بسم الله الرحمن الرحيم

راهنمای تکمیل «طرح تفصيلي پايان ­نامه»[1]

آنچه در اين نوشتار مختصر مي­آوريم، شما را در طراحي تحقيق که معمولا به صورت يک فرم طرح تفصيلي در اختيار شما قرار مي­گيرد، ياري مي­دهد. علاوه بر آن، در نگارش  قسمت «کليات» پايان­نامه نيز موفق خواهيد بود. در قسمت پيوست نيز نکات مهمي را در باره روش چکيده­نويسي آورده­ايم. اين پيوست به خاطر اهميت چکيده و عدم مهارت بسياري از دانش­پژوهان در روش چکيده­نويسي آمده است.

در چه مرحله­اي از تحقيق بايد طرح بنويسيم؟

 با نگاهي به عناصري که در فرم طرح تفصيلي از شما خواسته شده است، به سادگي مي­توانيد بفهميد که قبل از تکميل آن، واقعا بايد هم در باره موضوع به صورت عام و هم در باره مسئله به صورت خاص، مطالعات کافي داشته باشيد.

توصيه اکيد ما اين است که دانش­پژوهان گرامي، ابتدا دهها سؤال به صورت بارش فکري در باره خود موضوع طرح کنند و با مطالعه در باره آن خود را به مسئله تحقيق برسانند. محقق قبل از شروع تحقيق بايد بتواند از ابعاد موضوع و مسائل مندرج در ذيل آن تصور درستي داشته باشد. عدم آشنايي کامل و برنامه­ريزي ناصحيح قبل از تحقيق، کار را به دوباره­کاري و هدر رفتن وقت و هزينه و احيانا به يأس و دلسردي مي­کشاند. سردرگمي و تضييع وقت و کيفيت پايين پژوهشها و عدم انسجام آنها و گاهي حتي ناکامي در نيل به اهداف تحقيق، در اثر همين آفت است. متأسفانه بايد بگوييم که اکثر قريب به اتفاق دانش­پژوهان بدون مطالعه کافي به صورت ناقص به طرح­نويسي مي­پردازند. آنها اهميت طرح را نفهميدند و تصور مي­کنند وقت آنها گرفته­ مي­شود. محقق موفق، بسياري از مطالعاتي را که بعد از طرح مي­خواهد انجام دهد، به قبل از طرح منتقل مي­کند تا با ديد باز و با تسلط کافي نقشه کار خود را ترسيم کند.

چگونه فرم طرح تفصيلي را تکميل کنيم؟

 مباحث زير به صورت خلاصه شما را با اجزاي طرح تفصيلي آشنا مي­سازد و براي شما توضيح مي­دهد که در هر قسمت، شما چه اطلاعاتي را بايد از قبل داشته باشيد و چگونه آن اطلاعات را به فرم انتقال دهيد.

 

1. مهارت عنوان يابي و شرايط آن

عنوان شبيه يک آدرس است که خواننده را به اثر شما راهنمايي مي­کند. عنوان بايد جديد و غيرتکراري، واضح و متمايز باشد. استفاده از الفاظي كه مشترك لفظي­اند يا به دلائلي ابهام دارند در عنوان جايز نيست. يکي از افراد کلاس روش تحقيق، در عنوان مقاله­اش نوشته بود: «حدود اقليت­هاي مذهبي از نگاه شيخ طوسي». به نظر شما اين عنوان چه مشكلي دارد؟ آيا حدود و ديات مراد است يا محدوده و قلمرو مجاز براي فعاليتهاي يك اقليت مذهبي در كشور يا منطقه مراد است؟ حدود هم معناي فقهي- حقوقي و سياسي دارد و هم معناي جغرافيايي. اتفاقا محقق مورد نظر ما در اينجا، قلمرو فعاليتهاي مختلف اقليتهاي مذهبي در يك كشور را اراده كرده بود. براي وضوح بخشيدن به عنوان، ناچاريم الفاظ ديگري بدان بيفزاييم. بنابراين، نمي­توان گفت کوتاه بودن عنوان، در کارهاي پژوهشي يک مزيت است. در آثار ادبي، معمولا از يک عنوان کوتاه، مثلا دو کلمه­اي يا سه کلمه­اي مي­توان استفاده کرد.

 برخي عناوين، انتخاب درستي نيستند. عنواني مانند «مهدويت آفتاب پشت ابر»، دلالت مي­کند محقق معناي مهدويت را نفهميده است. عناويني مانند «شك در قرآن» و «خطا در قرآن» که بر يک مفهوم منفي نامطلوب دلالت مي­کنند نيز عنوان خوبي نيستند؛ زيرا مشکل روان­شناختي و اخلاقي دارند؛ از سوي ديگر، خوانندگان در سطح يكساني نيستند و همه آنها از روي قرائن نمي­توانند بفهمند كه اين يك تفسير موضوعي است؛ نه اينكه در مسئله اصالت و تاريخ قرآن شك و وقوع خطا جاي داشته باشد.

يکي از ويژگيهاي مهم عنوان اين است که بايد به مسئله اشاره داشته باشد. اگر عنوان، يک لفظ مطلق و عام (مانند وحي، علم، انسان­شناسي) باشد، مشير به مسئله نخواهد بود. شما ابتدا بايد بدانيد که در صدد حل چيزي هستيد و گم­شده شما در اين مقاله چيست و سپس، آن را در يک عبارت اعلام کنيد. عنوان بايد به گونه­اي باشد که شنونده بفهمد شما در مقاله­تان مي­خواهيد به چه سؤال مهمي پاسخ دهيد. اگر مي­خواهيد عنوان مناسبي براي مقاله انتخاب کنيد، بهترين راه اين است که آن سؤال مهمي را که در انتهاي طرح مسئله، آورديد به دقت ملاحظه کنيد.

چند مثال برای عنوان غلط: کار از نظر آیات و روایات؛ موفقیت از نظر قرآن؛ پژوهشی در باره ولایت فقیه؛ شرایط منتظر واقعی؛ کفر از نظر آیات و روایات؛ صبر در اسلام؛ تقوا و آثار اخروی آن؛ عوامل افزایش طلاق در دهه­های اخیر؛

چند مثال برای عنوان درست: نقش سؤال در تربیت اخلاقی کودکان؛ جلوه­های رحمت حضرت ولی عصر عجل الله نسبت به شیعیان؛ معیار تکفیر از نظر قرآن؛ آثار اخروی تقوا از نظر قران و روایات؛ عوامل روانی افزایش طلاق در دهه اخیر در شهرستان …؛

2.    بيان مسئله

شما در قسمت بيان مسئله[2] بايد حداقل 4 مورد را بگنجانيد: الف) تعريف عنوان؛ ب) طرح مسئله؛ ج) تحديد مسئله از طريق تبارشناسي؛ د) تحديد مسئله از طريق تحديد زماني، مکاني، هدفي، روشي، منبعي و لايه­هاي بحث.[3] اگر در طرح­نامه، فضاي کمي براي اين موارد در نظر گرفته شده است، ناچار هستيد به صورت فشرده به هر سه مورد بالا اشاره کنيد، اما روي طرح مسئله به خاطر اهميتي که دارد، تکيه بيشتري داشته باشيد. اکنون به توضيحاتي در باره اين چهار مورد توجه کنيد.

الف) تعريف عنوان

لازم است که محقق در همان بندهاي اول پژوهش خود، بعد تعريف عنوان يعني تعريف متغيرها و رابطه آنها به تبارشناسي بپردازد و سپس انواع تحديد و تعيين دامنه را به روشني بيان کند. به اين چند عمل، تعريف يا تبيين موضوع مي­توان گفت. در اينجا به جاي موضوع، گاهي عنوان گفته مي­شود. براي تعريف عنوان، در حد چند سطر روشن کند که منظور او از اين عنوان چيست. براي تعريف عنوان، يك لغتنامه درست نكنيد! فهرست كردن معاني چند لفظ را نمي­توان تعريف موضوع ناميد. با چند جمله كامل توضيح دهيد كه از عنواني كه در بالاي نوشته خود آورديد، مراد شما چيست و شما انتظار داريد خواننده از آن الفاظ به كار رفته در عنوان شما چه معنايي را بايد اخذ كند. شما با اين کار فضاي بحث را روشن مي­سازيد و خواننده از همان ابتدا، به اجمال، مي­فهمد که کار شما چيست. کار شما در اين چند سطر، شفاف­سازي، اطلاق­زدايي و زمينه­سازي است. مي­توانيد به دور از اختلافات موجود در تعريف مفاهيم، به آنچه که مد نظر شماست، اشاره کنيد. اکنون آيا مي­توانيد موضوع «علم و دين» را تعريف کنيد؟

ب) طرح مسئله

بهترين راه طرح مسئله اين است که اگر مي خواهيد مسئله خود را مثلا در 10 سطر، طرح کنيد. در جملات اوليه که «بدنه مسئله[4]» ناميده مي­شود، چند جمله خبري بياوريد که به وسيله آن به صورت يک گزينش ماهرانه اطلاعات، اصول و مبانی و نظرهای موجود و آگاهي لازم را به خواننده بدهيد و سپس، به صورت طبيعي و منطقي از دل آن اطلاعات، سؤال نهفته خود را که بسيار شبيه عنوان مقاله شماست، ابراز کنيد. البته، اين مقدمه­چيني بايد به نحوي دقيق باشد که خود خواننده نيز اگر آن اطلاعات داده شده را کنار هم بگذارد به يک پرسش منتهي شود. ما در طول روز بارها طرح مسئله مي­کنيم؛ مثلا در نزد پزشک براي شرح بيماري و علائم آن؛ در نزد مکانيک براي فرايند خرابي يک وسيله نقليه؛ براي گم شدن چيزي که اصلا انتظار نمي­رفت. بايد دقت کنيم که در لا به لاي طرح مسئله، پاسخ و راه حل آن را نگنجانيم. شکل زير ساختار طرح دقيق مسئله را نشان مي­دهد:

…………….. ّ

+

……………..

+

……………..

+

………………

+

………………

+

……………….

= ؟

 

یک مثال برای طرح مسئله:

عنوان پایان نامه: رابطه تقیه مستمر با تضعیف ایمان

تقیه که به معنای مخفی نگه داشتن عقاید است، شخص متدین را گاهی در شرایطی قرار می­دهد که وی ناچار است به مدتهای طولانی و در محافل گوناگون عقاید خود را ابزار نکند و بر اساس مقتضیات آن عملکردهای محسوسی نداشته باشد. از سوی دیگر، ایمان علاوه بر قلب باید به زبان نیز جاری شود و در ارکان و اعضا نیز به مقتضای آن عمل شود. با توجه به اینکه که بین ظاهر و باطن ارتباط زیادی وجود دارد و اعمال ظاهری انسان ممکن است در دل او نیز نهادینه شود، این سؤال پیش می­آید که آیا تقیه مستمر ممکن است به ضعف و سردی ایمان نهفته و عمل نشده در دل شخص بینجامد؟ به عبارت دیگر، آیا بین تداوم تقیه و ضعف ایمان رابطه­ای برقرار است؟

راهکارهای گزینش مسئله
گزینش مسئله برای تحقیق، یکی از اموری است که برای بسیاری از دانش­پژوهان به صورت یک مشکل در می­آید. برخی از مجاری مسئله­یابی به این شرح است:

1.     مراکز و مؤسسات پژوهشی هر ساله برای خود اولویت­هایی را در راستای وظایف و اهداف خود در نظر می­گیرند. شما می­توانید با مراجعه به آنها، به دسته­ای از موضوعات خوب دست یابید که کارشناسی لازم در مورد نیازسنجی آنها صورت گرفته است. چه بسا، بتوان در یک زمان واحد به چند منظور یک تحقیق را انجام داد: مثلا هم برای آن مرکز تحقیق کنید و هم برای خود پایان­نامه یا مقاله بنویسید.

2.     مراجعه به فراخوان­های علمی برای کنفرانس­ها، مسابقات در زمینه­های علمی و پژوهشی، همایش­های علمی راه دیگری است برای رسیدن به مسئله یا موضوع. 

3.     مسائل کاربردی و مشکلات و معضلات جامعه نیز متناسب با تخصص و مهارت­های ما مسائلی را در مقابل ما می­گذارد. محقق مسئولیت­پذیر با نگاه تیزبین خود معضلات جامعه را رصد می­کند و با پشتیبانی علمی در صدد رفع آنها بر می­آید.

4.     همچنین می­توان با مراجعه به کتاب­های تخصصی و یادداشت کردن موضوعاتی که مورد علاقه ماست، به ایده­هایی خوب برای تحقیق دست یابیم. به نظر می­رسد این راه، بیشتر برای افراد مبتدی و کسانی که می­خواهند یک کار تمرینی انجام دهند، مناسب­تر است.

5.     بسیاری از سخنرانی­های شخصیت­های جامعه و نیز برنامه­های صدا و سیما و مباحث روزنامه­ها و مطبوعات سوژه­های جدیدی برای تحقیق در اختیار ما قرار می­دهند.

6.     اگر مدرس یا شاگرد هستید، در سر کلاس­های تدریس نیز مسائل و موضوعاتی برای تحقیق ظاهر می­شود.

7.     به منابع مربوط به رشته تحصیلی خود مراجعه کرده، موضوعات مورد علاقه و مهم را پیدا کنید.

8.     به موضوعاتی که فراخوان­های مربوط به کنفرانس­ها، سمینارها، همایش­ها و مانند آن مراجعه کنید.

9.     به فصل آخر پایان­نامه­ها، که «پیشنهادهایی برای پژوهش­های بعدی» مطرح می­کنند، مراجعه کنید.

10.با اساتید و افراد مطلع و کارشناس در مورد موضوع­های خود مشورت کنید.

11.کنجکاوی بیشتر و توجه به اطراف و مسائل روزمره و عادی ما را اغلب به مسائلی می­رسانند.

12.افراد، مسئولان و ارگان­های مرتبط با موضوع معمولا دسته­ای از مسائل و چالش­های مربوط را می­دانند و می­توانند در مسئله­یابی به ما کمک کنند.

13.محقق می­تواند با کلیدواژه­های عمومی زیر در باره موضوعات و مسائل جدید در پایگاه­ها و اینترنت جست و جو کند. برخی از این واژه­ها عبارت­اند از: موضوعات پژوهشی، اولویت­های پژوهشی، مباحث پژوهشی، پیشنهادهایی برای پژوهش بیشتر، مسائل نوین، مسائل جدید.

14.مراجعه به منابع الکترونیکی و سهولت جست و جو در آنها ما را در تصمیم­گیری برای موضوع تحقیق کمک می­کند. این منابع متعدد هستند و برخی از آنها در همین کتاب آمده بود. بعضی از این پایگاه­ها عبارت­اند از: 

·         www.seraj.ir (بانک اطلاعات مقالات اسلامی)؛

·         IranDoc www. (شامل چكيده مقالات و ساير منابع پژوهشي)؛

·        www.sid.ir  (شامل چكيده و متن بسياري از مقالات در حوزه‌هاي مختلف)؛

·        www.magiran.com  (شامل مجلات و نشریات ایران)؛

ج) تبارشناسي

محقق بايد بداند که موضوع او ذاتا به چه علمي تعلق دارد و علاوه بر آن، در چه علوم و شاخه­هايي از آنها و از چه حيث و و زوايايي «قابليت» بحث دارد؛ يعني اگر در باره موضوع تحقیق، محققان ساير رشته­ها بخواهند تحقيق کنند نوع نگاه آنها چگونه خواهد بود؛ مثلا موضوع «کار» در علوم مختلف از چه زاويه­اي مورد بحث قرار مي­گيرد. محقق براي دست­يابي به يک تبارشناسي خوب، بايد اجمالا از مسائل علوم ديگر و ويژگي بحث آنها اطلاع داشته باشد. پژوهشگر تيزبين، هنگامي که قبل از طرح، براي گسترش اطلاعات به مطالعه پيشينه­هاي تحقيق مي­پردازد، همواره به اين سؤال نيز فکر مي­کند که: «اين موضوع من به کدام علوم مي­تواند مربوط شود؟». تبارشناسي فقط به علوم مشهور يا مباحث آن خلاصه نمي­شود؛‌ بلكه در تبارشناسي مي توان به محافل و فضاهاي خاصي كه اين بحث در آن طرح مي­شود نيز، اشاره كرد.

چرا بايد تبارشناسي کرد؟ با نگاهي به نکات زير به اهميت و ضرورت تبارشناسي پي­ مي­بريد: الف) محقق وقتي تشخيص داد که موضوع او در سلسله مراتب معارف بشري در کجا ريشه دارد و محل يا محل­هاي قابل بحث براي آن کدامند، ديگر مرزها را خلط نمي­کند؛ ب) او مي­تواند تحقيق را ساماندار و منتظم کند؛ چارچوب نظري، اصول، ضوابط، روشها و ابزارهاي تحقيق را از همان گستره خاص اخذ کند؛ ج) تبارشناسي سبب مي­شود که محقق جايگاه تحقيق خود را در نقشه علم پيدا کند و با تحقيقات پيشين و پس از خود به صورت يک عضوي از خانواده و تاريخ آن علم عمل کند و اين همان هويت جمعي پژوهش است. با اين کار، از تکرار در تحقيق پرهيز مي­شود. ملاک اولويت و ضرورت تحقيق در مسئله خاص را بر حسب گستره­اي مي­توان يافت که تحقيق متعلق به آن است؛ د) داشتن نوآوري، در گرو تبارشناسي صحيح است؛ زيرا ملاک نوآوري در تحقيق، تاريخ علم است. توليد علم به معناي رسيدن تحقيق به امري جديد در تاريخ علم است؛ اعم از اينکه آن امر جديد مسئله نويني باشد يا نظريه­اي جديد، راه و روش جديد.

در برخي از فرم­هاي طرح تفصيلي، از محقق، تبيين موضوع خواسته مي­شود و از تعبير «تبارشناسي» چيزي به چشم نمي­خورد. در اين موارد، بايد در ذيل تبيين موضوع که به ابعاد و زواياي موضوع مي­پردازيم، تبارشناسي را نيز مطرح کنيم. از اين رو، تعريف عنوان يا موضوع را مي­توان با تبارشناسي ادغام کرد. چه بسا، اگر طرح مسئله از ما خواسته نشود، آن را نيز بايد در ذيل «تبيين موضوع» بياوريم.

مثالهایی برای تبارشناسی:

مثال (1): تقیه به خودی خود یکی از مباحثی است که علوم و شاخه­های متعددی می­تواند مورد بحث قرار بگیرد. احکام خمسه آن در شرایط مختلف بر عهده فقه است. نقش تقیه در اعتماد به احادیث و روایات و روایان آنها به فقه الحدیث و علم رجال مربوط می­شود. از این حیث که تقیه در روابط اجتماعی مردم در یک جامعه چه تغییری می­تواند ایجاد کند، به علم جامعه­شناسی ربط دارد. محققان ادیان و فرق و مذاهب نیز می­توانند از زاویه اینکه این آموزه در کدام ادیان و مذاهب و چگونه در آنها جریان دارد، به بحثهای خاص خودشان بپردازند. پیدایش و سیر و تحولات و تطورات و نیز وضع فعلی آن را از نگاه تاریخی می­توان بحث کرد. بحث تقیه، جنبه روان­شناختی نیز می­تواند داشته باشد… اما در تحقیق حاضر ابتدا از نگاه تاریخی و سپس آن را از نگاه کلامی پیگیری خواهیم کرد تا رابطه آن را با ایمان در صورت تداوم تقیه بررسی کنیم. 

مثال (2): اگر در باره «ادراك حسي» پايان­نامه مي­نويسيم، بايد بيان كنيم كه ادراك حسي علاوه بر فلسفه، علم النفس و معرفت­شناسي با برخي علوم تجربي نظير روان­شناسي ادراك، فيزيولوژي و عصب­شناسي مرتبط مي­شود. مثلا آنچه که قواي حسي گزارش مي­دهند چقدر با واقع مطابقت دارد، کار معرفت­شناسي است. اينکه نفس ما به چند قواي حسي مجهز است و چگونه آنها را مديريت مي­کند کار فلسفه در مبحث علم النفس است. توصيف نحوه وقوع ادراک کار روان­شناسي است. اينکه اگر در قوه بينايي اختلالي حاصل شود، در فرآيند ادراک چه اختلالي رخ مي­دهد، شايد کار فيزيولوژي باشد. محقق بعد از بيان اين منظرها، در زاويه انتخابي خودش متمرکز مي­شود.

مثال (3): اگر پژوهش ما در باره «مسئله شرّ» است، بايد بيان كنيم كه اين مسئله در علومي مانند كلام، فلسفه، عرفان و اخلاق، از زواياي و نگاههاي مختلف قابل بررسي و تحقيق است. شر در علم کلام از لحاظ سازگاري يا عدم سازگاري با مسئله عدل، قدرت و لطف الهي مورد توجه است. در فلسفه با ماهيت عدمي يا وجودي شر و رابطه آن با ممکنات سر و کار دارند. در عرفان رابطه شر با تجليات الهي بحث مي­شود. در اخلاق به شر اخلاقي که در اثر قوه اختيار انساني و در قالب گناه رخ مي­دهد مي­پردازند. بدين ترتيب، انتظارات بايسته از محقق بايد مشخص مي­شود.[5]

د)ساير محدودسازي­هاي مسئله

قلمرو و دامنه تحقيق مسئله را بايد روشن کنيد. محقق هم حق دارد و هم وظيفه دارد بحث خود را محدود و جزئي کند. از اين رو، وي بايد با توجه به مهارتها و امکانات خود، قلمرو بحث را از لحاظ مکاني، زماني، منابع، روش و اهداف و لايه­هاي بحث محدود کند. شما مي­توانيد تصميم بگيريد که بر اساس منابع خاصي يا حتي يک منبع خاص، تحقيقي را ارائه دهيد. هدف شما ممکن است به توصيف ختم شود و تبيين و چرايي مطلب را جزو وظايف خود ندانيد. همچنين، مي­توانيد براي بررسي مثلا عوامل انحراف انسان، فقط به عوامل دروني يا بيروني متمرکز شويد. همه اينها محدودسازي قلمرو تحقيق است و بايد به آنها اشاره کنيد. البته چنین نیست که بتوانیم هر مسئله­ای را از تمام این جهات محدود کنیم. اگر یک کتابی با عنوان «جایگاه علم در اسلام» در حال تألیف باشید، شاید تحدید زمانی و مکانی در باره آن، موردی نداشته باشد. اکنون به دو مثال دیگر توجه کنید:  مثال(1): بررسي علل رواني افت تحصيلي در مدرسه راهنمايي پسرانه در مجتمع آموزشي شهرستان در سال جاري. مثال (2): رفتار پيامبر بزرگوار اسلام با جوانان اهل علم در مدينه.

3.    اهميت و ضرورت

هر محققي براي اينکه از لحاظ اولويت و نيازسنجي، موضوع انتخابي خود را توجيه کند، بايد به نکاتي اشاره کند که گزينش او را توجيه کند. مي توانيد اشاره کنيد که موضوع شما به خودي خود در مهندسي فرهنگ و عقايد ما چقدر اهميت دارد. ممکن است توضيح دهيد که اگر از موضوع انتخابي شما غافل باشيم، چه عوارضي پيش مي­آيد. همچنين مي­توانيد به پيامدهاي مثبت تحقيق در اين موضوع اشاره کنيد. اختلاف آراء در مسئله نيز، که به طور طبيعي نوعي سردرگمي براي محقق يا عرف جامعه به وجود مي­آورد، مي­تواند ضرورت بحث شما را توجيه کند. کمبود اطلاعات و ايجاد خلاء معرفتي در يک زمينه از ديگر عواملي است که اولويت و اهميت بحث را نشان مي­دهد. اشاره به ناسازگاري اطلاعات موجود، يا ابهام و خلط در مباحث، راه ديگري براي اثبات اهميت و ضرورت به شمار مي­رود.

4.    فوايد و کاربردهاي تحقيق

بيان کنيد که انجام اين تحقيق چه فايده­هايي دارد. همچنين کاربردهاي تحقيق خود را مطرح کنيد. کاربردها را هميشه نمي­توان به طور مشخص، پيش­بيني کرد. به عنوان يک مثال هدف از چاپ روزنامه اطلاع­رساني است، اما در بسياري از حرفه­ها مورد استفاده قرار مي­گيرد؛ از قصابي گرفته تا نظافت شيشه­ها. محقق، در صورت نياز، مي تواند اشاره کند که در محافل علمي، آموزش و پرورش، صدا و سيما، مراکز درماني، مراکز صنعتي و اداري مي­توانند از پژوهش او استفاده کنند.

5.    پيشنيه­ها (سابقه­ها)

الف) پيشينه مسئله يا تاريخچه پيدايش مسئله

در سابقه­شناسي يا پيشينه مسئله، به قدمت و سن و سال پيدايش مسئله توجه مي­شود. بايد بفهميم كه خاستگاه آن كجا، چگونه و تطورات و تحولات و وضعيت فعلي آن چگونه است. اگر مسئله، شما در برهه­اي از زمان وجود نداشته است، سعي کنيد با تحليل نشان دهيد که فضاي مساعدي براي طرح آن وجود نداشت.

ب) پيشينه پژوهشهاي مسئله

در باره ضرورت سابقه شناسي پژوهشهاي انجام شده،‌ به اين اصل واقفيم كه علم محصول عقل جمعي بشر و تدريجي و ذره­اي و همراه باخطا است. در پيشينه پژوهشهاي مسئله، منابع موجود را در يك سيري كلي مي­بينيم و يا آنها را به چند دسته تقسيم مي­كنيم و محتويات آنها را مورد ارزيابي قرار مي دهيم. در همين جاست كه به چگونگي نوآوري­هاي خودمان نيز اشاره مي­كنيم.

در پيشينه بايد هم به سابقه عام و هم خاص مسئله توجه شود تا بتوان به اين پرسشها پاسخ داد: زمينه اين بحث چه بوده است؟ منابع و سوالات پيشينه چه بوده است؟ و روش و نظريه او چه بود؟

در اين مرحله، مطالعه بايد عميق،‌ انتقادي و گزينشگرانه باشد. فيش­برداري لزومي ندارد و هدف پاسخ به سوالات فوق است. مي­توان ابتدا فهرستي از منابعي كه در مظان فايده براي ما هستند، تهيه كرد و با تهيه فيشهاي توصيفي در مورد منابع، مشخص كنيم كه چه مقدار از فلان منبع به بحث ما مرتبط است و به كدام سوال اصلي يا فرعي ما مربوط مي شود. از منابع خاص­تر و معتبرتر شروع به مطالعه عميق و نقدي بكنيم. تعدد منبع را به مثلا دو منبع تقليل دهيم. بهتر است كه سير مطالعات از كلي به جزئي باشند؛ مثلا با نگاه به يك دائره المعارف مهندسي زواياي بحث و ابعاد آن را مي توان مشخص كرد. در نگارش پيشينه بهتر است سير تاريخي آثار را رعايت كنيم. بايد به نحوي بتوانيم مسئله منتخب خود را در روند علم توجيه كنيم. اگر پژوهشهاي قبلي در كار نباشد،‌ به مشكلات و خلل موجود اشاره مي­كنيم.

6.    نوآوريهاي بحث

از جهات زير مي­توان نو­آوري داشت: محتوا، روش، منابع، مخاطب، تقرير، ساختار، انتخاب مسئله، فرضيه و از لحاظ تطبیقی بودن، میان­رشته­ای بودن و مانند اینها.
7.    بيان سؤال اصلي و سؤالات فرعی

سؤال اصلی همان عنوان پایان­نامه شماست ولی به صورت سؤالی مطرح شده است. توصیه می­شود یک سؤال اصلی داشته باشید تا مدیریت مباحث پایان نامه آسان­تر شود.  این سؤال ممکن است تا حدی کلی باشد و بتوانید آن را به تعداد فصول تجزیه کنید. طبيعي است که سؤال اصلي را در يک جمله نمي­توان پاسخ داد. بنابراين، بايد آن را به چند سؤال تجزيه کرد و به تدريج پاسخ داد. اين پرسشهاي جزئي­تر را  سؤال فرعي ­مي­گويند. این سؤالات برای فصلهای پایان نامه، «عنوان­ساز» هستند. بنابراین، هر گاه چهار سؤال فرعی داشته باشید، تحقیق شما نیز چهار فصل خواهد شد. البته اگر «کلیات» را فصل اول بنامید، مجموعا پنج فصل خواهید داشت. برخی از پژوهشگران یا مراکز پژوهشی، کلیات را فصل یک قرار نمی­دهند و آن را یک بحث «فرافصلی» می­دانند. در این صورت، تعداد فصول با تعداد سؤالات فرعی برابر خواهد شد.

مثلا اگر عنوان تحقیق شما اين است که آسيب­شناسي مبلغ کدامند، شما مي­توانيد آن را به چند سؤال ديگر تجزيه کنيد: آسيبهاي علمي مبلّغ کدامند؟ آسيبهاي اخلاقي مبلّغ کدامند؟ آسيبهاي رواني مبلّغ کدامند؟ آسيبهاي روش­شناختي مبلّغ کدامند؟ اينها عناوين فصلهاي پايان نامه شما هستند، البته عناوين فصلها بهتر است از حالت سؤال، خارج شوند و به صورت شبه جمله­ درآيند.

  دقت داشته باشيد که اين پرسشهای فرعی خودشان می­توانند به دهها سؤال ریزتر که شاید بتوانیم آنها فرعی فرعی بنامیم، تجزیه شوند و در درون فصلهای مربوط به خودشان به آنها پاسخ دهیم. مثلا در همان مثال بالا، که یکی از فصلهای آن به «آسيبهاي علمي مبلغ در عصر حاضر»، می­پردازد، باید به سؤالاتي ديگر پاسخ دهيم مثلا: آمادگي علمي يعني چه؟ آمادگي علمي بر چند قسم است؟ اساسا” چه سطحي از آمادگي، لازم است؟ پيامبر اکرم و ائمه عليهم السلام، از مبلغان اعزامي خود تا چه حد آمادگي انتظار داشتند؟

مثال دیگر:

سؤال اصلی: روش تحقیق در علوم حوزوی چگونه است؟

سؤالات فرعی:

روش تحقیق در ادبیات عرب چگونه است؟

روش تحقیق در تاریخ اسلام چگونه است؟

روش تحقیق در اصول فقه چگونه است؟

روش تحقیق در فقه چگونه است؟

روش تحقیق در علوم قرآنی و تفسیر چگونه است؟

8.    فرضيه­سازي

فرضيه به صورت يک جمله خبري بيان مي­شود و اطلاعات قبلي و مطالعات فعلي محقق، آن را پشتيباني مي­کند. محقق براي رسيدن به اين جواب حدسي و موقت بايد به اندازه کافي مطالعه و تأمل کند. توجه داشته باشید که به تعداد سؤالات فرعی (سؤالاتی که عنوان فصل را می­سازند) فرضیه ارائه دهید.

برخی از کارشناسان معتقدند در مواردی که یک آیه یا حدیث یا هر نص (متن) دیگری را می­خواهیم تفسیر کنیم، فرضیه یا هر نوع پاسخ قبلی، به منزله یک حجاب عمل می­کند و ممکن است فرایند شرح و تفسیر و مرادشناسی متن را مختل کند. به ویژه، در متون مقدس، شائبه تفسیر به رأی نیز احساس خواهد شد. از این رو، در این نوع تحقیقها، داشتن پرسش را به منظور استنطاق متن، کافی می­دانند.

اگر با فرضيه، درست برخورد شود، تعصب و حجاب نمي­آورد. بنابراين، توصيه مي­شود که نبايد پنداشت که فرضيه حتما بايد اثبات شود، بلکه بايد بررسي شود؛ راه براي جرح و تعديل فرضيه هميشه باقي است.

9. فرضيه رقيب

پاسخهاي ديگري که براي سؤالات اصلي وجود دارد، فرضيه رقيب محسوب مي­شوند. احتمال دارد آن پاسخها قائل نداشته باشند، اما محقق با دقتي که دارد به آن ديدگاهها نيز توجه دارد و به اصطلاح «دفع دخل مقدر» مي­ کند. اگر بحثهاي شما به صورت غيرمستقيم نتوانست فرضيه رقيب را از صحنه خارج کند، فصل يا بخشي از تحقيق را به آن اختصاص دهيد.

10.                      پيش فرضها و مباني

لازم نيست محقق تمام مقدمات را اثبات کند. براي اينکه تمرکزگرايي رعايت شود و تحقيق مسئله­محوري خود را حفظ کند، بايد بر مسئله تمرکز کنيم. مباني را اگر با مسئله خلط کنيم، مقدمه ما از ذي المقدمه بيشتر مي­شود. براي اينکه تحقيق کنيم روش مناظره امام رضا عليه السلام با خصم چگونه بود، لازم نيست به وجود خصم، انواع تعاريف مناظره و اقسام آنها و تاريخچه آن در جهان اسلام و اينکه اصلا آن بزرگوار مناظره­هايي داشت يا نداشت، وقت زيادي صرف کنيم. بايد با رعايت تناسب در حجم کل نوشتار، به سرعت خود را به مسئله اصلي برسانيم.

11.                       اهداف پژوهش

کارهاي که محقق در متن تحقيق انجام مي­دهد، همان اهداف اوست؛ مانند توضيح، رفع ابهام، اثبات، تعريف، دفع شبهه، توجيه، تبيين. زمينه­سازي براي …؛

12.  روش

روش بايد با سؤالات تحقيق هماهنگ و مناسب باشد. پرسش فلسفي، از راه استدلال عقلي پاسخ داده مي­شود. علل طلاق در جامعه امروز را نمي­توان با تتبعات فلسفي حل کرد. اينکه جنگهاي حضرت علي عليه السلام چه ويژگيهايي داشتند، از راه و روش تاريخي و مستندسازی جواب مي­گيرد. جست و جوي نظر اسلام و قرآن از آيات و احاديث، روش تفسيري لازم است و از ابزار تحليل بهره­ مي­گيرد. در اثبات ضرورت امام، علاوه بر ادله عقلي از روش نقلي نيز مي­توان استفاده کرد. محقق مي­تواند با رويکرد مقايسه­اي بحث کند و يا مسئله تحقيق خود را به روش ميان­رشته­اي در دو يا چند رشته پاسخ دهد. به هر حال، روشها متعددند و بايد متناسب با مسئله باشند. در برخي از پژوهشها از چند روش استفاده مي شود. يكي از مواردي كه بايد چند روشي عمل كنيم، در جايي است كه موضوع ما داراي ابعاد و جنبه­هاي مختلف تعريفي، توصيفي، توجيهي، تبييني و تفسيري باشد. در اين صورت، بايد با دقت لازم در هر قسمتي روش مقتضي را اعمال كنيم.[6] آنچه به عنوان «روش كتابخانه­اي» ناميده مي­شود، بايد توجه داشته باشيم که دو مرحله دارد: مرحله گردآوري اطلاعات لازم و مرحله تجزيه و تحليل محتوا، يا انديشه­ورزي روي اطلاعات است. به طور کلي، روشهاي جمع­آوري اطلاعات عبارت­اند از: مشاهده، مصاحبه، پرسش­نامه، رجوع به مدارك. وقتي كه مدارك مكتوب منبع تحقيق ما هستند، فيش­برداري مي­كنيم. روش فيش­برداري نيز به دستي و رايانه­اي تقسيم مي­شود. برخي از محققان نيز تلفيقي از دو روش را استفاده مي­کنند.

 به طور کلي، روش عبارت است از مجموعه­اي از فعاليتهايي که محقق بر اساس امکانات موجود براي رسيدن به اهداف تحقيق، انجام مي­دهد. بنابراين، بسياري از تقديم و تأخيرهاي بجا و اتخاذ نگاه خاص و مؤثر و مانند آن، همه جزو روش محسوب مي­شوند. بايد توجه داشته باشيم که ممکن است در يک پايان­نامه يا مقاله، به تناسب هر فصل و قسمت، از روشهاي متعددي استفاده شود. به هر حال، گاهي يك پژوهش اقتضا مي­كند، كه چندروشي عمل كنيم و به اصطلاح،‌ در روش، كثرت­گرا و پلوراليست باشيم؛‌ مثلا تعريف، توصيف، توجيه، ‌تبيين، تفسير و توصيه، در مراحل يک تحقيق روش خاص خود را مي­طلبند. محقق در اين صورت، بايد با بصيرت كامل، هر بخشي را تنها با روش خاص خودش به انجام برساند. انتخاب روش مناسب تابع مسئله و فرضيه مورد پژوهش است.

13.   موانع و محدويت­هاي تحقيق

به شرح مشکلات شخصي و شکوه و شکايت از برخي مشکلات جزئي نپردازيد. به مشکلاتي اشاره کنيد که اگر هر محققي در اين موضوع تحقيق کند، معمولا با آن مواجه مي­شود؛ مثلا کمبود منابع يا جديد بودن مسئله تحقيق و مانند آن.

14.   نتايج علمي و عملي تحقيق

محقق در اينجا بايد تحقيق را انجام شده، فرض کند و اشاره کند که از لحاظ علمي و عملي به چه دستاوردها و نتايجي دست يافته است. 

15.  سازماندهي تحقيق
فهرست مطالب را مي­توانيد از روي فهرست سؤالات بازنويسي و ويرايش کنيد. اگر قبلا، مسئله خود را به پرسشهاي متعددي تجزيه و سپس آن سؤالات را منظم و مرتب کرده باشيد، در اين مرحله مشکل خاصي نخواهيد داشت. پرسشهاي فرعی، عنوان فصلها را شکل مي­دهند و پرسشهاي ریزتری که در بندهای فصل باید جواب بگیرند، از فهرست مفصل سؤالاتی که به صورت بارش فکری طرح کرده­ بودید، قابل تشخیص است.

 نحوه توجيه ساختار تحقيق

شما در انتهاي مقدمه مقاله، يا در اواخر کليات پايان­نامه بايد از چينش و نظمي که در اجزاي نوشتار ايجاد کرديد، دفاع کتبي داشته باشيد. بايد توجيه کنيد که چرا تحقيق خود را در سه قسمت يا فصل سامان مي­دهيد. توضيح دهيد که حجم مطالب چرا در فلان فصل کم يا زياد است. به هر حال، آنچه که در گزارش تحقيق شما آمده است و آنچه نيامده است بايد عاقلانه توجيه شوند.

شما در انتهاي مقدمه مقاله، يا در اواخر کليات پايان­نامه بايد از چينش و نظمي که در اجزاي نوشتار ايجاد کرديد، دفاع کتبي داشته باشيد. بايد توجيه کنيد که چرا تحقيق خود را در سه قسمت يا فصل سامان مي­دهيد. توضيح دهيد که حجم مطالب چرا در فلان فصل کم يا زياد است. به هر حال، آنچه که در گزارش تحقيق شما آمده است و آنچه نيامده است بايد عاقلانه توجيه شوند.

راهکايي براي سازماندهي بهتر
1.   بررسي کنيد در مفاهيم به کار رفته در عنوان، واژه­هاي مرکب کدام­اند. آنها را تجزيه کنيد تا فصول شما مشخص شوند.

2.   فصلها را بر اساس تعداد سؤالات فرعی تحقيق تعيين کنيد.

3.   توجه و تمرکز در اهداف مشخص شده، تحقيق فراموش نشود. مباحث غيرلازم و پراکنده و بي­ربط نياوريد.

4.   در مورد موضوع و مسئله خود بايد اطلاعات کافي داشته باشيد.

5.   بررسي کنيد که آيا تنظيم مباحث شما بر اساس يکي از الگوهاي نظم­بخشي (از کل به جزء، از کلي به جزئي، ترتيب مکاني يا زماني و غيره) امکان دارد؟

6.   موضوع را جزئي و محدود کنيم.

7.  استفاده از تجربيات ديگران و الگوگيري و شبيه­سازي با توجه به آثار آنها فراموش نشود.

8.  اگر با اهل فن مشاوره کنيد ضرر نمي­کنيد.

17.     مديريت زمان

بهتر است زمان را از آخر تقسيم کنيد. اگر 2 نيمسال براي پايان­نامه وقت داريد، مدت حروف­چینی، ويرايش و بازبيني را ابتدا تخمین بزنید. سپس، تعيين کنيد در هر ماه بايد چه قدر کار انجام شود. متأسفانه بارها مشاهده شده است که دانش­پژوهان کار خود را انباشته کردند و در دقیقه 90 یا 91 به عنوان يک رفع تکليف و چه بسا با ضعفهاي فراوان تحويل دادند. توجه داشته باشید که بیشتر دانش­پژوهان در هنگام عجله نمی­توانند کار علمی خوب ارائه دهند.

$$$

پيوست (1): در باره چکيده­نويسي و تشخيص و تعيين واژگان کليدي
روش چکيده­نويسي
يکي از مؤلفه­هاي اخلاق پژوهش که براي اطلاع­رساني آسان­تر نيز کاربرد زيادي دارد، چکيده مقاله­ها و پايان­نامه هاست و خواننده را در اولويت بندي و برنامه­ريزي هاي مطالعاتي ياري مي­دهد. بارها مشاهده شد که برخي از نويسندگان مبتدي، نکاتي سربسته و به صورت فهرست­ را با عنوان چکيده، نگاشته­اند و عناصر لازم را در آن نياوردند. برخي نويسندگان، در چکيده­هاي نوشته­هايشان از دادن اطلاعات مضايقه مي­کنند و به زور مي خواهند خواننده را به متن مقاله بکشانند![7] چکيده با خلاصه و نتيجه تفاوت دارد؛ تفاوت چکيده مقاله و پايان­نامه بيشتر در حجم و اجمال و تفصيل است. چکيده به اقسامي تقسيم مي شود: چکيده پديدآور، تلگرافي، چکيده تمام نما، توصيفي، راهنما و سوگيرانه. مراد از چکيده در مقاله پژوهشي، چکيده پديدآور است که توصيفي، بدون سوگيري و به عنوان چکيده تمام نما و توصيفي نگاشته مي شود (اصول و فنون، قراملکي، ص 197). به هر حال، با توجه به ضعفهاي متعددي که در چکيده­نويسي مشاهده مي­شود، تأمل دراهداف و ويژگيهاي چکيده و ارائه چند توصيه در باره يک چکيده خوب و فني، ضرورت دارد.[8] بدين ترتيب، ابتدا بايد به اهداف چکيده­نويسي اشاره کنيم.

هدف چکيده
چکيده، که از لحاظ زمان، آخرين چيزي است که نوشته مي­شود، اولين چيزي است که خوانده مي شود و در مقالات پژوهشي، کارکردهاي مفيدي را بر عهده دارد. چکيده مي­تواند به صورت تمام­نما و با زبان توصيف، صادقانه و به زبان صريح يک تصويري کلي از مسئله، نظريه­هاي مختلف، ادله و روش و نتايج تحقيق به دست دهد. محققي که همواره در جست و جوي منابع است، با مطالعه چکيده هر اثر در مي­يابد که آن اثر تا چه حد مي­تواند سؤالات تحقيق او را پاسخ دهد. هدف از چکيده در آغاز يک منبع، آشنا کردن خواننده و ايجاد آمادگي در او براي جستجو و کاوش تمام آن منبع است. چکيده معمولا به خواننده اين امکان را مي­دهد که بتواند با ارزيابي محتوايي متن، ميزان ارتباط و کارآيي آن را براي اهداف مطالعاتي و پژوهشي خود دريابد.

حجم و محتواي چکيده
حجم چکيده بستگي به حجم نوشتار دارد. با اين حال، گاهي درخواست مي­شود که براي مقاله 150 کلمه و براي پايان­نامه 300 کلمه نوشته شود. برخي نويسندگان نيز مي­توانند با کمتر از اين حجم نيز، چکيده­اي گويا براي مقاله خود بنويسند. به نظر مي­رسد با توجه به اصل کوتاه­نويسي و اختصار، اين کار اشکالي نداشته باشد. مهم اين است که بتوانيم در حد کفايت، اجزاي لازم براي يک چکيده را در همان حجم کم، بگنجانيم.

محتوا يا اجزاي چکيده عبارت است از: تعريف مسئله، پيشينه، فرضيه، روش حل مسئله، اشاره­اي به منابع، نتايج بحث به صورت شفاف. به دستاوردهاي خود يا اگر روش خاصي داشتيد، حتما اشاره کنيد. در چكيده­نويسي گاهي شايسته است پيشينه خود مسئله و جهت­گيري عمومي پژوهشهاي مسئله به صورت اشاره­اي و در يك سير منطقي ذكر شود و سپس محتوا و هدف مقاله خودمان را در آن هويت جمعي به صورت چكيده بياوريم[9].

ويژگيهاي زباني و نگارشي چکيده
چکيده بايد كاملا منسجم، گويا، کوتاه و پرمعنا باشد. از مترادفها و حشوها پرهيز شود. الفاظي مانند «در اين نوشته،‌ در اين پايان­نامه و بايد بگويم و ناگفته نماند و البته قابل ذکر است که و….»‌ حشو زايد است. متأسفانه در اثر کم­توجهي­ها، قلم بسياري از دانش­پژوهان از حشوهاي متعددي رنج مي­برد. اين نقطه ضعف، در چکيده که بيشتر در معرض ديد ديگران است، بايد برطرف شود. توصيه مي­شود چکيده را چند بار ويرايش و بازخواني کنيم يا به اهل فن نشان دهيم.

زبان چکيده از ويژگيهايي برخوردار است. زبان و ادبيات چکيده، همان زبان و ادبيات مقاله است. چکيده فقط نشانگر تصور شما از مسئله يا مسائل تحقيق، نظريات گوناگون، نظريه شما و ادله و روش تحقيق است. همچنين چکيده فاقد ارزشيابي در محتواست.[10] چكيده نياز به استدلال و مستند­سازي ندارد. از اين رو، آوردن پاورقي براي چکيده تعجب­انگيز است. از ذکر مثال، توضيح مفهومي و ذکر منابع خودداري کنيد. فعلها به صورت مجهول آورده شود يا به خود نوشتار اسناد داده شود. از لحاظ زمان نيز، فعلها به صورت ماضي ذکر مي­شوند. يک چکيده معمولا با جمله «عنوان» يا «راهنما» شروع مي­شود. اين نخستين جمله مي کوشد تا موضوع اطلاعات ضروري را که در عنوان اثر بيان نشده است، خلاصه­برداري کند. شايد برخي تعجب کنند که چکيده از يک بند تشکيل مي­شود. به عبارت ديگر، چکيده نيازي به بندچيني ندارد. در اين بند پيوسته بايد از جمله­هاي واضح و شفاف استفاده شود.

بايد تأکيد کنيم که ارائه يک فهرست مطالب و به طور سربسته اشاره کردن به اينکه در فلان فصل به فلان مطالب پرداختيم اصلا شايسته چکيده نيست. در چکيده، بايد دست و دل باز بود و به خواننده خدمت کرد. به راحتي دستاوردهاي خود را به خواننده تقديم کنيد و براي او احترام قائل شويد. همه مطالب مهم و اساسي و نتايج کيفي و کمي مندرج در پژوهش را به اختصار نشان دهيد. بهتر است با خواندن کل متن، از نکات اصلي آن پيش­نويس تهيه شود و سپس بازبيني و نهايي گردد. براي نوشتن چکيده پايان­نامه، توصيه مي­کنيم ابتدا چکيده هر فصل را تهيه کنيم و سپس، به کمک چکيده فصلها، يک چکيده جامع­تر بنويسيم. به هر حال، محقق بايد در چکيده­نويسي دقت بيشتري داشته باشد تا بتواند با آوردن چند سطر فشرده در يک ساختار منسجم، به اهداف چکيده دست يابد و با اطلاع­رساني کافي و صحيح جامعه علمي خود را ياري دهد. در اينجا توصيه مي­کنيم که با مراجعه به منابع معتبر و متخصصان اين فن، اصول چکيده­شناسي و چکيده­نويسي را بشناسيم و نقاط ضعف چکيده­هايي که غير اصولي نوشته شده­اند، نبايد الگوي ما قرار گيرند.

روش تعيين واژگان کليدي
در انتهاي چکيده در حد يک سطر بايد به واژگان کليدي اشاره کنيم. اين کلمات را نبايد معنا و ترجمه کنيم يا توضيح دهيم؛ فقط ذکر ­مي­کنيم و بين آنها ويرگول مي­گذاريم. واژگان کليدي در واقع کار فهرست را انجام مي­دهند و به مخاطب اعلام مي­کنند که شالوده بحث روي چه اصطلاحات و مفاهيم تخصصي دور مي­زند. از اين رو، کليدواژه­ها نقش نمايه را در جست و جوهاي الکترونيکي و اينترنتي داراست. تعداد کليدواژه در حدود شش يا هفت مورد است و نشانگر مباحث مهم مقاله است. براي يافتن واژگان کليدي به الفاظ مترادف و متضاد کلمات نيز توجه داشته باشيد. نام شخصيتها و اعلام مانند علامه طباطبايي، شهيد مطهري نيز ممکن است در چکيده آورده شوند. الفاظ مرکب، گاهي به صورت ترکيب وصفي و گاهي نيز به حالت ترکيب اضافي در چکيده قابل ذکر هستند. در تهيه واژگان كليدي نمي­توانيم واژه­هاي خيلي عام كه جنبه غيرتخصصي دارند را بياوريم، مثلا در يك مقاله اي كه عنوان آن، «تقدم تفسير موضوعي بر ترتيبي» است، كلماتي مانند «تقدم» و «معيار» و «معيار برتري» و «رابطه» و «روش» و مانند آن کليدواژه­هاي خوبي نيستند. با تركيب وصفي و اضافي مي­توانيم تا حدودي اين مشكل را برطرف كنيم؛ مثلا بگوييم: «تقدم تفسير موضوعي» و « روش تفسير». به هر حال، بايد واژگاني را استفاده كنيم كه به طور مستقل محتواي مقاله ما را معرفي مي­كنند.      

$$$

پیوست (2): مراحل عملیاتی پایان­نامه نویسی

1.      انتخاب موضوع

2.      تجزيه حداكثري موضوع به وسيله طراحي سوالات [تجزيه اوليه در پژوهش]

3.      مطالعات موضوع­شناختي [گسترش اوليه اطلاعات]

4.      تكميل تجريه موضوع

5.      طبقه بندي و مرتب كردن سؤالات

6.      تهيه فهرست منابع لازم [كتابشناسي اوليه]

7.      خلاصه­نويسي،‌ بازنويسي و گزارش­نويسي از آثار بسیار مهم و مرتبط با موضوع، [الگوگيري و آمادگي]

8.      كشف مسئله يا مسائل تحقيق (گزينش بعد يا ابعاد خاصي از موضوع)

9.      تجزيه مسئله به سؤالات

10. مطالعه متمركز بر روي مسئله و كسب آمادگي لازم براي طرح­نامه نويسي

11. تكميل تجزيه مسئله به سؤالات

12. طبقه­بندي و مرتب كردن سؤالات

13. تهيه فهرست مطالب بر طبق سؤالات

14. تداوم مطالعه و تأمل تا رسیدن به فرضیه

15. تهيه پيش­نويس طرح

16. مشاوره و نهايي­سازي طرح

17. تكميل نسبي منابع و مآخذ [کتابشناسی ثانویه]

18. جمع­آوري اطلاعات و فيش­برداري [گسترش ثانويه اطلاعات]

19. دسته­بندي فيشها بر اساس فهرست مطالب و فهرست سؤالها

20. فشرده­سازي و يكپارچه­سازي اطلاعات كسب شده به صورت یک نمودار و نقشه منسجم

21. تفكر و تكميل فيشهاي تحليل و نقد

22. تهيه پيش­نويس پايان نامه يا مقاله

23. بازبيني و حك و اصلاح و ويرايش

24.   پاكنويسی پژوهش                                 

                                         Eslampur88@gmail.com

[1] - اين جزوه، شما را در تدوين «کليات پايان­نامه» نيز ياري مي­دهد.
[2] - هنوز در برخي از فرم­هاي طرح تفصيلي به جاي بيان يا تبيين مسئله، «تبيين موضوع» خواسته مي­شود؛ در حالی که تعبير دقيق­تر همان «تبيين مسئله» است.

[3] - اگر در طرح­نامه، قسمتي براي تعيين دامنه يا قلمرو طراحي نشده باشد، جاي تعيين قلمرو همين جاست.
[4] - body of problem
[5] - براي يك نمونه از تبارشناسي كامل مي توانيد مراجعه كنيد به: «فرهنگ تاريخ انديشه­ها، ويراستاري فيليپ پي. واينر، ج3، ص 2605؛‌ در آنجا « خوشبختي»‌ را به خوبي تبارشناسي كرده است.
[6] - ر.ك. جمعی از نویسندگان، پايان­نامه نويسي، انتشارات مؤسسه امام خمینی ره، ص 108.
[7] - اين نويسندگان، خيلي شبيه کباب فروشاني هستند که با انداختن قدري چربي و پيه روي آتش و با دود کردن آن مي­خواهند مشام مشتريان را به مغازه­شان جلب و جذب کنند.
[8] - در تدوين اين نوشتار مختصر، علاوه بر تجربيات نگارنده، از منابعي که در انتهاي نوشتار آمده است، تا حدودي استفاده شده است و براي اختصار، از ذکر منبع در همه موارد خودداري شده است.
[9] - براي آشنايي با نمونه­اي از چكيده­هاي گويا و خوب مي­توانيد مراجعه كنيد به: احد فرامرز قراملكي، « برهان حقايق نفس الامري و معماي جذر اصم»، مقالات و بررسيها، ش62، سال 76، صص69-59.
[10] - شماره هاي اخير مجله مقالات و بررسي­ها براي الگوگيري توصيه مي­شود.