفی، زمانی، نهج البلاغه، ص355، خطبه 159
[270]. طاهره، ماهروزاده، «نقش مدیریتی زنان در خانواده»، طهورا، شماره2، 1387، ص108
[271]. محمد، محمدی اشتهاردی، حجاب بیانگر شخصیت زن، بی جا، نشر معاونت مبارزه با مفاسد اجتماعی ناجا، 1375، ص82
[272]. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، اخلاق اقتصادی، ج1، ص128
[273]. فاطمه، علوی، «زن و تجمل پرستی»، پاسدار اسلام، شماره 165، 1374، ص23
[274]. ریحانه، کارپرور، همان کتاب، ص141
[275]. اسدالله، محمدی نیا، بهشت جوانان، چاپ بیست و هشتم، قم، نشر سبط اکبر، 1388، ص161
[276]. حسین، نوری همدانی، جایگاه بانوان صدر اسلام، چاپ نهم، بی­جا، انتشارات مهدی موعود، 1391، ص357
[277]. حسین، مظاهری، سیر و سلوک، چاپ اول، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، 1390، ص227
[278]. مریم، محمدی، تجمل گرایی زنان از دیدگاه اسلام، کتاب اندیشه­های راهبردی زن و خانواده، چاپ اول، تهران، پیام عدالت، ص293.
[279]. ابوالفضل، نبوی قمی، درس سخنوری، ج2، تهران، بی­تا، 1390ق، ص142
[280]. ریحانه کارپرور، همان کتاب، ص137
[281]. همان، ص138
[282]. زهرا، ملک مطیعی، همان کتاب، ص34
[283]. ریحانه، کارپرور، همان کتاب، ص139
[284].مهدی، موسوی کاشمری، پژوهشی در اسراف، همان، ص59
[285]. مریم، رفعت جاه، «هویت انسانی زن در چالش و آرایش مد مو»، مطالعات راهبردی زنان، 1386، شماره 28، ص138
[286]. ریحانه، کارپرور، همان کتاب، ص142
[287]. مریم، رفعت جاه، همان کتاب، ص140
[288]. همان، ص149
[289]. همان، ص137
[290]. محمد صادق شجاعی، «جوانان و مدگرایی»، مجله مکاتبه و اندیشه، شماره 28، 1386، ص58
[291]. قاسم کرباسیان، «رسانه و مدگرایی»، مجله مطالعات اجتماعی و رسانه، شماره 1، 1391، ص75
[292]. مریم رفعت جاه، همان کتاب، ص60
[293]. قاسم کرباسیان، همان کتاب، ص79
[294]. علیرضا نوری، «معیارهای اسلامی پوشش زنان و الگوی مصرف آن»، پژوهش­نامه حقوق اسلامی، شماره 9و8، 1381، ص143
[295]. مریم رفعت جاه، همان کتاب، ص165
[296]. همان
[297]. همان، ص173
[298]. قاسم کرباسیان، همان کتاب، ص75
[299]. مریم رفعت جاه، همان کتاب، ص177
[300]. مریم محمدی، تجمل گرایی زنان از دیدگاه اسلام، بررسی عوامل، آثار و راه­کارها، ص291
[301]. همان
[302]. یوسف ادیب، آذرتاجور، سیاوش پورطهماسبی، همان کتاب، ص81
[303]. مریم محمدی، همان کتاب، ص292
[304].جمال، قربانی، تدبیر معیشت از دیدگاه آیات و روایات، ص121
[305]. یوسف ادیب، آذر تاجور، سیاوش پورطهماسبی، همان کتاب، ص81
[306]. همان، ص82
[307]. ابوالفضل نبوی قمی، درس سخنوری، ج2، تهران، بی­تا، 1290، ص140
[308]. یوسف ادیب، همان کتاب، ص78
[309]. جمال قربانی، همان کتاب، ص121
[310]. علی شریفی، همان کتاب، ص166
[311]. همان
[312]. سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، همان منبع، ص70
[313]. ابن بابویه صدوق، علل الشرایع، (مترجم علی اکبر میرزایی)، چاپ دوم، تهران: ناشر ادباء، 1390، ص1119
[314]. احمد، نراقی، معراج السعاده، چاپ اول، قم: انتشارات زینی، 1386، ص330
[315]. نعمت الله، یوسفیان، احکام اقتصادی خانواده، همان کتاب، ص92
[316]. طاهره، ماهرو زاده، نقش مدیریتی زنان در خانواده، طهورا، شماره2، 1387، ص116
[317]. سید رضی، نهج البلاغه، (مترجم مصطفی زمانی)، چاپ دوازدهم، تهران: مؤسسه انتشارات نبوی، 1377، ص940.
[318]. همان، ص868
[319]. محمدباقر، مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، ج76، بی­چا، بیروت، لبنان، دارالحیاء التراث العربی، ص372
[320]. علی، شریفی، همان کتاب، ص104
[321]. علی، شریفی، اقتصاد خانواده در فرهنگ رضوی، ص108
[322]. علی، شریفی، لینا سادات حسینی، رقیه قهرمانی نیک، همان کتاب، ص167