مدرسه علميه كوثر «سلام الله علیها»، شهرستان زرنديه

آثار خوش¬بینی و بدبینی به خداوند و مردم از منظر قرآن و روایات

فاطمه غفاری 

چکیده تحقیق حاضر با عنوان آثار خوش¬بینی و بدبینی به خداوند و مردم از منظر آیات و روایات، به دنبال شناخت آثار بدبینی به خداوند و مردم از منظر آیات و روایات می¬باشد. بدبینی به معنای بدگمانی و نگریستن به همة امور با دیدة سوءظن است که معادل آن تطّیر است و در اصطلاح به معنای باوری است که همه چیزها را بد می¬داند و در مسیر بدتر شدن یا غلبه نهایی بشر بر خیر معتقد بودن است. این پژوهش با شیوة توصیفی – تحلیلی با منابع کتابخانه¬ای به دنبال کشف پاسخ این سؤال است که آثار بدبینی به خداوند و مردم از منظر آیات و روایات چیست.

اصلی¬ترین هدفی که تحقیق حاضر به منظور دست¬یابی به آن تدوین گشته است، رهنمون کردن انسان به کمال واقعی است، کمال واقعی در پرتوی انجام اعمال صالح و دوری از رذائل اخلاقی حاصل می¬گردد و این مهم در گرو نوع نگرش آدمی به جهان خلقت است. بدبینی به عنوان یک رذیله اخلاقی دارای آثاری است که عبارتند از: کسالت در عبادت، گرایش به گناه، ریاکاری، حسادت، غیبت و تهمت و تجسس و عیب¬جویی و … می¬باشد، که این نوع صفت ناپسند سبب می¬شود که سفارشات و توصیه¬های پیشوایان دین روشن گردیده و انسان به اهمیت این مرض قلبی پی ببرد و آن را جدی و خطرناک بداند، تا اینکه بتوانند خود و دیگران را از آلوده شدن به آن حفظ نماید تا دچار خسارت¬های شدید در انسان نگردد.

کلید واژه¬های این تحقیق عبارتند از: خوش¬بینی، بدبینی، قرآن و روایات

مقدمه

یکی از دستورات دینی که فراوان بر آن تأکید شده¬ است، خوش¬بینی است که حالتی برخواسته از سلامت نفس و میل به پاکی که دارندة آن نسبت به افرادی که در جامعه اسلامی زندگی می¬کنند و اکثریت آنها افراد خوب و شریف تشکیل می¬دهند، درباره رفتار و کردار آنها گمان بد نمی¬برد. اما بدبینی یکی از بیماری¬های خطرناک روحی و روانی و یکی از گناهان کبیره محسوب می¬شود. هرچند در بسیاری از کتب اخلاقی - محجة البیضاء، جامع السعادات و معراج السعادة - به صورت مجمل و گذرا به موضوع خوش¬بینی و بدبینی به خدا و مردم پرداخته شده است. اما از آنجا که این مسئله به ویژه خوش¬بینی به خداوند در روایات نیز ادعیه مأثوره از ائمه هدی – علیهم السلام – جلوه خاص و پر رنگ دارد و برای ایجاد ارتباط با پروردگار و جلب رحمت خداوند نقشی انکارناپذیر ایفا می¬کند، تدوین اثری که به تبیین ابعاد مختلف مسئله می¬پردازد ضروری می¬نمود.

برای رسیدن به کمالات معنوی و دست¬یابی به قلب سلیم، راهی جز تمسک به خوش¬بینی به پروردگار و پاک کردن روح و جان از بدبینی به خدا و مردم وجود ندارد، زیرا خوش¬بینی به خداوند به معنای رهایی از شرک و محکم کردن پایه¬های توحید در قلب است و بدبینی به مردم نیز گناهان قلبی و بیماری روح است و زدودن آن از دل موجب سلامت ایمان می¬گردد. خوش¬بینی به مردم از لحاظ عقلانی جایگاهی دقیق دارد، بدین معنا که نیک اندیشی نسبت به مردم، نه تنها ساده¬اندیشی نیست، بلکه از دور اندیشی و تعقل سرچشمه می¬گیرد و از آثار آن در روابط اجتماعی می-توان بهره برد، اما بدبینی به خداوند به معنای انکار و یا تردید در صدق وعد و وعید پروردگار است که جوهرة آن شرک [جلی و خفی] است، زیرا با تأمل در آثار بدبینی به خدا چون ریا و ترس و … به طور آشکار می¬توان آثار شرک را در آنها دید؛ بنابراین رهایی از آن با محکم کردن پایه¬های توحید و اعتقاد به قدرت، حکمت و علم به پروردگار متعال، امکان¬پذیر است.

در قرآن خوش¬بینی به خداوند کریم با این لفظ و به تصریح یاد نشده، اما با تأمل در آیات الهی می-توان دریافت که حجم گسترده¬ای از آیات به این معنا اشاره دارد؛ زیرا خوش¬بینی به خداوند در حقیقت ایمان به صدق وعد و وعید پروردگار است که در پرتو این معنا و مفاهیم خوف و رجا به روشنی نمود می¬یابند. آنچه در پیش¬رو است تلاشی در جهت تبیین مفاهیم و آثار خوش¬بینی و بدبینی نسبت به خداوند و مردم است. امید است که مورد توجه خوانندگان محترم قرار گیرد. 1- آثار خوش¬بینی یکی از دستورات دینی که فراوان بر آن تأکید شده است، و به آسایش¬فکری کمک می¬کند حسّ(موسوی، ص44) خوش¬بینی است، مقصود از خوش¬بینی برداشت صحیح و درست از گفتار و رفتار دیگران است. (اکبری، ص96) از آن جایی که شناخت و آگاهی نسبت به آثار خوش¬بینی به خدا و مردم در زندگی فردی و اجتماعی و تأمین امنیت روانی و سلامت اجتماعی نقش کاربردی و ویژه¬ای دارد. از منظر قرآن تنها کسانی که دارای قلب سلیم و دلی آکنده از توحید هستند، در آخرت رستگار خواهند بود، بنابراین برای رسیدن به کمالات معنوی و دست¬یابی به قلب سلیم، راهی به جز تمسک به خوش¬بینی به پروردگار و پاک کردن روح و روان از بدبینی به خدا و مردم وجود ندارد، زیرا خوش¬بینی به خداوند به معنای رهایی از شرک و محکم کردن پایه¬های توحید در قلب است و از سویی مهمترین ریشه خوش¬بینی به مردم، پاکی درون و ایمان استوار به آموزه¬های دین است. از طرفی خوش¬بینی به خداوند در دست¬یابی به سعادت دنیوی و اخروی، فهم درست آثار آن اهمیت زیادی دارد، زیرا ممکن است با عدم درک صحیح آثار آن، انسان گرفتار مهلکه عظیم گمراهی و شقاوت شود. (حسینی، ص11-17) لذا ضروری است در این فصل به بررسی آثار خوش بینی پرداخته شود و با فهم صحیح آثار آن بتوان گام بزرگ در جهت سعادت دنیوی و اخروی برداشت و از آن جا که خوش¬بینی نیز آثار فروانی دارد، در ابتدا آثار خوش¬بینی به خدا و سپس آثار خوش¬بینی به مردم مورد بررسی قرار می¬گیرد. (حسینی، ص330) 1-1- خوش¬بینی به خداوند عالی¬ترین نمونه خوش¬بینی، خوش¬بینی به خداوند به معنای امید بستن به وعده¬های الهی اعم از رزق و روزی ،آمرزش گناهان، امداد الهی و مانند این¬هاست(اکبری، ص102) و به هیچ مؤمنی خیر دنیا و آخرت داده نمی¬شود مگر بواسطه خوش¬بینی¬اش نسبت به خدا.(ملکی تبریزی، بی¬تا، ص240) یکی از آثار خوش-بینی خداوند، عبادت است.

1-1-1- عبادت عبادت و اطاعت پروردگار، با خوش¬بینی به او رابطه¬ای مستحکم و ناگسستنی دارد.(همو، ص135) با توجه به روایات معصومین خوش¬بینی به خداوند از یک سو راه ورود به عبادت پروردگار و اساس اطاعت اوست، و از سوی دیگر نتیجه و حاصل عبادت است. برخی از روایات نیز، خوش¬بینی به خدا را مبنای عبادت دانسته¬اند البته این روایات با یکدیگر تنافی ندارند، زیرا چنان که انسان به پروردگار خوش¬بین باشد و به پاداش و عقاب خداوند اعتقاد داشته باشد دراین صورت این نوع نگرش نسبت به خداوند پایه و اساس عبادت خواهد بود،(متقی هندی، ج3، ص135) اما درباره این که چگونه عبادت موجب خوش¬بینی به خدا می¬شود باید گفت: اولاً گاهی انسان براساس معرفت و خوش¬بینی به خداوند – ولو اجمالی – برای انجام دستورات عبادات قیام می¬کند و در این مسیر چون تأییدات الهی را می¬بیند بر خوش¬بینی اش افزوده می¬شود، زیرا ایمان و عمل صالح موجب افزایش معرفت می¬شود. بنابراین چون انسان آثار عبادات – اعم از مادی و معنوی – را می¬بیند و گاهی نیز اثر عمل بسیار بزرگ¬تر و عظیم¬تر از خود عمل است، خوش¬بینی به خداوند بیشتر می¬شود. (حسینی، ص135) ثانیاً :پس از انجام عبادات، خوش¬بینی به خداوند افزایش می¬یابد همان گونه که کشاورز با امید، زمینی از خار و خاشاک راپاک می¬کند و بذری را می¬افشاند و تمام وجود همه شرایط لازم را فراهم می¬کند تا آن به ثمر بنشیند و آنگاه چشم به رحمت خدا می¬دوزد تا بارانی به موقع و اندازه نازل شود. در مقابل اگر فردی بدون هیچ عملی در زمینی پر از خار و خاشاک و بدون بذر بنشیند نباید امید داشته باشد که از آن محصول برداشت کند. (همو، ص136) مؤمن نیز اگر با تمام وجود و توان، برای دست¬یابی به رضای خداوند تلاش کند، به فضل و کرم خداوند خوش بین خواهد شد و این همان معنای مناجات امام سجاد است که فرمود: «و به همان اعمالی تقرَب جستم که هرکس قرب تو خواهد، به غیر آن تقرب نجوید. با این حال به سوی تو بازگشتم و فروتنی و زاری نمودم و گمان نیک از تو داشتم و به آنچه نزد توست دلگرم بودم و امید تو را شفیع خود ساختم،و بعید است کسی امیدوار تو باشد و ناامید شود.» (صحیفه سجادیه، دعای47) بنابراین خوش¬بین بودن نسبت به پروردگار یکی از اساسی¬ترین راه¬ها برای ورود به عبادت پروردگار و اساس اطاعت او محسوب می¬شود. (نوری، ص11-53) و یک مسلمان با توکل به خدا و اعتقاد به نقش خداوند و عبادت نمودن و بروز رویدادها قطعاً نسبت به خداوند امیدوار است. (آمدی، ج2، ص65)و خوش¬بینی آن است که عمل و عبادت را خالص کرده و در مورد بخشش از لغزش¬ها به خداوند خوش¬بین و امیدوار بوده و خداوند را به خوبی پرستیدن راهی برای بدست آوردن خوش¬بینی است که انسان نیکوپرست را دارای گمان و پندار نیک و خوش¬بینی می¬گرداند. (صادقی نیری، 1392، ص94)

1-1-2- آرامش در سفر آخرت گرچه خوش¬بینی به خداوند در همه حال واجب است ،ولی داشتن چنین حالتی در لحظات واپسین زندگی، اهمیت ویژه¬ای دارد و در منابع روایی شیعه و اهل سنت نیز برآن تأکید فراوان شده است. (همو) رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود: «مبادا یکی از شما قبل از این که گمانش را به خداوند عزوجل نیکو کند بمیرد، زیرا گمان نیک به خداوند بهای بهشت است» (نوری، ج2، ص448) خوش¬بینی به خداوند تعالی در حالت احتضار به قدری اهمیت دارد که برخی روایات، تلقین خوش-بین بودن به خدا را برای محتضر، مانند تلقین شهادتین و توبه و استغفار را مستحب دانسته¬اند. (حسینی، ص137) مؤمن محتضر با خوش¬بینی که به خداوند دارد امیدوار است به خاطراعمال نیکش خداوند او را از دار دنیا به سرای بهتری منتقل نماید و همانگونه که در دنیا ریزه¬خوار، خان احسان او بوده، در عالم برزخ و عوالم بالاتر نیز از نعمت¬ها و بخشش او محروم نگردد. در مناجات شعبانیه آمده: «خدایا همانگونه که لطف و احسانت در زمان حیاتم شامل حالم بود ،پس از مرگ نیز مرا از احسانت محروم مساز،و حال آن که تو در تمام عمر با من جز نیکی و احسان نکردی.» (مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه) البته با این که خوش بین بودن نسبت به خدا و امید به عفوش وسیله آمرزش گناهان است اما باید به کیفر الهی نیز توجه نمود، افراد امیدوار به عفو الهی همواره باید مراقب باشند که در اندیشه¬ی خود دچار تندروی نشوند، از مرز خوش¬بینی به خداوند فراتر نرود. (حسینی، ص138) بر این اساس اگر انسان معتقد باشد آنچه خدا برایش پیش آورد و آنچه به تأخیر انداخته ،برای او بهتر است حتی اگر به دلیل جهلش نتواند کارهایی را که برخلاف میلش روی داده است توجیه کند. (طوسی، 1365، ج3، ص89) پس امید به رحمت خداوند در همه حال فکر مثبتی است که انسان را بهتر از هر عاملی به موفقیت و منتهای آرزویش می¬رساند.(آمدی، ص83) و بزرگ¬ترین بلا این است که انسان امید خود را به خدا از دست بدهد. (همو) و خداوند کریمی است که هیچ کس را ناامید نمی¬کند.(انصاری، 1371، ص204) انسان که از هر کس ناامید شود باید امید خود را به خدا از دست ندهد. (حائری، 1410، ص163) با این نوع نگرش و تفکر، سراسر زندگی انسان حتی در لحظه احتضار نیز مملو از خوش¬بینی به خدا و امید نسبت به رحمت او می¬شود. (اکبری، ص106) 1-1-3- سخاوت همانگونه که بدبینی به خداوند سبب حرص، آز و بخل می¬شود، خوش¬بینی به خداوند نیز موجب آسایش تن و روح می¬گردد، زیرا هر جویای حقیقتی، به حکم عقل و تصریح قرآن، در می¬یابد که روزی همه موجودات بر عهده¬ی پروردگار جهان است. (حسینی، ص86) «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا؛ هیچ جنبنده¬ای بر روی زمین نیست مگر آن که روزی¬اش بر عهده¬ی خداست.» (هود، 6) همانگونه که اصل روزی از جانب خداست، تقسیم¬بندی و کم و زیاد کردن آن بر عهده¬ی خداوند است، امام صادق – علیه السلام – می¬فرماید: «سخاوت از اخلاق انبیاء و ستون ایمان است و هیچ فرد باایمان وجود ندارد مگر این که با سخاوت است، و هیچ سخاوتمندی وجود ندارد مگر این که دارای یقین و همت عالیه است، زیرا سخاوت روشنایی نور یقین است، آن کس که هدفش را بشناسد، آنچه را بذل نموده در نظرش کم اهمیت است.» ( مجلسی، ج71، ص355) اعتقاد به درستی وعده¬های خداوند در جبران آنچه انفاق می¬شود، سبب جود و سخاوت و انفاق مازاد اموال در راه خدا و نیز دوری از بخل می¬شود. انسان نسبت به مالی که با تلاش و کوشش به دست آورده، احساس تعلق خاطر دارد و بذل و بخشش آن در پرتوی ایمان به علم خداوند نسبت به کردار بندگان و در نتیجه، صدق وعده¬ی او در اعطای پاداش به انفاق کنندگان صورت می¬گیرد. (حسینی، ص143) براین اساس هرچه خوش¬بینی نسبت به خدا قوی¬تر باشد، بذل و انفاق بیشتر می¬شود تا جایی که انسان به بالاترین درجه¬ی سخاوت یعنی ابرار - به کسانی که ایثار می کنند و آنچه را نیاز دارند انفاقاتی کنند، ابرار گویند - می¬رود چنین سخاوتی تنها در سایه¬ی امید به فضل خدا تحقق می¬یابد. بنابراین اهل قناعت، افرادی سست اراده و تنبل و بدون تحرک اعتقادی نیستند، بلکه آنان دنیا را مزرعه آخرت قرار می¬دهند و به اندازه¬ی نیاز خود و خانواده¬شان از آن استفاده می¬کنند و در پرداخت مازاد آن، در چارچوب خمس، زکات، صدقات و انفاق تعلّل نمی¬کنند. آنها در عین آگاه بودن از دقایق تجارت و کسب و کار، با تمام وجود به یاد حق و در خدمت خلق هستند، به همین دلیل است که عمل آنان عبادت و خانه¬هایشان همچون مسجد و حرف و گفتارشان به منزله-ی تسبیح حق و بیع و تجارت¬شان نردبان ترقی به سوی خیر و آخرت دانسته شده است. (همو، ص144) همچنین در تفسیر نمونه درباره چنین افرادی نیامده که «آنها کسانی هستند که به سوی تجارت و بیع نمی¬روند، بلکه چنین آمده که «تجارت و بیع» آنها را از یاد خدا برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی¬کند». (شیرازی، ج14، ص482)

1-1-4- اخلاص اخلاص به منزله روح عمل است و عمل و عبادت بدون اخلاص مانند جسم بدون جان است که هیچ خاصیتی ندارد، از این رو در قرآن کریم اخلاص در عبادت به عنوان امری الهی مطرح گردیده است. «قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّینَ؛ بگو من مأمور شده¬ام که خدا را بپرستم، در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم.» (زمر، 11) اخلاص یعنی «خالص ساختن قصد از غیرخدا و پرداختن نیت از ماسوی الله» (نراقی، ص486) فیض کاشانی در کتاب محجة البیضاء می¬گوید: «حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفی و جلیّ پاک باشد. بنابراین نباید در نیت و عمل خالص هیچ انگیزه¬ای جز، انگیزه¬های الهی حاکم گردد.» (فیض کاشانی، ج8، ص128) مخلصین می¬دانند که هر خیر و شر و عزت و ذلتی، به قدرت خداوند وابسته است، بنابراین به طمع به دست آوردن عزت، جاه، نام و مقام، اعمال نیک¬شان را نزد مردم جلوه نمی¬دهند و نیز به دلیل ناخشنودی مردم از عمل به آن چه خداوند دستور داده و یا نهی کرده هراسی ندارند و در نتیجه مخلصین به جهت خوش¬بینی¬شان نسبت به خداوند، از مشیّت او راضی و خرسندند و از نوع تقسیم بهره¬های مادی در بین مردم رنج نمی¬برند و به آنچه در نزد اوست دل¬خوش دارند. (حسینی، ص147) امام علی – علیه السلام – فرموده¬اند: «خوش¬گمانی این است که عمل را خالص گردانی و از خداوند آرزوی گذشت از خطاها را داشته باشی.» (نوری، ج11، ص252) و در بیانی دیگر، از این یقین و امید به صدق وعده¬های خداوند و شناخت او به عنوان منبع قدرت و عزت، که موجب اخلاص در عمل می¬شود، تعبیر به خوش¬بینی نسبت به خداوند شده است. خوش¬گمانی این است که عمل را خالص گردانی و از خداوند آرزوی گذشت از خطاها داشته باشی. (همو) بنابراین اخلاص درجات و مراتبی دارد که پایین مرتبه¬ی آن انجام فرایض و ترک محرمات برای دست¬یابی به ثواب اخروی است، در بالاترین آن رسیدن به لقای پروردگار و خوش¬بین بودن نسبت به او که بزرگ¬ترین پاداش و غایت آمال عارفان به حق می¬باشد. (حسینی، ص148) می¬توان اخلاص را یکی از عوامل ایجاد حس خوش¬بینی به خداوند دانست که این صفت پسندیده و نیکو را افزایش می¬دهد و مانند برقی است که در ظلمات حیات می¬درخشد و در پرتو آن افق فکر وسعت یافته و علاقه به خوش¬بینی را در منظر آدمی رشد می¬دهد و بدبین وسیله در طرز جهان¬بینی شخص نیز پیشرفتی حاصل می¬گردد.(موسوی، ص44)

1-1-5- صبر برای صبر معانی متعددی ارائه شده است(همو) از جمله: خواجه نصیرالدین طوسی، آن را چنین معنا کرده است: «صبر عبارت است از نگه¬داری نفس از بی¬تابی فرد مکروه» در منازل السائلین نیز آمده است: «صبر، یعنی نگه¬داری نفس از شکایات بر جزع مستور، بنابراین در صبر، جزع باطنی نهفته است.» (انصاری، ص49) براساس روایات صبر عوامل و اقسامی دارد: صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت، کسی که بر مصیبت صبر کند و آن را با شکیبایی و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش می¬نویسد که فاصله¬ی هر یک با دیگری به اندازه¬ی فاصلۀ آسمان تا زمین است، و هر کسی صبر بر طاعت کند خداوند ششصد درجه برایش می¬نویسد که فاصلۀ هر یک با دیگری به اندازه¬ی فاصله¬ی انتهای زمین تا عرش خداست، و هرکس صبر بر معصیت کند خداوند نهصد درجه برایش می¬نویسد که فاصلۀ هریک را با دیگری به اندازه¬ی فاصله¬ی منتهای زمین تا منتهای عرش خداست. (کلینی، ج2، ص91) هر یک از این مراتب، با خوش¬بینی نسبت به خداوند تعالی و معرفت و یقین نسبت به حکمت و عدل و قدرت او رابطه¬ای مستقیم دارند.(حسینی، ص159) با توجه به قدرت لایزال خداوند در رفع مشکلات و مصیبت¬ها و اعتماد و خوش¬بین بودن به او موجب صبر و آرامش می¬شود. پایه¬ی دیگر صبر، اعتماد و خوش¬بینی به رحمت و رأفت خداوند است، چنان که حضرت ایوب – علیه السلام- که قرآن او را با وصف صابران یاد نموده،(ص، 44) این نوع معرفت نسبت به خداوند را از دو جهت موجب تحمل مشکلات دانسته است یکی این که خداوند این مصیبت را که در واقع مصلحتی در آن نهفته بوده به رحمت و حکمت خود نازل کرده است و دیگر این که بر مبنای رحمت خویش می¬تواند آن را دفع نماید، خداوند در قرآن کریم می¬فرماید: «وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ؛ و ایوب را [یاد کن] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که به من آسیب رسیده است و تویی مهربان¬ترین مهربانان.» (انبیاء، 83) از این خوش¬بینی و معرفت و امید و آگاهی به علم و قدرت و رحمت خداوند که موجب صبر بر مصیبت¬ها می¬شود، تعبیر به یقین شده است، (حسینی، ص161) چنان که پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - در شب نیمه شعبان از خداوند درخواست می¬نماید: «اَللّهُمَّ اقْسِمْ لَنا مِنْ خَشْیتِک ما یحُولُ بَینَنا وَ بَینَ مَعْصِیتِک وَمِنْ طاعَتِک ما تُبَلِّغُنا بِهِ رِضْوانَک وَمِنَ الْیقینِ ما یهُونُ عَلَینا بِهِ مُصیباتُ الدُّنْیا؛ خدایا از خشیتت چنان نصیب ما کن که بین ما و نافرمانی تو حائل شود، و از طاعتت آنچه که ما را به خشنودیت برساند و از یقین به قدری که گرفتاری¬های دنیا را بر ما آسان سازد.» حضرت علی – علیه السلام - نیز انگیزه و مبنای صبر را بر چهار پایه استوار می¬دانند که همۀ آنها به خوش-بینی به صدق وعده¬های الهی منتهی می¬شوند. صبر بر چهار پایه استوار است: اشتیاق، ترس، زهد و انتظار، کسی که به بهشت اشتیاق داشته باشد، شهوت¬هایش کم می¬شود، و آن که از آتش دوزخ بترسد، از محرمات دوری می¬گزیند و کسی که زهد بر دنیا داشته باشد، مصیبت¬ها را ناچیز می¬شمرد، و کسی که انتظار مرگ را می¬کشد، به سوی نیکی¬ها شتاب می¬کند. (نهج البلاغه، 31) بنابراین مسأله معادباوری و صدق و عده¬های عظیم الهی و خوش¬بین بودن نسبت به رحمت واسعۀ خدا و اعتقاد به عدل او موجب صبر و تحمل آزار و مشقات ثبات عقاید حقّه و عدم تزلزل در اعتقاد و ایمان می¬شود. (حسینی، ص163) پس خوش¬بینی یک عامل نشاط و تحرّک در زندگی است که دین مبین اسلام برای آن ارزش زیادی قائل شده و در سخن معصومان- علیهم السلام- احادیث زیادی در این موضوع دیده می¬شود. و روان¬شناسان معتقدند که خوش¬بینی نشانه¬ای از سلامت روان، پختگی و نیرومندی به حساب می¬آید. (فرزند وحی، ص75) بنابراین برای بیگانه شدن، با ناکامی¬ها و رنج¬های مداوم زندگی و در عقب زدن ابرهای تیره¬ای که روح ما را در بر می¬گیرد به افکار روشن و خصوصاً به صبر نیازمند است و با وجود صبر می¬توان آسایش انسان فراهم گردد و از همین جا نقش اساسی فکر و اثر شگرف آن در زندگی بشر روشن و آشکار می¬شود. (موسوی، ص460)

1-1-6-رضایت رضا، ضد صفت سخط است و آن عبارت است از ترک اعتراض بر مقدّرات الهی در باطن و ظاهر، قولاً و فعلاً و صاحب مرتبه¬ی رضا پیوسته در لذت و بهجت و سرور و راحت است. (نراقی، ص604)بنابراین رضایت به معنای خشنودی، همراه با سرور کامل است، بشر در صحنۀ پر غوغای حیات زندگی از هر چیز به آسایش خاطر نیازمند است.(موسوی، ص43) بنابراین آگاهی نسبت به مهربانی و حکمت و خوش¬بین بودن به پروردگار سبب می¬شود که انسان قضای الهی را فقط خیر بداند، و هرچه آگاهی و معرفت بیش¬تر باشد میزان رضایت نیز بیشتر خواهد بود. (حسینی، ص171) امام باقر- علیه السلام – دربارۀ قضای الهی و رابطۀ آن با علم و حکمت و رحمت مطالبی را از قول رسول اسلام -صلی الله علیه و آله و سلم - نقل فرموده است که ایشان از قول خداوند می¬فرمایند: «به راستی که امر دین برخی از بنده¬های مؤمنم جز با توانگری و وسعت در زندگی و تندرستی اصلاح نمی¬شود. پس من آنها را به توانگری و وسعت در زندگی وصحّت در بدن می¬آزمایم تا امر دین¬شان درست شود و امر دین برخی دیگر از بنده های مؤمنم جز با فقر و مستمندی و بیماری در بدنشان اصلاح نمی¬شود، من آنها را به فقر و مستمندی و بیماری گرفتار می¬کنم تا امر دینشان اصلاح شود.» (کلینی، ج2، ص60) بر اساس این حدیث، سعادت انسان، در گرو حفظ دین است. بنابراین فردی که دین را حقیقتاً می-پذیرد مصالح دنیوی¬اش بر پایه¬ی حفظ دین تنظیم می¬شود. حال اگر به حکمت پروردگار و نسبت به او خوش¬بین شده از آن چه رخ می¬دهد راضی و خشنود خواهد بود. (حسینی، ص175) در روایتی از معرفت نسبت به حکمت و علم ربوبی و خیر و صلاح بودن قضاء و قدر الهی، تعبیر به خوش¬بینی به خداوند شده و این شناخت مبنای رضایت پروردگار قرار گرفته است: روایت شده که خداوند تبارک و تعالی به داوود – علیه السلام - وحی کرد: (مجلسی، ج71، ص145) فلان زن دختر فلان مرد، همراه و هم رتبه¬ی تو در بهشت است [داود – علیه السلام -] نزد او رفت و از عملکرد او پرسید: [آن زن] داوود را [از نوع عملکرد خود] آگاه کرد. داوود – علیه السلام - چون اعمال او را مانند اعمال سایر مردم یافت، از نیت او پرسید آن بانو پاسخ داد: در هیچ شرایطی خدا مرا از حالتی به حالت دیگر منتقل نکرد مگر این که در حالت دوم مسرورتر از حالت قبل بودم. داوود – علیه السلام - فرمود: گمان تو نسبت به پروردگار عزوجل نیکوست. پروردگار متعال تصریح نموده که چه بسا انسان به چیزی علاقه دارد ولی حقیقتاً برای او شر است و یا چیزی برای او ناخوشایند است، اما حقیقت آن خیر و خوبی است. خداوند در قرآن می¬فرماید: «وَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ و بسا چيزى را خوش نمى¬داريد و آن براى شما خوب است و بسا چيزى را دوست مى¬داريد و آن براى شما بد است و خدا مى¬داند و شما نمی¬دانید» (بقره، 216) بنابراین خوش¬بین بودن نسبت به پروردگار تبارک و تعالی، موجب می¬شود به آنچه خداوند مقدّر کرده و رخ می¬نماید راضی و خشنود بود و این نوع حسن¬ظن و خوش¬بین بودن نیز اساس رضایت خداوند محسوب می¬شود. (حسینی، ص175)

1-2-7- رضایت از زندگی یکی از آثار مهم خوش¬بینی به خداوند ، رضایت از زندگی است.(همو، ص124) زیرا افراد خوش بین، از گذشته¬نگری منفی دوری می¬کنند، به وقوع رویدادهای خوشایند و آینده¬ی روشن امیدوارند، کنش عقلانی و هدفمندی دارند، مشکلات را موقت و لازمه¬ی زندگی دنیایی می¬دانند و برای آن¬ها راه حل¬هایی می¬یابند، صبر و بردباری پیشه می¬کنند و با استفاده از روش¬های گوناگون، مشکلات زندگی را حل می¬کنند، در صورت روی دادن حوادث ناگوار، همیشه خود را مقصر نمی¬دانند، اعتماد به نفس دارند و تلاش و پیگیری را شرط موفقیت در کارها می¬دانند.(سلیگمن، ص73) از سلامت جسمانی و روانی برخوردارند و انتظارهایشان هماهنگ با واقعیت¬هاست و از منظری واقع¬بینانه، به زندگی می¬نگرند، از داشته¬های خود راضی-اند، روحیه¬ای شاد دارند و دیگران از معاشرت با آنها لذت می¬برند. (همو، ص89) این ویژگی¬ها باعث می¬شود این افراد از زندگی لذت ببرند و راضی باشند. در مقابل افراد بدبین، آینده را تاریک می¬بینند و گمان می¬کنند خانواده، همکاران علیه آنها خیانت و دسیسه¬چینی می¬کنند. بنابراین کسانی که با این ویژگی¬ها مورد علاقه¬ی دیگران نیستند، تلاش¬هایشان بی¬نتیجه است و در هیچ کاری موفق نمی شوند و در تعیین سرنوشت خود نقشی ندارند و بنابراین از زندگی لذت نمی¬برند و راضی نیستند. (صمیمی اردستانی، بی¬تا، ص14) پس خوش¬بینی به پرورگارتأثیر بسزایی در میزان رضایت از زندگی می¬تواند داشته باشد و انسان را در جهت زندگی بهتر و موفق¬تری سوق بدهد و در نتیجه می¬توان به زندگی سرشار از آرامش و با میزان بالاتری از موفقیت و رضایت رسید. (حسینی، ص124)

1-2- خوش¬بینی به مردم مثبت¬اندیشی و خوش¬بینی، افزون بر اینکه یکی از عوامل زمینه¬ساز ارتباط سالم با افراد جامعه است، به نوبۀ خود دارای ثمرات و رهاوردهایی است که در این فصل به بررسی برخی از آثار خوش بینی نسبت به مردم پرداخته می¬شود. (صادقی نیری، ص72) 1-2-1- آسایش و سلامت روان فردی که به دیگران خوش¬بین است و رفتارهای سؤال برانگیز آنان را توجیه می¬کند مهم¬ترین دست آورد را برای خود کسب می¬کند و آن اینکه آسوده خاطر بوده و از افکار منفی که آسایش او را مختل می-کند به دور خواهد بود. در مقابل فرد بدبین چون همیشه منفی¬نگر است جنبه¬ی نامطلوب دیگران را می¬پذیرد، دچار افسردگی و خمودگی می¬شود(اتکینسون، ج2، ص143) و آرامش و آسایش خود را از دست می¬دهد و همیشه پریشان¬خاطر و مضطرب خواهد بود. (حسینی¬، 1391، ص23) برخلاف بدبینی این خوش¬بینی است که سبب می¬شود رفتار دیگران، پیراسته از هرگونه نیرنگ و تزویر و فتنه¬انگیزی تلقی شود، که این خود؛ احساس امنیت، آسایش روحی و نشاط را به دنبال می¬آورد در حالی که انسان بدبین و منفی¬نگر همیشه در اضطراب و اندوه به سر می¬برد. (حسینی، ص221) همچنان که امام علی – علیه السلام – می¬فرمایند: «خوش¬بینی از غم و اندوه می¬کاهد». (آمدی، ج3، ص384) اگر افراد در برخوردهای خویش، خوش¬بین باشند، و گفتار و رفتار دیگران را خوب تفسیر کنند کمتر دچار سوء تفاهم شده در نتیجه آسایش نیز نصیب آنان می¬شود. (اکبری، ص99) پس مسلمانان موظفند به یکدیگر خوش¬بین باشند و عملاً یکدیگر را بر وجهۀ صحیح و مشروعی تفسیر نماید. (موسوی، ص46) افراد خوش¬بین از دستگاه ایمنی بهتری برخوردارند و آنها با بهره¬گیری از راهبردهای مسئله¬گشایی و ارزیابی دوباره، با تنش¬های روانی بهتر کنار می¬آیند و به طور فعّال از رویارویی با رویدادهای تنش¬زای زندگی پرهیز می¬کنند. و این افراد دارای شبکه¬های حمایت اجتماعی بهتری هستند و سبکی سالم¬تر را برای زندگی در پیش می¬گیرند. (حسینی، ص108) آنها در صورت بیمار شدن به توصیه¬های پزشکی، بهتر عمل می¬کنند و دستورهای پزشک را با الگوهای رفتاری مناسبی انجام می¬دهند. مجموع این ویژگی¬ها باعث می¬شود این افراد از سلامت روانی برخوردار باشند. (سلیگمن، بی¬تا، ص306)

1-2-2- پرهیز از تجسس و غیبت هنگامی که فرد رفتار سؤال برانگیز دیگری را توجیه می¬کند، از آن¬رو که به او بدبین نیست ودرصدد تجسس امور وی بر نمی¬آید و به این ترتیب زمینه را برای بروز ناهنجاری¬های اخلاقی دیگر از بین می¬برد ولی بدبینی مقدمه¬ای است، که بدبین را ناخودآگاه به ارتکاب دیگر امور ناپسند از جمله تجسس و غیبت می-کشاند. شاید از همین روست که خداوند متعال در آیه 12 سوره حجرات پرهیز از بدبینی را بر تجسس و غیبت مقدم ذکر کرده چرا که ابتدا فرد بدبینی پیدا می¬کند، و سپس برای بررسی و اثبات آن، اقدام به تجسس می¬کند و آن گاه که آن را احراز کرد به غیبت مبتلا می گردد. خداوند در قرآن می¬فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا؛ ای کسانی که ایمان آورده¬اید، از بسیاری از گمان¬ها بپرهیزید چرا که بعضی ازگمان¬ها گناه است و هرگز در کار دیگران تجسس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.» (حجرات، ص12) بنابراین خوش¬بینی عاملی است که فرد را از فرو غلتیدن در بسیاری از گناهان باز می¬دارد. از این رو امام علی – علیه السلام - آن را باعث سلامت دین دانسته¬اند و فرموده¬اند: «خوش¬بینی مایه آسایش دل است. (آمدی، ج3، ص384) و بدبینی را فسادگر امور و برانگیزاننده¬ی بر شرور معرفی کرده است.» پس راه رهایی از گناه و تجسس و غیبت به اندازۀ خود، انسان را از گناهان می¬رهاند و از گردن¬گیر شدن انسان¬ها از گناه نجات می¬بخشدو بر این اساس خوش¬بینی یکی از راه¬های اساسی برای نجات از گناهان می¬باشد. و خوش¬بین بودن سبب می¬شود که انسان¬ها به دام گناه نیفتند. (صادقی نیری، ص83) حسن¬ظن و خوش¬بینی است که موجب خوش¬اخلاقی، محبت، خیرخواهی، نوع دوستی می¬شود و به دلیل تأثیری که در دوری انسان از گناه دارد موجب حفظ دین و دوام ایمان می¬گردد. (حسینی، ص220) در نتیجه برای آراسته شدن به خوش¬بینی، موانع و مشکلات زیادی وجود دارد، که از جملۀ آنها وسوسه¬های شیطان و شهوات نفسانی - مثل کینه، حسد، خودخواهی، تکبر و … - وجود دارد که مقابله با آنها جز با روحیه و ارادۀ قوی و ایمانی راسخ ممکن نخواهد بود. (همو، ص221) 1-2-3- دستیابی به موفقیت یکی از راه¬های رسیدن به موفقیت در منابع اسلامی خوش¬بینی معرفی شده است،(صادقی نیری، ص87) از منظر امام علی – علیه السلام – خوش¬بینی هم موجب موفقیت دنیوی و هم موفقیت اخروی می¬گردد. (آمدی، 1366، ص252) امام صادق – علیه السلام - می¬فرمایند: «از خوش¬بینی بهره گیر، تا با آن دلت آرام گیرد و کارت پیش رود.» (مجلسی، ج78، ص279) بنابراین خوش¬بینی خلوص و پاکی نیت و پالایش و پاکی عمل را در پی خواهد داشت. (اکبری، ص100) دست¬یابی و بهره¬مندی از بهشت جاویدان جزء آثار خوش¬گمانی و خوش¬بینی می¬باشد. انسان¬های خوش¬بین در زندگی خود اهداف معین برای خود انتخاب می¬کنند و از هیچ کوششی به هدف دریغ نمی¬کنند و سختی راه آن¬ها را از رسیدن به هدف باز نمی¬دارد. اشاره¬های متعدد به هدف داشتن در رسیدن به هدف و موقعیت در منابع دینی آمده که ریشه در نگرش مثبت دارد و جایی برای تردید و باطل دانستن نظام خلقت باقی نمی¬گذارد. (صادقی نیری، ص87) خداوند در قرآن مجید می¬فرمایند: «وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا بَاطِلا؛ ما آسمان و زمین و آن چه را بین آنهاست، بازیچه باطل نیافریدیم.»(ص، 27) حضرت علی – علیه السلام - در این باره می¬فرمایند: «خدای سبحان شما را بیهوده نیافریده و به حال خود وانگذاشت.» (نهج البلاغه، خطبه64) بنابراین ¬خوش بینی به مردم آثار و نتایج زیادی داشته و اثرات شگرفی در سعادت و سلامت فرد و جامعه دارد. تجربه و تحقیقات نشان داده که با مثبت¬اندیشی موفقیت فرد در تمام مسائل زندگی و در رسیدن به اهداف و موقعیت¬های فرد به مقدار قابل توجهی افزایش می یابد. (صادقی نیری، ص78)

1-2-4- پیشگیری از ترس و اضطراب و اندوه گرچه اندوه¬ها، دل گرفتگی¬ها، ناکامی¬ها، شکست¬ها و اضطراب و ترس و مانند این¬ها ویژگی¬های زندگی دنیایی انسان¬هاست، راه¬هایی برای پیشگیری و کاهش آنها نیز هست که یکی از آنها خوش¬بینی و نیک¬گمانی به مردم است. (همو، ص80) خداوند در قرآن مجید می¬فرمایند: «أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ آگاه باشید (دوستان و) اولیای خدا نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند». (یونس، 62) ¬بی¬تردید خوش¬بینی نسبت به تمامی امور و از جمله دیگران از شدت ترس و اندوه و اضطراب می-کاهد. بنابراین تفکری که درون مایه¬ای مثبت دارد قادر است حالت سرشار از استرس را بهبود بخشد چرا که اثرات زیان¬آور و استرس¬زا، سلامتی و تندرستی را کاهش می¬دهد، این تفکر همچنین ذهن را مثبت می¬¬¬کند و در نتیجه مردم خوش¬بین، سالم¬تر زندگی می¬کنند و برای فعالیت¬های فیزیکی و بدنی نیز آماده¬تر و تواناتر هستند و براین اساس یک فرد سالم در اثر خوش¬بینی، همیشه پرهیزگار هم می¬باشد چرا که میزان استفاده او از سیگار و الکل و مخدرات نیز کاهش می¬یابد. (اسلامی، ص56) تحقیقات نشان داده که ترس و اضطراب و اندوه علاوه بر تأثیرات سوء روانی بر سلامت جسم نیز اثرات مخرب زیادی می¬گذارد. ترس و اضطراب و اندوه یافته¬های تن را پاره می¬کند، و به سلسله اعصاب آسیب می¬رساند و سبب بسیاری از بیماری¬ها می¬شود و هم چنین تندرستی و شادمانی با مهار کردن کامل هر گونه خوی هیجانی بدست می¬آید. (فلورانس، 1381) همچنین کانوی و همکارانش تحقیقاتی که انجام داده¬اند به این نتیجه رسیده¬اند که افراد خوش بین از سلامت روانی بیشتر (پائین بودن نشانگان وسواس بی¬اختیاری، افسردگی، خصومت) و سلامت جسمانی بیشتر و فقدان اختلال¬های خواب و پرتنش برخوردارند. (صادقی نیری، ص77)

1-2-5- روابط نزدیک برداشت¬های افراد از جهان اجتماعی، بسیار متفاوت با یکدیگر است، برداشت¬های اجتماعی در ذهن درک کننده،و اقعیتی است که می¬تواند پیامدها و آثار بسیار مهم را در زندگی اجتماعی داشته باشد. بدبینی باعث می¬شود افراد از معاشرت¬های سودمند فاصله گیرند و انزوا و تنهایی را برگزینند؛ و گوشه¬نشینی از رشد و شکوفایی اندیشه جلوگیری می¬کند و صفای روح را از بین می¬برد. افراد بدبین ویژگی¬های منفی دیگران را برجسته¬ می¬کنند و همیشه در پی آشکار کردن کاستی¬های دیگران¬¬اند. بنابراین، دوستی¬ها را به دشمنی تبدیل می¬کنند و اطرافیان¬شان را از خود می¬رنجانند. (حسینی، ص120) بدترین پیامد بدبینی و منفی¬نگری فروریختن دیوار استوار اعتماد در روابط اجتماعی و تعامل¬های میان فردی است. زمینۀ ابراز همدلی، همدردی و حمایت¬های مادی و معنوی در سایه اعتماد شکل می¬گیرد. وقتی اعتماد از جامعه رخت بربندد، همدلی و همکاری بین افراد از بین می¬رود و آنها همیشه به فکر خنثی کردن فعالیت¬های یکدیگرند. (آمدی، ج4، ص187) در مقابل افراد خوش¬بین، از آرامش روانی، نشاط روحی و طراوت ظاهری برخوردارند. بنابراین، کمتر اندوه در چهره آنان دیده می¬شود و به علت نگرش مثبت و سالم به انسان¬ها، دیگر آزاری نمی¬کنند. بدین ترتیب، همیشه مورد اعتماد مردم و محبوب جامعه خویش هستند. (حسینی، ص121) بر این اساس، خوش¬بینی و مثبت¬نگری، در ایجاد محبت نقش اساسی دارد. حضرت علی – علیه السلام - فرموده است: «کسی که به مردم خوش¬گمان باشد، محبت آنها را به سوی خود جلب خواهد کرد.» (آمدی، ج5، ص379) امروزه پژوهش¬های زیادی به بررسی مسائلی چون رابطه خوش¬بینی با سلامت جسمانی، سلامت روانی، سازگاری و کنار آمدن با رویدادهای تنش¬زا، زندگی اختصاص یافته است. تعدادی اندک از مطالعات نیز نشان داده¬اند خوش¬بینی به عملکرد بهتر اجتماعی منجر می¬شود. مثلاً خوش¬بینی، با بیگانگی اجتماعی کمتر و دوستی طولانی مدت همراه است و در روابط عاشقانه سبب ایجاد ارتباطی رضایت¬بخش و کاهش احتمال انحلال روابط می¬شود. البته ساز و کار توضیح چنین رابطه¬ای به طور مستقیم آزموده نشده است، زیرا ممکن است فرد خوش-بین، تجربه¬های مثبت بیشتری در روابط اجتماعی داشته باشد. خوش¬بینی به عنوان یک ویژگی مثبت بر چگونگی توجه، تفسیر و برداشت از حضور و رفتارهای دیگران اثر می¬گذارد. این ویژگی در یک رابطه¬ی نزدیک، ممکن است به خودی خود، بیانگر این اعتقاد باشد که شریک زندگی در صورت لزوم، هم می¬تواند و هم می¬خواهد از همسرش پشتیبانی کند. حمایت درک شده نیز مزایایی دارد بدین شرح که افراد فکر می¬کنند این رابطه رسیدن به هدف¬های شخصی و جمعی را آسان می¬کند و ممکن است از تأثیر شدید فشار روحی و عواطف منفی بر روابط جلوگیری کند. پژوهش¬ها نشان می¬دهد حمایت درک شده، مانند خوش بینی، از ثبات نسبی برخوردار است. خوش-بینی بیش از دیگر ویژگی¬های شخصیتی، با حمایت درک شده ارتباط دارد. براساس مطالعات انجام شده درباره¬ی زوج¬های دوست یابی، نتایجی بدین شرح پدیده آمده که افراد خوش¬بین و شریک¬های آنها در مقایسه با افراد بدبین، بیشتر از زندگی¬شان رضایت دارند. افراد خوش¬بین و شریک¬های آنها برای رسیدن به هدف¬های مورد نظرشان با هم بهتر تعامل می¬کنند. روابط افراد خوش¬بین در مقایسه با افراد بدبین، به مدتی طولانی ادامه دارد. بدبینی باعث می¬شود انسان درباره دیگران پیش داوری کند، در زندگی خصوصی افراد تجسس کند، از افراد، نزد دیگران بدگویی کند. این مسائل نیز موجب از میان رفتن اعتماد و نفرت، کینه و دشمنی را ایجاد می¬کند. (حسینی، ص123) در نتیجه، رشته¬های به هم پیوسته¬های پیوندهای اجتماعی و روابط بین فردی از هم گسسته می¬شوند و انسان به انزوا و تنهایی روی می¬آورد ولی خوش¬بینی سبب افزایش اعتماد بین افراد جامعه و به وجود آمدن روابط نزدیک می¬شود؛ (شهیدی، ص52) و از سویی به هر اندازه که مقدار خوش¬بینی افزایش یابد اعتماد متقابل و رضایت¬بخش نسبت به دیگر افراد بیشتر می¬شود و این نحوه عکس¬العملی است که خواه و ناخودآگاه در زندگی پیش می¬آید. (موسوی، ص45)

1-2-6- جلب محبت دیگران دنیا با انسان معامله متقابل می¬کند، اگر انسان بخند ومهربان باشد ،دنیا به روی می خندد وبااو مهربان خواهد بود ،در اطراف انسان مردمی وجود دارند که یکدیگر را دوست می دارند و درِ گنجینۀ مدال¬ها را به روی یکدیگر باز می¬کنند. (نوری، ص59) پس خوش¬بینی، آثار و برکاتی را دارد که هر یک زمینه¬ساز جلب محبت دیگران می¬شود .علاوه بر این خوش¬بینی سبب ایجاد الفت و برادری میان مسلمانان می¬شود. (اکبری، ص97) و این ویژگی نیکو در حقیقت از مظاهر ایمان است و موجب عمل به اوامر و پرهیز از نواهی الهی می¬گردد. (حسینی، ص222)خداوند نیز به مؤمنان وعده داده که محبت¬شان را در قلوب مردم جای دهد: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا؛ کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده¬اند به زودی خدای رحمان برای آنان محبتی در [دل ها] قرار می¬دهد.» (مریم، 96) امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – می¬فرمایند: «کسی که به مردم گمان نیک برد، محبت آنان را به دست می¬آورد.» (آمدی، ص253) در نتیجه بدبینی برخلاف خوش¬بینی که باعث گریز از اجتماع و مردم می¬شود، در صورتی که خوش-بینی عاملی برای روی آوردن به مردم و بهره بردن از داشته¬های آنهاست. ( همو، ج7، ص216) پس می¬توان نتیجه گرفت خوش¬بین بودن نسبت به مردم آثار و برکاتی فراوانی را در پی دارد و این ویژگی مثبت و نیکو به معنای ساده¬اندیشی برخاسته از کمبود ذکاوت و اندیشه انسان نیست، بلکه بالعکس نشان دهنده¬ی عقل سلیم و خردمندی است. انسان عاقل به دلیل آثار فردی و اجتماعی بدبینی حاضر نیست بدون مدرک محکم و تنها بر پایه¬ی گمان¬های بی¬اساس، روابط خود را با دیگران تیره و تار نماید. (حسینی، ص323) پس خوش¬بینی به افراد یک مطلب است و دهن¬بینی و خوش¬باوری و پذیرفتن سخن دیگران یک مطلب دیگر. فرد خوش¬بین در عین گمان¬نیک و خوش¬گمانی¬اش بدون تحقیق، عملی را انجام نمی¬دهد ولی فرد خوش¬باورِ دهن¬بین به گفته¬ها و سخنان هر شخصی ترتیب اثر می¬دهد. در واقع خوش¬بینی صفت عالی انسانی است که در سایه آن به حرف هر کس توجه می¬کند ولی در عمل احتیاط را رعایت می¬کند. دهن¬بینی یک حالت ضعف نفسانی است. براین اساس سیره و روش پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - چنین بود که به سخن همه گوش می¬سپرد ولی در مقام عمل، تنها به وحی و سخنان صواب مؤمنان ترتیب اثر می¬داد. (سبحانی، 1380، ص198) دنیا در جلوه¬گاه چشم خوش¬بین، رنگ دل پذیرتری دارد، همه چیز و همه کس را در روشنایی نگریسته و متفاوت می¬کند، غم¬ها و رنج¬ها کم رنگ و امید و آروزها پرشعله¬اند و محبت افراد نسبت به یکدیگر افزون¬تر است و تحت تأثیر همین صفت همواره انسان روابط ظاهری و معنوی و عاطفی خویش را با افراد و جامعه حفظ می¬نماید. (موسوی، ص46) 2- آثار بدبینی بررسی آثار و پیامدهای بدبینی از مسائل بسیار مهم می¬باشد. بدبینی در متون دینی از صفات رذیله(حیدری، ص17) به حساب آمده و از بیماری¬های خطرناک روحی است.(موسوی، ص17) و از مسلمانان خواسته شده که این صفت مضر را نداشته باشند و در صورت آمدن بدبینی در نفس، آن را از خود دور نمایند. شناسایی آثار و پیامدهای بدبینی سبب می¬شود که سفارشات و توصیه¬های پیشوایان دین روشن گردد و انسان به اهمیت این مرض قلبی پی ببرد؛ (حداد عادل، ج1، ص6179) و آن را جدی و خطرناک بداند، تا این که بتواند خود و دیگران را از آلوده شدن به آن حفظ نماید و در صورت آلوده بودن به آن برای درمان آن اقدام نماید. متأسفانه در جامعۀ اسلامی از برخوردها، معاشرت¬ها و گفتارها و کردارهای بیشتر مردم چنین احساس می¬شود که به این مرض قلبی (بدبینی) علی¬رغم آثار سوء آن که دامن¬گیر بیشتر مردم شده است، اهمیت داده نمی¬شود. در صورتی که بسیاری از مشکلات روحی و اخلاقی، خانوادگی و اجتماعی، بلکه اقتصادی مردم از رذیلت (بدبینی) ریشه می¬گیرد. لذا بررسی و معرفی آثار و بدبینی مخصوصاً برای کسانی که به نحوی آلوده به این مرض هستند ضروری است.(شجاعی، ص94-95) 2-1- آثار بدبینی به خداوند بدبینی به پروردگار و بدبینی نسبت به وعده¬های الهی و آنچه در قرآن مجید و احادیث معتبر وارد شده است. آثار مخربی در بنیان ایمان و عقاید انسان دارد، از جمله انسان را از خداوند دور می¬سازد، همان¬گونه که در روایتی از پیامبر آمده، ایشان می¬فرماید: «داوود (– علیه السلام -) در مناجاتش می¬گفت: پروردگارا کسی را که تو را نشناسد و خوش¬بین به تو نباشد ایمان نیاورده است.»(مکارم شیرازی، ج3، ص338) در این فصل برخی از آثار سوء بیماری و رذیله اخلاقی (نراقی، ص316) بدبینی به خداوند مورد بررسی قرار می¬گیرد.

2-1-1-کسالت در عبادت(حسینی، ص42؛ مکارم شیرازی، ج3، ص328) کسل یعنی: سنگین کردن عملی که شایسته سنگینی نیست و باید با نشاط به جا آورده شود ولی با سنگینی انجام می¬گیرد، چون انگیزه محرِّک خیر در عمل کننده او ایجاد نشده، با این که قدرت بر ایجاد انگیزه خیر دارد لذا نمی¬توان به هم چون شخص تنبلی به خاطر سستی کردنش به او معذور گفت، برخلاف عاجز که اصلاً قدرت ندارد و برانجام کار مستطیع نیست.(طریحی، ج5، ص462) بدین ترتیب آنچه موجب می¬شود انسان با میل و رغبت به عبادت خداوند بپردازد، ایمان به صدق وعده¬های پروردگار و توجه به وجود خیر و نعمت او در زندگی است، مسلّم است که بدبینی به خدا با این نوع بینش تفاوت دارد، چون در شناخت خداوند به یقین نرسیده، و درصفات او دچار تردید شده، عبادتش از روی بی¬میلی و بی¬رغبتی و کسالت است.(حسینی، ص42) چنان که قرآن مجید عبادت آنها را چنین توصیف می¬نماید: « وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا ؛ و [تا] مردان و زنان نفاق‏پيشه و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد برده‏¬اند عذاب كند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ايشان خشم نموده و لعتشان كرده و جهنم را براى آنان آماده گردانيده و [چه] بد سرانجامى است.» (فتح، 6) در تفسیر المیزان در مورد این آیه چنین وارد شده که این جمله وصف دیگری از اوصاف منافقین و آن این است که وقتی به نماز می¬ایستند اولاً به حالت کسالت می¬ایستند و پیداست که هیچ اشتها و میلی به نماز ندارند و در ثانی همه درصدد آنند که به مردم بفهمانند که نماز می¬خوانند، با این که برترین عبادتی است که خدای تعالی در آن ذکر و یادآوری می¬شود و اگر به راستی دل¬هایشان علاقه و محبتی به پروردگارشان داشت و به او ایمان می¬داشت، در توجه به سوی خداوند و در ذکر خدا دچار کسالت و سستی نمی¬شدند و عمل خود را به قصد ریا و نشان دادن به مردم انجام نمی¬دادند. (طباطبایی، ج5، ص191) اما عقیده و میزان شناخت و معرفت انسان، در ضعف عملش تأثیر می¬گذارد و کسی که در قلبش نسبت به خداوند بدبین است، عبادتش خضوع و خشوع لازم را ندارد.(حسینی، ص43) و عبادت آدمی را تباه می¬کند و بار گناهانش را زیاد می¬گرداند. (اکبری، ص40)

1-1-2- گرایش به گناه (رحیمی، 1389، ص16) انکار و یا تردید در احاطه¬ی علم خداوند نسبت به سرائر و اعمال انسان، سبب جرأت و اصرار بر گناه و معصیت می¬شود. اگر کسی یقین کند که خداوند بر همه اعمال او آگاه است و در برابر کوچکترین نافرمانی مؤاخذه خواهد شد، هرگز به گناه نمی¬اندیشد، تا چه رسد به اصرار بر آن(حسینی، ص43) و این همان حقیقتی است که لقمان حکیم به فرزندش متذکر شد: (لقمان، ص16) «يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ؛ پسرم! اگر به اندازه ی یک دانه¬ی خردل (کار نیک یا بد) باشد و در درون صخره¬ای یادر آسمان یا زمین قرار گیرد، خدا آن را (در روز قیامت می آورد) که خدا بس دقیق و آگاه است.» در تفسیر المیزان در این مورد آمده است که چون خدا لطیف است و چیزی در اوج آسمان¬ها و جوف زمین و اعماق دریا از علم او پنهان نیست و علم او به تمامی پنهان¬ها احاطه دارد و خیری است که از کنه موجودات باخبر است. پس نمی¬توان هیچ کار را و اندک عملی را از خداوند که بر تمامی جهان سیطره دارد را پنهان نمود و غافل شدن از همین موضوع یکی از اسباب گرایش به سوی معصیت¬ها شمرده است. (مصباح یزدی، ج16، 1374، ص325) بدبینی به خداوند نیز موجب ارتکاب گناهان می¬شود.(اکبری، ص39) ارتباط بدبینی به خدا با معصیت، از زاویه¬های دیگر قابل بررسی با این بیان که عبادت خداوند به دلیل شکر نعمت و الطافش صورت می¬گیرد اما به خدا و تردید در احسان و کرم او، مانعی در راه اطاعت و بندگی اوست که در دعای امام سجاد – علیه السلام - از آن به «ظنّون» تعبیر شده است. بار خدایا! فرمانبرداری¬ات را به ما الهام کن و ما را از نافرمانی¬ات دور کن، و برای ما آسان¬گیر رسیدن به آنچه از رضوانت آرزو داریم، و ما را به بهشت خود وادار کن، و از بینش ما، ابرهای تیره¬ی شک و از دل-های ما پرده¬های تردید و حجاب و از نهاد ما باطل را کنار گذار، در درون ما حق را قرار ده؛ زیر ا تردیدها و گمان¬های سست، فتنه انگیزند و بر بخشش و احسان، کدورت بارند! (مجلسی، ج93، ص147) بدبینی نسبت به خداوند سبب می¬شود که با اجابت نشدن یک دعا، بروز مشکلات و ابتلائات، بندگان ،احسان و کرم پروردگار را نادیده بگیرند و در مقام اعتراض، به طغیان و معصیت او بپردازند. گویا برطرف شدن تردیدها و گمان¬های بد و نا به جا در مورد خداوند نتیجه¬ای جز چشیدن لذت عبادت و خالص کردن عمل به خداوند و دوری از معصیت¬ها نیست (حیدری، ص106) و کافی است در اخلاص عمل به مفهوم همین فراز از دعا «انّا بِکَ و لَکَ وَلا وَسیلَه لَنا الیک» که در حقیقت، توحید خداوند و فقر بندگان به سوی اوست اعتقاد پیدا کرد. (مجلسی، ج93، ص147) سه صفت بسیار زشت حرص،(اکبری، ص303) بخل و ترس،(صادقی نیری، ص65) گرچه در اصطلاح علم اخلاق تعاریف متفاوتی دارند، اما ریشه¬ی همه آنها بدبینی و عدم اعتماد به خداوند است. بنابراین وجود این سه صفت زشت (حرص، ترس و بخل) است که بدبینی به خدا را سبب می¬شود و باید سعی در نابود ساختن این گونه رذایل از وجود نفس نمود تا بتوان از معصیت¬ها و بار گناهان کم کرد و طعم شیرین و حلاوت سعادت را در وادی دنیا و آخرت چشید. (رحیمی، ص5)

1-1-3- ریاکاری(خمینی، 1368، ص15) ریا یعنی طلب اعتبار و منزلت کردن در نزد مردم به وسیلۀ افعال خیر و پسندیده یا آثاری که دلالت بر صفت نیک دارند؛ مثل اظهار ضعف و بی¬حالی برای این که بفهماند که روزه است یا شب زنده¬داری نمودن ریا از چند جهت در حقیقت بدبینی به خدا است. (نراقی، ص427؛ حسینی، ص85) الف- ریا کار نسبت به ثواب اخروی اعمال و وعده¬ی جمیل خداوند بر آن، تردید و بدبینی دارد. بنابراین، اثر عمل خود را متوقف در دنیا می¬بیند. (نساء، 38) قرآن کریم می¬فرماید: «وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا؛ و کسانی که اموال¬شان را برای نشان دادن به مردم انفاق می¬کنند و به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارند و هرکس شیطان یارش باشد، چه بد همدمی است.» (مصباح یزدی، ج4، ص522) این آیه دلالت دارد بر این که ریای در بخشش، مطلقاً شرک و کاشف از بی¬ایمانی به خداوند است، زیرا ریاکار به نظر و پسند مردم می¬کند، و یا شرک در عمل است، زیرا ریاکار عملش را برای ثواب اخروی انجام نمی¬دهد، بلکه نتیجۀ کارش را در دنیا جست و جو می¬کند، چنین کسی ندیم شیطان است. (حسینی، ص83) ب- چنان که از معنای ریا پیداست، سبب اصلی آن، یافتن به منزلت و کرامت نزد مردم است. ریا که از گناهان قلبی و ناپسند است و گاهی انسان آن را در دل خود جای می¬دهد. و از آن جا که فقها می¬فرمایند: «اگر کسی ارادۀ گناهی نماید تا این اراده جامۀ عمل نپوشیده به حالت بالفعل در نیاید گناهی بر آن نیست و تعلق گناه، پس از عمل است.» اما بدبینی داخل در این حکم نمی¬شود زیرا بدبینی گناهی است قلبی و جای آن، قلب انسان است بنابراین حالت فعلیت و بدبینی در قلب انسان (منظور ما درون، تفکر، ذهن انسان) ایجاد می¬شود و آن پابرجا بودن به آن عقیده است. (حیدری، ص106) انسان¬ها گاهی از این که هر عزّتی را باید در درگاه خداوند جست و کرد و ریا شرک است غافل می-شوند، زیرا هنگامی که انسان خدا را قادر بر رفع نیازها و رساندن بندگان به عزت و کرامت نبیند، سعی در جلب رضایت مردم برای رسیدن به اهدافش می¬کند و این خود یک عامل برای مبتلا شدن به بیماری ریا و در نهایت سبب منجر شدن به بدبینی به خداوند تعالی می¬شود. (حسینی، ص84)

1-1-4- حسادت (مکارم شیرازی، 1376، ص36) راغب اصفهانی در تعریف لغوی حسادت آورده: «حسد آرزوی از دست رفتن نعمت کسی است که تحقق آن نعمت نباشد و چه بسا به زوال آن نعمت تلاش هم بکند.» (راغب اصفهانی، ص234) ابن منظور حسد را این گونه تعریف می¬کند: «حسد موقعی است که آرزو کنی نعمت و فضیلت دیگری به تو منتقل شده یا از او سلب شود». (ابن منظور، ج3، ص106) اما در تعریف اصطلاحی حسد به اعتقاد شهید ثانی: «حسد برانگیختن قوه¬ی شهوانی نسبت به آرزوی مال و زوال آن از دیگری است که مستلزم تحرک قوه غضبی و ایجاد غضب می شود.» (العامی شامی، ص55) حسد که یکی از بیماری¬های قلبی به شمار می¬رود و یکی از آثار بدبینی نسبت به خداوند می¬باشد. حسد، ریشه و عوامل مختلفی دارد که یکی از مهم¬ترین آنها راضی نبودن به مقدرات الهی است که از بدبینی به حکمت و عدل خدا ناشی می¬شود. (حسینی، ص79) از پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - روایت شده که: «خداوند عزوجل به موسی بن عمران فرمود: ای پسر عمران! مبادا به مردم نسبت به آنچه من از مثل خودم به آنها داده¬ام حسد بری، چشمانت را به سوی آن خیره مکن و دلت را به دنبال آن روانه مکن، زیرا آن که حسد برد، نعمت مرا بدداشته است – به نعمت من غضبناک است – و از آن قسمتی که میان بنده¬هایم تقسیم کرده¬ام روی گردان است و کسی که چنین باشد پس من از او نیستم و او از من نیست.» (کلینی، ج5، ص210) بدیهی است که این حالت (حسد) را باید جز بیماری¬هایی که سرچشمه آن بدبینی است دانست. اصولاً تمام انحراف¬های اخلاقی تا زمانی که از حدود عادی تجاوز ننموده¬اند مربوط به علم اخلاق¬اند. (مکارم شیرازی، ج1، ص146)حسود همواره خود را در مرتبه و درجه دیگران و یا بهتر از آنان می¬بیند. (حسینی، ص807) نمونه آن داستان هابیل و قابیل، پسران حضرت آدم – علیه السلام - است، آن جا که قرآن کریم می¬فرماید: «وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ و داستان راستین دو پسر آدم را برایشان بخوان، آن گاه که قربانی کردند، از یکی¬شان پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد، گفت: تو را می¬کشم، گفت خدا قربانی پرهیزگاران را می-پذیرد.» (مائده، 27) در تفسیر این آیه در ترجمه المیزان آورده شده است: «هنگامی که پسران آدم قربانی رابردند ، از هابیل قبول شد ولی از قابیل قبول نشد، لذا قابیل بر هابیل حسادت سختی پیدا کرد و بر او ستم می¬نمود و همیشه نگران بود تا او را به قتل رساند. وقتی او را از آدم دریافت، ناگهان بر او جست و او را کشت». (مصباح یزدی، ج5، ص485) در واقع قابیل عدم پرهیزگاری و کوتاهی خود در تحصیل اخلاص و تقوا – که موجب قبولی عمل در پیشگاه خداوند است – نادیده گرفت و چنان بر این قضاوت خشم گرفت که بلافاصله قرآن سخن او را بازگو کرد «قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ؛ هابیل در جواب گفت: «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ هابیل به او تذکر می¬دهد که او در قبولی یا عدم قبولی قربانی دخالتی نداشته است، بلکه این به دلیل عدم پرهیزگاری خود است.» (همو، ص460) بنابراین می¬توان ریشه حسد را در عدم رضایت انسان به مقدرات الهی در تقسیم نعمت¬ها دانست که این از اعتقاد نداشتن به قسمت و عدالت خدا نشأت می¬گیرد که نوعی بدبینی به خداوند محسوب می¬شود. شخصی که خدا را حکیم بداند و راضی به مقدرات او باشد اگر دیگران را بالاتر از خود ببیند مسلماً خواهد پذیرفت که خودش نتوانسته به آن مرحله برسد، و یا اعتقاد پیدا می¬کند که خدا بنابر حکمت و مصلحتی فلان نعمت را به آن بنده¬اش ارزانی داشته و از او دریغ نموده است، بنابراین حسد نمی¬ورزد و به خدای خود خوش¬بین خواهد شد. (حسینی، ص81) 2-2-آثار بدبینی به مردم بدبینی یکی از بیماری¬های خطرناک روحی و روانی و یکی از گناهان کبیره است که سرچشمۀ بسیاری از ناکامی¬ها و ناامیدی¬ها بسیاری از گناهان است. لذا یکی از آثار بدبینی به مردم تجسس و عیب¬جویی است. 2-2-1-تجسس و عیب¬جویی(تمیمی آمدی، ح8837؛ شجاعی، ص34 ) کسی که به دیگران بدگمان و بدبین باشد آرام نمی¬شیند بلکه در مقام تجسس بر می¬آید تا شواهدی بر بدبینی خود پیدا نماید و به این وسیله از مسلمانان سلب آسایش و آزادی می¬نماید وهر انسانی کارهایی انجام می¬دهد که از نظر عقل و شرع منعی نداشته باشد و مباح است لکن آنها را در انظار مردم انجام نمی¬دهد و راضی نیست دیگران از انجام دادن این امور آگاه شوند. اگر بنا شود که دیگران خصوصیات زندگی انسان را تحت مراقبت در آورند، لذت آزادی در عمل از فرد گرفته شده و در رنج و آزار ناامنی قرار می¬گیرد. (حیدری، ص120) خداوند متعال از جستجو در امورات داخلی هم دیگر نهی فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا؛ ای کسانی که ایمان آورده-اید هرگز از حال درونی هم تجسس نکنید.» (حجرات، ص12) کسانی که بدبین بوده و در زندگی خصوصی مردم کنجکاو هستند از نظر پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله و سلم- مسلمان حقیقی و مؤمن واقعی نیستند حضرت می¬فرماید: «ای گروه کسانی که به زبان اسلام آورده و ایمان به دلشان خوب ننشسته، مسلمانان را نکوهش نکنید و عیب¬هایشان را دنبال نکنید زیرا هر که از عیوب آنها دنباله¬گیری کند خدا از عیب او دنباله¬گیری خواهد کرد و فرمود، هر که را خدا دنبال عیبش برآید رسوایش کند گرچه در خانه¬اش باشد.» (مفید، 1413، ص157) مراد از دنباله¬گیری خدا از عیب او، اراده بر آشکار کردن عیوب وی در نزد مردم است.(حیدری، ص122) و رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم - کسانی را که به دلیل بدبینی، در جست¬و¬جوی عیب¬های دیگران هستند را بدترین مردم دانسته است. (حسینی، ص199) مفهوم اجْتَنِبُوا در آیه این است که مراد از نهی اجْتَنِبُوا در سوره حجرات ،آیه دوازده ،نهی از خود ظن نیست بلکه نهی از پاره¬ای مقدمات اختیاری است که موجب بدبینی می¬شود و همچنین نهی از پذیرفتن و ترتیب اثر دادن و عملی کردن، همان سوء ظن و بدبینی است. (صرام مغروز، ص2) علامه طباطبایی – رحمه الله علیه - در این باره می¬نویسند: «مراد از اجتناب از ظن، اجتناب از خود ظن نیست، چون ظن خود نوعی ادراک نفسانی است، و در دل باز است، ناگهان ظنی در آن وارد می¬شود و آدمی نمی¬تواند برای نفس و دل خود دری بسازد تا از ورود ظن جلوگیری کند، پس نهی کردن از خود ظن صحیح نیست، بله مگر آن که از پاره¬ای از مقدمات اختیاری آن نهی کنند.» پس منظور از آیه مورد بحث نهی از پذیرفتن ظن بداست، می¬خواهد بفرماید اگر درباره کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر و ترتیب اثر به آن نده. (طباطبایی، ج18، ص233) از طرفی، بدبینی سبب تجسس، بی¬دوست و بی¬رفیق ماندن می¬شود. (حیدری، ص122) و اگر عیب¬جویی و تجسس نمودن از مردم سبب شود که عیب¬های دیگران در دل جای گیرد و به زبان هم آورده شود باز انسان را از دایره¬ی ایمان خارج کرده و به مرز کفر نزدیک می¬سازد.(حسینی، ص300) و چه بسا باید سعی نمود این نوع از آثار بدبینی را به طور جدی رفع نموده و از عواقب سوء آن در امان شد و از سویی خداوند «ستار العیوب» است از بندگانش خواسته این سنت نیکو را داشته باشد که عیب¬ها و نواقص و زشتی¬های یکدیگر را بپوشانند و درصدد کشف عیب¬های مخفی دیگران نباشند. چرا که انسان اگر موجب هتک حرمت دیگران شود و عیب آنها را آشکار کند خداوند خود شخص عیب جو را رسوا نموده، و عیوبش را در نزد مردم ظاهر می¬سازد و عملاً به او می¬فهماند که ظاهر کردن عیب او چه اندازه برای انسان دشوار است. (شجاعی، ص125) 2-2-2- غیبت و تهمت (غزالی، ج3، 1368، ص150؛ نوری، ص32؛ دستغیب، ج2، ص280) دلایل زیادی برای غیبت ذکر شده که یکی از آنها بدبینی است. (حسینی، ص200)وقتی بدبینی در قلب مستقر شد، انسان تلاش می¬کند تا گمانش را به صورت واقعیت جلوه دهد و به درستی آن معتقد شود وبرای صحت گمانش به دلایلی سست و غیرمعتبر تمسک می¬شود، هنگام بازگو کردن آن تلاش دارد بر این که آن را به صورت عملی و منطقی به دیگری جلوه دهد و مانند چیزی که خود شنیده، بازگو می¬کند و به دیگری منتقل می¬کند. این عمل سر از تهمت و دروغ در می¬آورد و جامعه را آلوده می¬گرداند. چیزی را که به دیگری نسبت دهد و اصل آن از بدبینی به وجود آمده باشد، تهمت زدن به دیگری است برای این که نه دیده و نه دلیل معتبر برای آن دارد. حتی در بعضی موارد از کسی هم نشنیده بلکه ساخته و پرداخته¬ی ذهن آلوده¬ی خودش می¬باشد. آن گاه آثار آن به دیگران سرایت می¬کند و افراد اجتماع را به گرفتاری و بدبختی می¬کشاند. (شجاعی، ص127) افراد بدبین در زندگی دیگران معمولاً نمی¬توانند از گفتن اسرار آنان که آن را دانسته¬اند، خودداری کنند. بلکه راز مردم را فاش و پشت سرشان غیبت و تهمت می¬نمایند و آبرو و حیثیت فرد مؤمن که جان و مال او در نزد خدا عزیز است، از بین رفته و پایمال می گردد، این در حالی است که لازمۀ ایمان به خدا آن است که انسان موجب سقوط شخصیت برادر دینی خود نشود. (دستغیب، ص595) امام صادق – علیه السلام - چنین عملی را باعث خارج شدن انسان از ولایت خداوند و خزان و هلاکت ابدی او می¬داند؛ می فرماید: «کسی که به منظور عیب¬جویی و ریختن آبروی مؤمن و این که او را از نظر مردم بیندازد، سخنی را نقل کند، خداوند او را از ولایتش بیرون کرده، به سوی ولایت شیطان می¬فرستد، ولی شیطان هم او را نمی-پذیرد.» (حرعاملی، ج12، ص294) قرآن کریم نیز درباره غیبت چنین می¬فرماید: «وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا … فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ؛ غیبت یکدیگر را مکنید، آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده ی خود را بخورد؟ «به یقین همه ی شما از این امر کراهت دارید.» (حسینی، ص200) تشبیهی که آیه شریفه به کار برده، بیانگر عمق زشتی و قبح این عمل (غیبت) است می¬فرماید: «آبروی برادر مسلمان هم چون گوشت تن اوست و ریختن آن به وسیله¬ی غیبت و افشای اسرار پنهان مانند، خوردن گوشت بدن اوست.» تعبیر مرده بدان جهت است که غیبت در غیاب افراد صورت می¬گیرد و آنان مانند مردگان قادر بر دفاع از خویش نیستند. (مکارم شیرازی، ج12، ص85) یکی دیگر از آثار بدبینی تهمت بود که به آن اشاره شد، تهمت یعنی فرد بر اثر بدبینی، عیبی را به فردی نسبت می¬دهد و او را به آن متهم می¬کند. (حیدری، ص122) ابتلاء به این بیماری نفسانی موجب می¬گردد انسان به دلیل عدم اعتماد به مردم به آسانی به دیگران تهمت بزند. قابل توجه این که به بدبینی و سوء ظن در قلب نیز اطلاق تهمت می¬شود. چنان که در اصول کافی و بحارالانوار، تهمت و بدبینی در یک باب ذکر شده است.(کلینی، ج4، ص66) تهمت نیز از رذایل اخلاقی است که به فرموده امام صادق – علیه السلام -: «تهمت باعث از بین رفتن ایمان می¬شود.» (همو، ص1988) بنابراین برای در معرض قرار نگرفتن رذیله بدبینی باید در محل تهمت واقع نشد و یکی از عوامل مهم در پیشگیری از بدبینی این امر است و باید به گونه ای رفتار شود که زمینه بدبینی برای دیگران فراهم نگردد. (صادقی نیری، ص95) امام علی – علیه السلام - در خطاب به عمر ابن خطاب می¬فرماید: (محمودی، ج1، 1418، ص115) «گمانت را راست قرار نداده و شخصی را که خویشتن را در معرض تهمت قرار می¬دهد، ملامت نکند کسی را که به وی بدبین بوده است.» (مجلسی، ج75، ص93) از مطالب فوق به این نتیجه بدست می¬آید که مسلمان، باید حرف¬ها و کارهایش از روی دلیل و درست باشد، و نباید به چیزهای بی¬دلیل و مهم و مجهول اعتماد کند و به ظن خود تکیه نماید و نیز، نباید گمان خود را درست قلمداد کند، برای این که بیشتر گمان¬ها دروغ است و ترتیب اثر دادن به گمان موجب کذب می¬گردد و نسبت دادن دروغ به دیگری،بهتان به او می باشد. اسلام تأکید می¬کند آن چه را نمی¬دانی نگو، آن را فراموش کن و یا صبر نما تا برایت علم حاصل گردد پس کسی که از روی اعتماد به ظن مرتکب تهمت، دروغ و غیبت و دروغ بستن به مسلمان شود، عذاب سختی به او خواهد رسید، و آتش قیامت او را از این گناه پاک می¬کند. (شجاعی، ص128) 2-2-3- خیانت (حسینی، ص204؛ صمیمی اردستانی، ص15) گمان¬های بد و بدبینی و متهم کردن افراد خانواده (همسر و فرزندان و کارگر) به امور ناپسند و یادآوری مکرر آن ممکن است موجب شود به تدریج آنها به سو ی امور ناپسند کشیده شوند(صادقی نیری، ص92) و فکر خیانت و پلیدی در ذهن¬شان زنده گردد. (حسینی، ص204) در واقع بدبینی¬های بی¬مورد به نزدیکان ،آنها را به خیانت می¬کشاند ،زیرا کنجکاوی¬های زیاد شوهر یا بزرگ خانه یا صاحب کار، خیانت و کارهای زشت را به یاد آنان می¬آورد و فکر خیانت را در دل آنان می-اندازد. (صادقی نیری، ص92) حضرت علی– علیه السلام – می¬فرمایند: «از غیرت¬ورزی بی¬مورد پرهیزکن، زیرا اظهار غیرت در غیر موردش تندرست را به بیماری و بی¬گناه را به سوی گناه می¬خواند.» (تمیمی آمدی، ج17، ص182) مراد از بیماری ممکن است همان رنج و کدورتی باشد که از تعصب و غیرت¬ورزی بی¬جا عارض می-شود و یا بیماری روحانی و هلاکت اخروی، که بر چنین تعصب بی¬جایی مترتب می¬شود بنابراین وظیفه¬ی مؤمنان است که شریک زندگی خود و دیگر افراد را قبل از گزینش آزمایش نماید، پس از آزمایش و اثبات صلاحیت فرد، دیگر بدبینی و تجسس زیاد او معنا ندارد. (حسینی، ص205) 2-2-4- مشکلات جسمی و روحی (اکبری، ص39) افراد بدبین چون نمی¬توانند اعمال دیگران را خالی از غرض و آلودگی تصور نمایند، همواره در یک رنج روحی و روانی به سر می¬برند و سوز و گداز خیال و پندار همواره آنان را شکنجه و رنج می¬دهد و بدبینی نه تنها در روان انسان اثر می¬گذارد، بلکه روی ارتباطی که میان تن و جان است، تن نیز از گزند و زیان آن سالم نمی¬ماند، در نتیجه روی دستگاه اعصاب و غدد داخلی اثر می¬گذارد و چه بسا سبب اختلالات عملی، بلکه عضوی می¬شود. (دستغیب، ص598) در نتیجه این بدبینی است که موجب اضطراب(نوری، ص24) درونی و تشویش خاطر می¬شود، زیرا شخصی که دچار بدبینی باشد، (حسینی، ص205) نمی¬تواند رفتار دیگران را خالی از آلودگی و غرض تصور نماید و به تعبیر قرآن «يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ؛ (منافقون، 4) از هر حرکت و آهنگ و صدایی به هراس و وحشت می¬افتد، چنین نگرشی علاوه بر این که روح و روان او را آزار می¬دهد به بدن و اعصاب و غدد داخلی او نیز آسیب می¬رساند. امام علی – علیه السلام – می¬فرماید: (تمیمی آمدی، ج1، ص212) «آدم بدبین همیشه بیمار است.» تحقیقات نشان داده است افراد مثبت¬نگر در مقایسه با افراد بدبین کمتر در رویدادهای تنش¬زای زندگی به ضعف سلامت جسمانی، افسردگی ناامیدی و خودکشی دچار می¬شوند و چون بین خوش¬بینی و سلامتی همبستگی معناداری وجود دارد، افراد مثبت¬نگر سالم¬تر و شادتر و دستگاه¬های ایمنی آنان بهتر کار می¬کند. آنان با بهره¬گیری از راهبردهای کنار آمدن مؤثرتر ، مانند ارزیابی مجدد و مسأله¬گشا با مشکلات روانی بهتر کنار می¬آیند و سبک¬های زیستی سالم¬تری دارند که آنان را از ابتلاء به بیماری حفظ می¬نماید. بنابراین، جا دارد طبق تحقیقات، به منافع متعدد خوش¬بینی اشاره شود که عبارت است از (صادقی نیری، ص93) افزایش طول عمر، پایین آوردن میزان افسردگی، پائین آوردن درجات گوناگون اضطراب و پریشانی، بالا بردن مقاومت انسان در برابر هر چه موجب دلسردی می¬شود، بهبود حالت فیزیکی و روحی و روانی، کاهش خطر مرگ ناشی از بیماری¬های روحی، بهبود توانایی¬ها و مهارت¬ها در کوران دشواری¬ها و زمان¬های استرس است. (ثایتی، ص13) بنابراین بدبینی هم چون یک بیماری روانی است که مجاور خود را هم بدبین می¬سازد به طوری که در همنشینان او بدبینی، یک خوی ثابت خواهد بود. (صادقی نیری، ص93) 3- آثار اخروی بدبینی هدف نهایی و اصلی هر مسلمان واقعی، سعادت اخروی او می¬باشد، مسلمان و مؤمن واقعی بنا به فرموده¬ی پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم - دنیا را مزرعه آخرت قرار می¬دهد. «الدنیا مزرعه الآخره؛ دنیا کشت¬زار آخرت است.» (شجاعی، ص65) آخرت هر مسلمانی رادین و ایمان او تأمین می¬کند. دین و ایمان سرمایه¬ی اصلی و معنوی هر مسلمان است که بدون آنها مسلمان بودن معنی ندارد، در صورتی که به برنامه¬های دینی و دستورات ضروری شریعت عمل نشود آخرت انسان تباه می¬گردد و از سعادت اخروی بی¬نصیب می¬ماند. ضرر آخرت بزرگترین ضرر برای انسان است. یکی از چیزهایی که به دین و ایمان شخص آسیب وارد می¬کند و از این طریق آخرت او از بین می-رود و به آن زیان وارد می¬شود، بدبینی است. بدبینی در آخرت آثاری را بر جای می¬گذارد که عبارت است از: (عطایی، ج2، 1361، ص183) 3-1- بار گناه را سنگین می¬کند (موسوی، ص43) بدبینی نوعی بیماری است که بار گناهان (حیدری، ص125) شخص را در آخرت سنگین می¬کند و سنگینی گناهان در آخرت برای انسان بسیار دشوار و ناراحت کننده است. (اکبری، ص39) خداوند می¬فرماید: «وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ* فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ* وَمَا أَدْرَاكَ مَاهِيَهْ* نارٌ حَامِیهٌ؛ و اما کسی که ترازوهایش از عمل خیر سبک است عمل بدش سنگین است پناهگاهش «هاویه» است و توچه می¬دانی «هاویه» چیست؟ آتش سوزان است» (قارعه، 8-11) امام علی – علیه السلام – می¬فرمایند: (تمیمی آمدی، ص263) «از بدبین بپرهیز که بدبینی عبادت را از بین می¬برد و بار گناهان را سنگین می¬کند.» اگرچه هر گناهانی که مسلمانان مرتکب می¬شوند در سنگین شدن بار گناهان¬شان اثر دارد، لکن بعضی از گناهان خودشان اگر بزرگ نباشد، اما آثار بدبینی به قدری خطر آفرین و سنگین است که مانند گناهان کبیره می¬باشد بلکه از بعضی گناهان کبیره آثارش بیشتر است بدبینی از جمله این گناهان می¬باشد در صورتی که به آثار سوء و بد آن ترتیب اثر داده شود، بار گناهان را سنگین می¬کند و انسان را به «نارٌ حَامِیهٌ؛ آتش سوزان» می¬رساند. (شجاعی، ص96) 3-2- آخرت را زشت جلوه می¬دهد (همو، ص97) یکی دیگر از آثار بدبینی این است که «معاد» و برنامه¬های آخرت را که خداوند برای بشر قرار داده است، زشت و بی¬اهمیت جلوه می¬دهد، امام علی – علیه السلام – می¬فرمایند: «دنیایی که زیبا جلوه کرده است نمی¬تواند جانشین آخرتی باشد که بدبین آن را زشت جلوه داده است.»(مجلسی، ج78، ص5)

معاد یکی از اصول دین است. خداوند برنامه¬هایی را بعد از مردن در برزخ و آخرت قرار داده است که بعضی از آن¬ها عبارت است از: سؤال، جواب، عقاب، صراط، میزان، بهشت، جهنم، کسی که به این برنامه¬ها عقیده¬ی درست نداشته باشد و به آنها بدبین باشد آخرت در نظرش بی¬اهمیت و زشت جلوه می¬کند، مانند کسانی که گمان می¬کنند اعمال انسان نتیجه¬ای در آخرت ندارد یا گمان می¬کنند در آخرت شفاعت و تفضل در کار نیست، همه این دیدگاه و عقاید یک نوع بدبینی به آخرت است که سبب زشت جلوه دادن آخرت می¬گردد، و سبب ایجاد هلاکت می¬شود. (شجاعی، ص97)

پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله و سلم - خطاب به عمر بن سعد کرب می¬فرماید: «ای عمر اسلام اختیار کن، که خداوند تو را از هراس بزرگ (قیامت) نجات دهد، عمر گفت هراس بزرگ کدام است؟ من هراس ندارم، پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود: این گونه که تو حساب می¬کنی نیست، صیحه¬ای هراس¬ناک برای مردم زده می¬شود که تمام مرده¬ها زنده می¬شوند، مگر آنچه اراده خداوند بخواهد.» بنابراین اهمیت ندادن به قیامت یک نوع بدبینی است که سبب زشت جلوه دادن آخرت می¬شود و از این طریق خسران روز قیامت را موجب می¬گردد. (همو، ص98)

4- آثار فردی بدبینی آثار و پیامدهای دنیوی بدبینی را می¬توان به دو دسته تقسیم نمود: پیامدهای فردی و پیامدهای اجتماعی. بدبینی ضررهای فردی زیادی دارد که از جوانب مختلف افراد را تهدید می¬کند. (همو، ص100)مهمترین آثار بدبینی این است که امنیت را از فرد در اجتماع زایل می¬کند، (اکبری، ص11) باعث ناامید شدن از رحمت الهی،(مکارم شیرازی، ج3، ص337؛ سیلگمن، ص51) می¬گردد و انسان را به اضطراب (اکبری، ص39)و بیماری¬های قلبی و روانی (حسینی، ص104) مبتلا می¬کند. سبب انزوایی و تنهایی می¬گردد. (همو، ص209) 4-1- امنیت و آرامش را از انسان می¬گیرد (حیدری، ص138) منظور از امنیت در اینجا امنیت روحی و قلبی است و امنیت¬های دیگر مانند امنیت جسمی، امنیت مالی و امنیت سیاسی ریشه در امنیت روحی و قلبی دارد که اگر قلوب افراد در امنیت و آرامش باشند سایر مشکلات امنیتی حل خواهد شد. (شجاعی، ص100) بدبینی اگر در قلب جا گرفت ترس و وحشت همراه آن خواهد بود و آرامش قلبی از بین می¬رود و به جای آن اضطراب در قلب پدید می¬آید. (اکبری، ص39) امام علی – علیه السلام - می¬فرماید: «کسی که گمانش را نیکو نگرداند و نسبت به دیگران بدبین باشد از هر فردی وحشت می¬کند.» (تمیمی آمدی، ج2، ص259) 

با وجود ترس در قلب، آرامش وجود ندارد و انسان وحشت¬زده نمی¬تواند توازن روحی داشته باشد و در کارهایش مصمم و قاطع باشد و عاقلانه مشکلاتش را حل نماید شخصی بدبین، گفتارها و کردارها و حرکات مردم را زیر نظر دارد و با گمان های بد خود ، آن را تفسیر می¬کند؛(نوری، ص5) و شخص بدبین از این که دیگران به او ضربه نزنند و به او خیانت نکنند درباره او حرفی نزنند و توطئه نکنند وحشت دارد و همه ذهنش را تصورات و خیالات باطل فرامی¬گیرد (حیدری، ص145) و جایی برای گمان نیکو و افکار سالم باقی نمی¬گذارد، حتی در اولین برخورد با دیگران به بدبینی می¬پردازد و از طرف مقابل خود می¬ترسد و به او اطمینان ندارد. (همو، ص101) بدبینی نه تنها امنیت و آرامش را از قلب خود شخص می¬برد، بلکه در قلوب افراد دیگر نیز ایجاد اضطراب و ناامنی می¬کند(اکبری، ص34) برای این که دوست و رفیق بدبین، از او در هراس هستند، (صادقی نیری، ص95)نمی¬توانند بسیاری از مطالب را با آرامش و اطمینان خاطر، با او در میان بگذارند زیرا گفتار و کردارشان نزد او در هراس هستند و می¬ترسند آنها را توجیه و تفسیر کنند. (حیدری، ص123) ممکن است این اضطراب و بدبینی در بعضی مواقع خطرآفرین باشد و در بعضی از این موارد شخص بدبین، دست به خیانت و خون¬ریزی بزند مانند بدبینی نسبت به ناموس، اگر از دور ببیند مردی با ناموس او حرف می¬زند، بدبین شده اضطراب در قلبش پدید می¬آید و برای نابودی آن مرد، یا هر دو اقدام می¬کند، در نتیجه شخص بی¬گناه را گرفتار بلا و مصیبت می¬کند. (مکارم شیرازی، ج3، ص337)

بنابراین شخص بدبین به جهت اضطراب و ناامنی قلبی، در مقابل حوادث ضعیف و ناتوان است، حتی از دیگران هم نمی¬تواند جلب کمک کند، برای این که هیچ اعتمادی به دیگران ندارد و در صورت کمک کردن دیگران، اضطراب و ترس بیش¬تر می¬شود. (شجاعی، ص101)

4-2- باعث انزوا می¬شود (همو) شخص بدبین همیشه تنها می¬باشد (حسینی، ص209)، تنهایی و تنفر از دیگران و گوشه¬نشین بودن و کنار رفتن از اجتماع، همه¬ی اینها، از آثار بدبینی در وجود انسان است، شخص بدبین، معاشرت، مراوده و مباشرت با دیگران را دوست ندارد. حتی از آمدن دیگران به نزدش دلتنگ می¬شود البته اینطور هم نیست که شخص بدبین در تنهایی راحت باشد. بلکه همیشه در رنج و غم درونی¬اش می¬سوزد، چه تنها باشد چه با دیگران باشد، لکن گمان می¬کند تنهایی برایش بهتر از بودن با دیگران است، در حالی که این گمانش نیز از همان بدبینی¬ها می¬باشد. (شجاعی، ص104) امام صادق – علیه السلام – می¬فرماید: «کسی که به اندازه¬ی یک وجب از جماعت مسلمانان فاصله بگیرد، یک حلقه¬ی ایمان از گردن او درآورده می¬شود.» (برقی، ج1، ص219) خداوند چنین مقرر گردانیده که در جمع بودن و معاشرت و هماهنگی جمعی و گروهی، سبب خیرات و برکات زیادی می¬گردد،(نکونام، ص29) که معیار آن شناخت روحیات و خلقیات طرف مقابل است. که نصیب اشخاص گوشه¬گیر و منزوی نمی¬شود. (حسینی، ص115) شخص بدبین، وقتی انسان¬های سالم را خائن گمان کند و از مردم وحشت داشته باشد، به طور حتم تنهایی را ترجیح می¬دهد و در کنج غربت می¬ماند و دوری از مردم را انتخاب می¬کند.(اکبری، ص39) گاهی شخص بدبین علاوه بر اینکه تنهایی را اختیار می¬کند، از طرف دیگران، نیز وادار به انزوا می-گردد، و آن در وقتی محقق می¬شود که مردم صفت بدبینی او را بدانند و احساس کنند در این صورت مردم نیز با او معاشرت و مجالست نمی¬کنند، و او را در حضورشان نمی¬پذیرند، و با او هیچ کاری را در میان نمی-گذارند و بلکه از چنین فردی دوری می¬گریزند. (شجاعی ،ص103)

4-3- باعث ناامید شدن از رحمت پروردگار می¬گردد (مکارم شیرازی، ج3 ،ص337) ناامید شدن از حمت پروردگار، از گناهان بزرگ می¬باشد.(نوری، ص81؛ سبحانی¬نیا، ج7، ص28) هر چیزی که منجر به ناامید شدن از رحمت خداوند گردد، قطعاً از بدترین گناهان است و خطرهای هلاک کننده-ای را در دنیا و آخرت برای شخص بدبین در پی دارد. (شجاعی، ص105) و قرآن می¬فرماید: «لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ؛ (یوسف، 87) از رحمت خداوند مأیوس نباشید.» در حدیث پیامبر روایت شده که خداوند می¬فرماید: «ای پسر آدم …. به سبب بدبینی¬ به من، از رحمت من نامید شده¬ای.» (تمیمی آمدی، ص363) بدبینی به خداوند، انسان را از رحمت و عنایات بی¬پایان الهی محروم می¬¬گردند، به خاطر اینکه خداوند فرموده: «هر کس به خداوند بدبین باشد ، خداوند نیز همان بدی را به او رساند و اگر به خداوند گمان¬نیک برده باشد خداوند نیز خیر و ثواب را به او می¬رساند.» (مدرسی، ج1، ص44) اگر ناامیدی بر انسان غلبه نماید و بر وجود او چیره شود، همیشه از انجام کارها ناتوان می¬گردد و نمی¬تواند هرگز هدف والایی را به انجام رساند. بلکه او نمی¬تواتند هدفی را در نظر بگیرد تا بدان دست یابد، چه اینکه ناامیدی همتای خودکشی است و انسان ناامید از پروردگار همان کسی است که وجود خویش را نابود ساخته قبل از آنکه به دست دیگران کشته شود یا با مرگ طبیعی بمیرد. (نوری، ص6) امید یک حالت روحی و برانگیزاننده انسان به کارو فعالیت است. به طور طبیعی، انگیزه بشر در کارهای اختیاری امید به نفع یا ترسی از زیان است. در واقع، خوف و رجا به منزله اجزایی برای حرکت بوده وعامل مستقیم تلاش رفتارهای انسانی است. (پگاه حوزه) مسئله امید در فرهنگ اسلامی مطرح شده است.(داوودی، ص24) و در آیات قرآن بر امیدواری به رحمت الهی تأکید شده است. (رحیمی، ص109) قرآن برای تشویق و ترغیب انسان به کارهای شایسته، بهره فراوانی از امید برده است. در اینجا به آیه-ای از قرآن دراین زمینه اشاره می¬شود: «مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ (عنکبوت، 5)کسی که به دیدار خداوند امید دارد بداند که اجل [او از سوی] خدا آمدنی است و اوست شنوای دانا.» امیدواران به لقای الهی که همان مومنان هستند، باید بدانند که ملاقات با خداوند، وعده¬ای حتمی و قطعی از سوی پروردگار است. اگر امید در دل انسان نسبت به خداوند وجود داشته باشد منشأ اثر خواهد شد. نشانه¬های بارز امید به خداوند در روز قیامت انجام عمل شایسته است. پس انسان باید با وجود روحیه¬ی امید به پروردگار، خود را از مهلکة عظیم بدبینی نجات دهد تا دچار خسران و زیان¬های آن نشود؛ زیرا امید به رحمت الهی فکر مثبتی است که انسان را بهتر از هر عاملی به موفقیت و منتهای آرزویش می¬رساند (تمیمی آمدی، ص83)و خداوند کریمی است که هیچ کسی را ناامید نمی¬کند. (حائری، ص163) 4-4- موجب سلب آرامش روانی می¬شود (صرام مغروز، ص1) بدبینی یکی از بیماری¬های روانی به حساب می¬آید، (حیدری، ص140)و آثار بد آن بیشتر به روح و روان تعلق دارد، «زوال امنیت فردی» از همین قبیل است، (شجاعی، ص107)که از جمله ضررهای روانی بدبینی می¬باشد. مبتلایان به این بیماری، پیوسته خودشان در رنجند و دیگران هم از آنها در رنج ، اگر قدرتی یابند جهانی را به آتش خویش می¬سوزانند. هنگامی که قدرتی نداشته باشد جز منفی¬بافی کار دیگری از آنها ساخته نیست پس بهتر است از جامعه کناره¬گیری کنند تا هم خود در آسایش باشند و هم دیگران از دست آنها در امنیت به سر برند. (حیدری، ص140) این بیماری در لسان روان¬شناسان به «پارانوئید» ( paranoid) و در لسان دانشمندان اخلاق و متون دینی سوءظن می¬باشد، با این تفاوت که در متون دینی از ابتداء به معنای «بد گمانی» استعمال شده و اما در نزد روان¬شناسان ابتداء به معنای دیوانگی و بعد از آن به معنای هذیان، استعمال شده و در مرحلة بعد از آن به معنای بدگمانی و بدبینی به کار رفته است. (شاملو، 1368، ص238) از آنجایی که شخص بدبین گفتار و رفتار دیگران را دارای غرض¬های زشت¬آلوده می¬بیند و ذهنش طوری خو گرفته است که نمی¬تواند گفتار و کردار مردم را پاک و بودن غرض تصور کند، بنابراین همواره در رنج و عذاب روحی و روانی گرفتار است. (شجاعی، ص107) امام علی – علیه السلام – می¬فرماید: «کسی که گمانش بد گردد، باطنش بد می¬گردد.» (تمیمی آمدی، ص66)

بنابراین صفت بدبینی در وجود انسان مشغول به فعالیت¬های مضر می¬باشد، انسان را از نور به سوی ظلمت می¬برد، افکار ،گمان¬ها و خاطره¬های زشت، دردآور و رنج¬آور را در باطن و روان انسان انبار می¬کند و از این طریق انسان، مرض روانی پیدا می¬کند. سپس همانطور که بدبینی درون انسان را که همان روان اوست نیز بد می¬گرداند و آن خاطره¬ی زشتی که بر اثر بدبینی در قلب جای گرفته باعث رنج و عذاب روحی می-گردد و فرد بدبین اختلال شخصیت پیدا می¬کند و آرامش روانی خود را از دست می¬دهد. (حسینی، ص205)

5- زیان¬های اجتماعی بدبینی آثار سوء و خطرهای بدبینی تنها برای خود بدبین نیست بلکه آثار شوم و زیان¬آور آن به جامعه نیز سرایت می¬کند و نظام اجتماعی و خانوادگی گروهی مردم را مختل می¬کند. زندگی اجتماعی سالم و منظم، از اهم ضروریات انسان¬ها می¬باشد به طوری که به مختل شدن نظام اجتماعی در جامعه می شود و تمام زیر بناهای معنوی و مادی مردم به خطر انداخته و به سوی نابودی سوق داده می¬شود؛ با از هم پاشیدگی اجتماع ، تمام برنامه¬های مفید و ارزشمند زندگی از هم می¬پاشد و نابود می-شود و انسان¬ها نسبت به یکدیگر از داشتن روابط سالم محروم می¬گردند. (شجاعی، ص110) اگر بدبینی در جامعه گسترش یابد فضیلت¬ها جای خود را به رذیلت¬ها می¬دهند حلم، تواضع، عفو، محبت، اکرام، مهربانی، دلسوزی، عطوفت و هر اخلاق (اکبری، ص101)پسندیدة مانند اینها، جای خود را به کبر، عصبانیت، کینه،(تریسی، ص52) بغض، حسادت، (خمینی، ص58) ریاکاری (حیدری، ص106)و عداوت می¬دهد. در اینجا مهمترین آثار و پیامدهای اجتماعی بدبینی بررسی و بیان می¬شود. 5-1- امنیت را از خانواده سلب می¬کند (اکبری، ص43) اعضای خانواده هر کدام به نحوی در استحکام، امنیت و رشد معنوی، مادی و عملی، فرهنگی و اخلاقی خانواده نقش دارند و از یکدیگر متأثر می¬شوند و بیشترین نقش را پدر و مادر دارند، به خاطر اینکه پدر و مادر عهده¬دار تربیت فرزندان می¬باشند. از چیزهای مهمی که خانواده برای تربیت، به آن نیاز دارد، امنیت و آرامش در خانواده است. آرامش روحی و قلبی تمام اعضای خانواده، زمینه تربیت و اخلاق نیکو را به طور صحیح آماده می¬کند، باید اعضاء خانواده مخصوصاً پدر و مادر، از آرامش لازم بهرمند باشند تا به مقصود اصلی و مقدس¬شان برسند و فرزندان صالح تربیت نمایند. از چیزهایی که به خانواده آسیب وارد می¬کند و امنیت و آرامش روحی اعضای آن را از بین می¬برد صفت بدبینی است.(حیدری، ص126) اگر پدر و مادر یا فرزندان نسبت به یکدیگر بدبین باشند و به آن ترتیب اثر بدهند فضای روحانی و مقدس خانواده به جو ظلمانی و آلوده تبدیل می¬گردد. احساس آرامش در کنار یکدیگر به احساس اضطراب و ناامنی تغییر می¬کند. پدر و مادر اگر به یکدیگر بدبین باشند، عشق، علاقه، محبت، و دلسوزی - که بنای ازدواج بر آن استوار است - از بین می¬رود(تریسی، ص52) و اضطراب(همو) و ناامنی و رنج، (نوری، ص125) بی-اعتمادی(توکلی، ص35) و بدخویی جای آن را می¬گیرد ،لذا خانواده از هر گونه رشد و ترقی باز مانده، جهان ظلمانی و ناامنی همه جای را فرا می¬ گیرد و بهشت خانواده به جهنم تبدیل می¬شود. (حسینی، ص123) در خانه¬ای که بر اثر بدبینی، امنیت روحی و آرامش قلبی وجود ندارد، تربیت سالم و رشد استعدادها وجود ندارد، همدلی و هماهنگی نیست، حق و حقوق پدر و مادر و فرزندان مراعات نمی¬شود و در نتیجه به تربیت صحیح دست نمی¬یابد. (شجاعی، ص125) پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – وقتی که به امر خداوند، چهل روز از همسرش خدیجه کبری – سلام الله علیها – فاصله گرفت برای اینکه همسرش بدبین نشود و آرامش خانواده از بین نرود تدبیری صحیح اندیشید. پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – عمار و یاسر را به سوی خدیجه فرستاد و فرمود به خدیجه بگو که گمان نکن من از تو بریده¬ام، بدان که پروردگارم، من را به چنین کاری امر نموده برای اینکه امرش نافذ گردد، ای خدیجه جز گمان خیر به من نبری. (قمی، ج1، 1378، ص156) این روایت به پیروان آن حضرت یاد می¬دهد که با دفع بدبینی از خانواده، آرامش قلبی همسر را حفظ کنند و نگذارند بدبینی وارد کانون گرم خانواده شود. (شجاعی، ص112)

5-2- امنیت را از جامعه سلب می¬کند (سیگلمن، ص51) انسان¬ها، اجتماعی خلق شده¬اند و زندگی جمعی دارند و در زندگی محتاج یکدیگرند. بدون کمک و هماهنگی با دیگران پیشرفت و ترقی ندارد. یک فرد هرگز این قدرت را ندارد که به تنهایی همة مشکلات زندگی خود را حل نماید. (شجاعی، ص115) خداوند می¬فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ؛ (مائده، 2)برای نیکویی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید و برای گناه و دشمنی به یکدیگر کمک نکنید.» قرآن، در این آیه کمک کردن به یکدیگر را مسلّم و قطعی دانسته است، نحوه و موارد آن را بیان نموده که تعاون باید برای رشد نیکویی¬ها و تقوای الهی باشد. در جامعه هر فردی و یا گروهی، طبق علاقه¬ها و استعدادهایشان وظیفه¬شان را ادا می¬کنند، هر چه افراد اجتماع به وظایف¬شان بهتر عمل نمایند، اجتماع سالم¬تر پدید می¬آید و خداوند نیز عنایات و برکاتش را بر اهل آن اجتماع بیشتر نازل می¬فرماید. (پناهی، ص5) اجتماع نیز مانند بسیاری از چیزهای دیگر، آسیب¬پذیر است. (نوری، ص185)یکی از آسیب¬های اجتماعی، زوال امنیت اجتماعی است، فضائل، خیرات و برکات، زمانی نصیب اهل اجتماع می¬شود که مردم آرامش و نظم اجتماعی را حفظ کرده باشند و در سایۀ آرامش به تعاون و همکاری یکدیگر بشتابند، در غیر این صورت زمینه برای انحراف و فساد اجتماعی، آماده گشته، منجر به ضرر و زیان اجتماعی می¬گردد. (شجاعی، ص112) یکی از چیزهایی که سبب سلب آرامش از اجتماع می¬گردد (حسینی، ص205)و بنیان اجتماع را متزلزل می¬گرداند،(اکبری، ص41) بدبینی است، زمانی که قلوب بیشتر افراد اجتماع نسبت به یکدیگر بدبین باشد، یاری از اهل اجتماع دور می¬شود. بدبینی و ترتیب اثر دادن به آن، امنیت و آرامش را از بین می¬برد (صرام مغروز، ص1) و روح تعاون و همیاری ضعیف شده(مکارم شیرازی، ج3، ص336) و بدگویی از یکدیگر می¬آید، هر فردی در کمین فرد دیگر می¬نشیند تا دروجود او عیب¬هایی را بیاید و آن را به ذهن بسپارد که روزی به رُخش بکشد و او را سرزنش کند، با این حال هیچ فردی به دیگری نمی¬تواند مطمئن باشد و اعتماد کند تا به او نفعی برساند و یا ضرری را دفع نماید. (شجاعی، ص116) به نظر شهید دستغیب علاوه بر امنیت¬های سه¬گانه جان، مال و آبرو اسلام امنیت چهارمی را خواستار شده و آن امنیت از نظر قضاوت¬های دیگران است؛ یعنی افراد دیگر، در محیط فکر خود، او را مورد هجوم افکار و قضاوت¬های بد و ناروا قرار ندهند و احترام و شخصیت او علاوه بر مرحلة عمل و خارج، حتی در محیط افکار دیگران محفوظ بماند. (دستغیب، ص593) بنابراین خانواده که یک اجتماع کوچک است و اجتماع یک خانواده بزرگ به حساب می¬آید،وقتی بر اثر بدبینی قلب¬ها از هم دور شده اضطراب¬ها، نفرت¬ها، بدخواهی¬ها و فحشاء همه جا را فراگرفت و آرامش وجود نخواهد نداشت. افراد، مانند اعضاء خانواده از اجتماع خودشان نفرت پیدا می¬کنند و در جستجو فضایی هستند که در آن بدبینی، بی¬اعتمادی و … نباشد تا اینکه بتوانند با قلب آرام و فکر آسوده زندگی کنند. (اکبری، ص43)

5-3- اعتماد را از بین می¬برد (شجاعی، ص117) آن¬گاه که بیماری فسادانگیز بدبینی در جامعه شیوع یابد و افراد با بدبینی به حرکات و سکنات و اعمال هم بنگرند اعتماد و اطمینان در اجتماع از بین می¬رود. (حسینی، ص123) قوام جامعه و پویایی آن بستگی به اعتماد و اطمینان افراد تشکیل دهندة آن به هم دیگر و حتی به دولت مردان و نظام حاکم دارد. معاملات، قراردادی، پیوندهای زناشویی، همیاری و اعانت در پهنة زندگی شخصی و اجتماعی و نیز ایجاد رابطه با حکومت و سهیم شدن در آن جز با اعتماد و اطمینان داشتن به هم ممکن نیست و بدبینی، پایه-ی تمامی این حرکت¬های پویا را ویران می¬سازد. (حیدری، ص129) در این مورد در تفسیر نمونه وارد شده: «چیزی که روح انسان را از حیوانات جدا می¬کند و به آن رونق حرکت و تکامل می¬بخشد و روح تعاون و همکاری دسته جمعی است و این درصورتی امکان¬پذیر است که اعتماد و خوش-بینی بر مردم حاکم باشد، در حالی که بدبینی پایه¬های این اعتماد را در هم می¬کوبد، پیوندهای تعاون را از بین می¬برد و روح اجتماعی را تضعیف می¬کند.» (مکارم شیرازی، ج22، ص187) امام علی – علیه السلام – در کلامی زیبا این دسته افراد را که به سبب بدبینی به دیگران اعتماد نمی¬کنند و بر اثر نوع نگرش و برخوردهایشان دیگران هم به آنان اعتماد و وثوقی ندارند از جملة بدترین اشخاص معرفی می¬فرماید: «بدترین مردم کسی است که به سبب بدبینی¬اش اعتماد به دیگران نمی¬کند و هم به علت بدی اعمالش – که ناشی از بدبینی است – احدی نیز به او اعتماد نمی¬کند.» (عامی، شامی، ص21؛ طرابسی، ج2، 1410، ص182) آیت الله صدر توصیة جالبی به کسانی که دچار بدبینی بوده خود را از دام آن رها نمی¬سازند می¬فرماید: «بدبینی یکی از بیماری¬های روانی است. (اکبری، ص43)مبتلایان به این بیماری پیوسته خودشان در رنجند و دیگران هم از آنها در رنج، اینان اگر قدرتی یابند جهانی را در آتش خویش می¬سوزانند. هنگامی که قدرتی نداشته باشند جز منفی¬بافی کار دیگری از آنها ساخته نیست پس بهتر است از جامعه کناره¬گیری کنند تا هم خود در آسایش باشند و هم دیگران از دست آنها در امنیت به سر برند.» (صدر، ص138) بنابراین یکی از بلاها و آفت و آسیب¬هایی که سبب سلب اعتماد می¬شود و انسان را از برکات آن – اعتماد محروم می¬گرداند بدبینی است، با پیدا شدن بدبینی¬ در افراد جامعه و ترتیب اثر دادن به تمام فوائدی که از طریق اعتماد، نصیب انسان می¬شود، از آن جامعه دور می¬¬شود. (حیدری، ص130) نتیجه¬گیری از تحقیق در زمینه آثار بدبینی به خداوند و مردم از منظر آیات و روایات نتایج زیر حاصل گردید: 1- خوش¬بینی به عنوان یک صفت پسندیده که مورد توجه منابع اسلامی قرار گرفته است و در عرصه¬های مختلف آثار متعددی به دنبال دارد. اما آثار خوش¬بینی به خداوند عبارتند از: عبادت، آرامش در آخرت، قناعت و سخاوت، اخلاص، صبر، رضایت و آثار خوش¬بینی به مردم نیز پرهیز از تجسس و غیبت، آسایش و سلامت روان، پیشگیری از ترس و اضطراب و اندوه می¬باشد. بنابراین خوش¬بینی عاملی است که فرد را از غلتیدن در بسیاری از گناهان باز می¬دارد و بدبینی فسادگر امور و برانگیزانندة بر شرور معرفی شده است که سبب دوری انسان از سعادت دنیوی و اخروی می¬شود. 2- بدبینی در لغت به معنای کسی که به هر امر و پیشامدی از روی گمان بد نگاه کند. در اصطلاح، بدبینی یک حالت درونی است که موجب عدم اعتماد شخص به دیگران و اطرافیانش می¬شود و این صفت باوری است که همه چیزها را بد می¬داند است. بدبینی فسادگر امور و برانگیزانندة بر شرور معرفی شده است که سبب دوری انسان از سعادت دنیوی و اخروی می¬شود. و در مقابل بدبینی به عنوان یک صفت ناپسند و رذیله اخلاقی، دارای آثاری است که همین امر سبب خسارت¬های شدیدی در انسان می¬شود، اما آثار بدبینی به خداوند عبارتند از: کسالت در عبادت، گرایش به گناه، ریاکاری، حسادت، و آثار بدبینی به مردم نیز؛ تجسس، عیب جویی، غیبت و تهمت، خیانت، مشکلات جسمی و روحی می¬باشد که این نوع صفت ناپسند انسان را از خدا دور می¬کند و به شیطان نزدیک می¬سازد. شناسایی آثار بدبینی سبب می¬شود که سفارشات و توصیه پیشوایان دین روشن گردیده و انسان به اهمیّت این مرض قلبی پی ببرد وآن را جدی و خطرناک بداند، تا اینکه بتواند خود و دیگران را از آلوده شدن به آن حفظ نماید تا دچار خسارت¬های شدید در انسان نگردد.

فهرست منابع

* قرآن کریم منابع فارسی 1- اکبری، محمود(1390). خوش¬بینی و بدبینی؛ سوءظن، زمینه¬ها و راه¬های درمان. قم، فتیان. 2- حیدری، اصغر(1382). شناخت و درمان سوء ظن. قم: نسیم کوثر. 3- داودی، محمد رضا(بی¬تا). نقد و بررسی دیدگاه مخالفین در مسائل اعتقادی. ج1، بی¬جا. 4- دستغیب، عبدالحسین،(1391). گناهان کبیره. ج2( بی¬چا). وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 5- رحیمی، کوروش(1389). ظن و گمان، آثار سوء اخلاقی آن. بی¬جا. 6- شاملو، سعید(1368). آسیب¬شناسی روانی( چاپ دوم). تهران، انتشارات رشد، بی¬جا. 7- شجاعی، محمد(1384). بد گمانی ریشه فتنه¬ها واختلاف¬ها، ج1(چاپ اول). قم: انتشارات مهر امیرالمؤمنین. 8- صدر، رضا(بی¬تا). تفسیر سوره حجرات(چاپ پنجم). مؤسسه بوستان کتاب. 9- صمیمی اردستانی، محمد(بی¬تا). بدبینی، بیماری یا پدیده اجتماعی(چاپ اول).تهران، انتشارات قطره. 10- غزالی، محمد بن محمد(1368). احیاء علوم الدین، ج3. چاپ خدیو جم، تهران. 11- مصباح یزدی، محمدتقی(1374). ترجمه تفسیر المیزان، ج16. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 12- مکارم شیرازی، ناصر(1384). اخلاق در قرآن، ج3(چاپ سوم). قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب – علیه السلام -. 13- ـــــــــــــــــــ(1376). زندگی در پرتو اخلاق(چاپ سوم). قم: انتشارات سرور. 14- نراقی، احمد(1388). معراج السعاده(چاپ اول). قم، جمال. منابع عربی 1- ابن منظور، محمد بن مکرم(1414). لسان العرب، ج11(چاپ سوم). بیروت، دارصادر. 2- برقی، احمد(1371). المحاسن، تصحیح و تعلیق: محدث، جلال الدین، ج1، دارالکتب الاسلامیه، قم. 3- تمیمی آمدی، عبدالواحد(1394). غررالحکم و درر الکلم، ج2، (چاپ اول). مترجم: استاد محمد رحمتی شهر رضا، قم، نغمه قرآن. 4- الحائری الهمدانی، علی(1337). مقتضیات درر، دارالکتب الاسلامیه، تهران. 5- طباطبایی، محمد حسین(1417). المیزان فی تفسیر القرآن، ج7(چاپ پنجم). قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. 6- الطرابسی، ابی فتح محمد بن علی بن عثمان الکراکبی(1410). کنزالفوائد، ج2(چاپ اول). بی¬جا، دارالذخائر. 7- طریحی، فخر الدین(1365). مجمع البحرین، ج3(چاپ دوم). تهران، انتشارات مرتضوی. 8- العامی شامی، زین العابدین جبعلی(1432). کشف الریبه عن الاحکام الغیبه، خراسانی، علی، الکاظمی، (تحقیق) منشورات مکتبه الامام صاحب الزمان العامه، الکاظمیه، العراق، الطبعه الاولی. 9- قمی، عباس(1376). مفاتیح الجنان(چاپ دهم). مشهد، انتشارات هاتف. 10- ــــــــــ(1378). منتهی الامال، ج1(چاپ دوم). قم، انتشارت پیام عدالت. 11- کلینی رازی، محمد بن یعقوب(1387). اصول کافی، ج2(بی¬¬چا). قم، دارالحدیث. 12- مجلسی، محمد باقر(1403). بحارالانوار، ج75( چاپ سوم). بیروت، مؤسسه وفاء. منابع لاتین 1- تریسی، برایان(بی¬تا). افکارتان را تغییر دهید تا زندگی¬تان تغییر کند، ترجمه: گیتی شهیدی، بی¬چا، بی¬جا. 2- سلیگمن، مارتین. خوش¬بینی آموخته شده، ترجمه: رامین کریمی و الهام افراز. مقالات 1- سبحانی¬نیا، محمد(بی¬تا). مقاله معارف اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیۀ قم، ج7. 2- صادقی نیری، رقیه، الهیاری نژاد، مریم(1392). مقاله مثبت¬اندیشی و خوش بینی در نهج البلاغه. شماره 95 . 3- صرام مغروز، محمد حسن(بی¬تا). مقاله: گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان، ظن و تجسس از منظر قرآن و روایات. 4- موسوی، مجتبی(بی¬تا). مقاله درسی از اخلاق، سال ششم، شماره 10. 5- نکونام، محمد رضا(بی¬تا). مقاله آداب معاشرت، ترک مردم آزاری. 6- نوری، نجیب الله(بی¬تا). الگویی نوین از مؤلفه‌هاي خوش¬بینی از منظر نهج البلاغه، ج6، نشریه معرفت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی – رحمه الله علیه - . 7- ـــــــــــــــ(1392). رابطه خوش بینی از دیدگاه اسلام با افکار اضطرابی و افکار فراشناختی فرانگری(چاپ ششم). شماره چهارم.