كاركردهاي مهريه در شرع و عرف

نسترن محمدي

چکیده

     مساله مهریه در پیمان ازدواج قابل توجه خانواده ها می باشد لذا پرداختن به آن از منظر قرآن و فقه از اهمیت زیادی برخور دار است. قرآن کریم در برخی از آیات صراحتاً به مساله ی مهریه توجه کرده است و احکام اخلاقی و فقهی آن را تبیین نموده است. صریح ترین آیه از آیات، مربوط به آیه 4 سوره ی نساء است. با ظهور اسلام، زن شخصیت و ارزش والایی به خود گرفت و احکام خاصی برای ازدواج تعیین شد که از مهمترین آنها، احکام مربوط به مهر است. مهر در سابق بهای زن یا عوض او بود که در هنگام نکاح به خانواده ی زن پرداخت می شد؛ اما در حقوق اسلامی مالک مهر، فقط زن است. بنابراین میزان مهریه باید به گونه ای باشد، که مرد توان پرداخت آن را داشته باشد. طبق نظر همه مراجع، در دین اسلام برای مهریه حد معینی بطور لزوم تعیین نشده است؛ بلکه براساس توافق و رضایت زن و شوهر انجام می گیرد. اما مستحب است مقدار آن از مهرالسنه ( پانصد درهم) بیشتر نگردد و نیز کمترین مقدار آن هم طوری باشد که در نظر عرف دارای ارزش باشد. در مواقعي كه رقمهاي مهريه غير واقعي مي شود، مهريه جايگاه واقعي خود را از دست می دهد و كاركردي را كه از آن انتظار مي رود، دیگر نخواهد داشت. در این نوشتار سعی شده است كه کارکردهای مهریه از نظر شرع و عرف و آسیب شناسی مهریه های سنگین مورد توجه و بررسی قرار گیرند.

کلیدواژه: نکاح، مهریه، قرآن، روایات، فقه

مقدمه

     ازدواج، هسته ی اول ایجاد خانواده و سنگ بنای جامعه ی انسانی است. ازدواج، از نظر اسلام پیمانی مقدس است؛ پیمانی که در سایه ی مقررات و قانون منعقد می شود و براساس آن برای طرفین تعهدات و حقوقی پدید می آید. قرآن كريم در يك بياني زيبا كه نشانگر شاهكار خلقت است مي‏فرمايد: «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَه ٍوَ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا…» (اعراف/189) يا «وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً …» (روم/ 21) همچنانكه ملاحظه مي‏شود، ‏قرآن مجيد آفرينش زوج يا همسر را براي انسان‏ها، ‏مايه سكون و عامل آرامش معرفي نموده و هدف از آن را دستيابي به آرامش روحي و رواني كه زاييده‏ي محبت و مودت است مي‏داند؛ در واقع قرآن مجيد بر اين نكته نظر دارد كه اولاً آرامش و سكون در سايه‏ي محبت و مهرباني‏امكان‏پذير است و ثانياً نقطه‏ي اوج آن در خلق همسران نهفته و در پرتو زوجيت قابل دسترسي است؛ زيرا قانون خلقت، ‏در يك تدبير ماهرانه، ‏جمال، زيبايي، غرور و بي‏نيازي را در جانب زن و نيازمندي، طلب، عشق را در جانب مرد قرار داده است.

     بنابراين، ‏ازدواج و تأمين اهداف تشكيل خانواده مستلزم ايجاد عميق‏ترين رابطه و مستحكم‏ترين پيوند ميان زن و مرد است تا بتوانند در پرتو آن، ‏تمام عمرشان را با راحتي و آسايش بگذرانند؛ مهمترين اساس اجتماع را بر محور محبت و دوستي پي‏ريزي نمايند؛ نياز جنسي شان را به طور منطقي، ‏معتدل و از طريق مشروع، ‏با آسودگي و اطمينان خاطر، ‏برآورند و با تعليم و تربيت فرزندان صالح و شايسته ضمن بقاي نسل آدمي، ‏جامعه انساني را به سوي رشد و تعالي سوق دهند؛ از اين رو اگر قرار باشد مطابق با اصول معماري نوين، ‏بناي مستحكمي ساخته شود تا در برابر حوادثي همانند زلزله و سيل و طوفان از استحكام نسبتاً بالايي برخوردار باشد و به سادگي در برابر اين حوادث فرو نريزد و بتواند نگهبان جان ساكنانش باشد، ‏لازم است در ساختن آن، ‏از نخستين نقطه‏ي ساخت تا آخرين مرحله‏ي آن، ‏از بهترين مصالح، ‏مناسب‏ترين نقشه هندسي و كارآزموده‏ترين معماران بهره‏گيري شود. به نظر مي‏ رسد در اين ميان، ‏مصالح مرغوب ساختماني نقش مهم و محوري را ايفاء مي‏نمايند؛ صداقت و اعتماد زوجین به یکدیگر از مصالح مرغوبی است که نقش محوری در زندگی دارد و مرد با هدیه و پیشکش خود تحت عنوان مهریه اولین گام را در ابراز صداقت و عشق خود به زن بر می دارد.

     پرداخت مهريه از سوي مرد به زن، ‏يك سنت كهن اجتماعي و عرفي و مقتضاي درك و تدبير عقلاني انسان ‏ها ست كه شريعت اسلام، ‏ضمن تأييد و صحه گذاشتن بر آن، ‏جهت آن را تصحيح و بلكه تعيين نموده و در مورد آن، ‏ارزش گذاري نموده است. میزان مهريه بايد واقعي باشد و توان پرداخت مرد را در نظر گرفت. زن و مرد در مورد مهریه و مقدار آن باید به توافق برسند و زن بعد از عقد نکاح، مالک مهریه می گردد. فلسفه مهریه، بالا بردن حيثيت نكاح و تكريم زن و تأكيد بر جايگاه تعيين كننده‏ي وي در عقد ازدواج است. سنت مهريه نیز، ‏همانند ساير سنت‏هاي اجتماعي، ‏طي روزگاران گذشته، ‏تحولات و دگوگوني‏هاي زيادي را پشت سر گذاشته است و با توجه به زمان و مكان، ‏دچار تغييرات مختلفي شده است. مهریه از نظر شرع و عرف دارای کارکردهای گوناگونی است، معمولا نگاه عرفی و متعارف هر زمان تحت تاثیر عوامل خاصی، قرار می گیرد و گاهی اوقات با شرع هماهنگی ندارد. بطور مثال در شرع، مهریه نشان صداقت و دوستی مرد به زن است اما در نگاه عرف، مهریه نشان تفاخر و منزلت زن گردیده است. امروزه با توجه به بروز مسایلی مانند چشم هم چشمی و بالا رفتن سطح توقعات، پایبند نبودن به آداب سنتی خانواده، سطح تحصیلات و ثروتمندی،  نگرش ها به مهریه تفاوت کرده است؛ که این امر آسیب های غیر قابل جبرانی را بر نهاد خانواده و سنت ازدواج وارد می کند لذا فرهنگ سازی بسوی مهریه های مقبول و معنوی ضروری بنظر می رسد.

1. کارکردهای شرعی مهریه

تعابیری که متون دینی وفقهی از مهریه با استعمال واژه های مهر، صداق و نحله دارد گویای کارکردهای دینی و شرعی آن می باشد که به مواردی از آنها اشاره می گردد:………………