حوزه عملیه فاطمه¬الزهرا(سلام¬ الله علیها)

ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان از دیدگاه قرآن و روایات معصومین(علیهم¬السلام)

فاطمه صادقی  

چکیده

نیت مهم¬ترین چیز در عمل است. این نیت است که به کار ما معنای ارزشی یا ضدارزشی می-دهد. کارهایی در دنیا انجام می¬گیرد که به ظاهر شبیه هم هستند اما نیت موجب می¬شود که از نظر ارزشی تفاوت بسیار پیدا کنند و حتی عمل خود به عنوان یک ضدارزش تلقی شود. نیت در اعمال باید به قصد رضایت و خشنودی خدا و تقرب به او باشد. از این رو بارها در آیات قرآن کریم به اخلاص اشاره شده است چرا که خلوص برای خدا عمل را مورد پذیرش قرار می¬دهد خداوند همان گونه که به عمل می¬نگرد که آیا صالح است یا نه؟ به نیت آن نیز نظر می¬کند که آیا عمل صالح همراه با اخلاص بوده یا نه؟

هر عملی حق عبادت ما به قصد و منظوری انجام می-گیرد که از آن به غایت یاد می¬شود. اعمال اختیاری انسان مبتنی بر اراده و قدرت انجام می¬گیرد، انسان با توجه به شناختی که به امر محبوبی پیدا می¬کند شوقی در او پیدا می¬شود که به اراده او شکل می¬دهد آنچه انگیزه شخص می¬شود همان نیت است از همین رو نیت نقش مهمی دارد قبول و رد اعمال بر اساس نیت آدمی پی¬ریزی شده است چرا که نیت روح اعمال است و همان میزان سنجش قرار می¬گیرد.

واژگان کلیدی نیت: معنای لغوی اراده، قصد، آهنگ نرم(فرهنگ جامع فارسی به فارسی عبدالحمید سیاح و فرهنگ الغبایی الرؤائد عربی – فارسی دکتر رضا انزابی نژاد)

معنای اصطلاحی: قصد و اراده¬ای که انسان را به چیزی وادار کند اخلاص:

معنای لغوی: خالص کردن، ویژه کردن(فرهنگ دهخدا) معنای اصطلاحی: پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیر خدا(دانشنامه اسلامی) عمل:

معنای لغوی: اقدام، رفتار کردن، کردار معنای اصطلاحی کاری که هرکس انجام دهد، کیفیت انجام یک کار مقدمه نظر به این که عنوان تحقیق ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان از دیدگاه قرآن و روایات است خداوند برای رسیدن به سعادت انسان¬ها برنامه¬ای را معین فرموده که اگر طبق آن عمل کند به رستگاری ابدی می¬رسد تمام اعمال انسان¬ها باید طبق این برنامه پیش رود و این اعمال یک جزء قلبی دارند که نیت است و این نیت مثل روح برای اعمال است یعنی عمل بدون نیت مثل بدن بدون روح است و هیچ ارزشی ندارد. در تمام عمر انسان نیت ما سبب پیشرفت فرد می¬شود یا سبب نابودی و اخلاص در عمل یعنی انسان کار را برای خدا و به عشق عمل به وظیفه انجام دهد انسان برای هوای نفس کار نکند و تنها کار را برای خدا انجام دهد این گونه کار ما مثل شمشیر برنده هر مانعی را از سر راه بر می-دارد. باید هر فرد ابتدا نیت خود را خالص کند که راه خالص کردن نیت تقویت ایمان است و تقویت ایمان با بزرگ شماری ثواب طاعت¬ها به دست می¬آید و بعد باید تا پایان عمل این نیت خالص استمرار پیدا کند و همین طور بعد از پایان کار هم نیت فرد تغییر نکند حفظ این مراحل کار آسانی نیت.

هدف محقق نشان دادن اهمیت این موضوع است که تحقیق حاضر انگیزه¬ای برای تلاش افراد در این زمینه شود.

تعریف و تبیین موضوع: بدون شک هر عملی با نیتی همراه است و این نیت است که به عمل انسان¬ بها می¬دهد. نیت با قدرت و علم به دست نمی¬آید بلکه از اراده بر می¬خیزد. بنابراین نیت در اراده¬ی انسان تأثیرگذار می¬باشد و زمانی که ایمان قوی باشد رغبتی از نفس بر فعل طاعت، با خلوص نیت برانگیخته می¬شود. اکنون این پژوهش مطرح می¬شود که نیت و عمل چگونه در رفتار انسان تأثیرگذار است؟ عنوان مورد نظر در حیطه اجتماعی، روان¬شناسی، اخلاقی، فقهی، اعتقادی، کلامی قابل بحث است ولی نویسنده در نظر دارد نیت و عمل را در محدوده اجتماعی و اخلاقی مورد بررسی قرار دهد. اهمیت و ضرورت تحقیق: درباره نیت و اخلاص تألیفات زیادی انجام شده در این تألیفات بیشتر به پاداش اخروی اخلاص پرداخته شده مثلاً در کتاب معراج¬السعاده در باب آداب و اخلاق اسلامی از مرحوم ملا احمد نراقی در فصلی به اخلاص پرداخته شده یا در تألیفات امام خمینی(ره) یا شهید دستغیب(ره) بیشتر درباره نیت خالص توضیح داده شده کمتر تألیفی درباره ارتباط نیت با عمل در رفتارهای انسان کار شده است. اهداف و فوائد تحقیق با توجه به این که موضوع تحقیق(ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان) می¬باشد، هدف از این تحقیق نشان دادن اهمیت و جایگاه نیت در زندگی است و بررسی مفاهیمی که شاید توجه کم-تری به آن¬ها شده و بیشتر افراد به اعمال خود و نتیجه آن فکر می¬کنند و نیت در اعمال را جدی نمی¬گیرند در حالی که نیت برتر از خود عمل است و در واقع روح عمل قرار می¬گیرد و نتیجه عمل طبق نیت هر فرد سنجیده می¬شود.

در این تحقیق تلاش شده که ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان به صورت گسترده بررسی شود تا از زاویه¬ای دیگر به اعمال خود فکر کنیم. تحقیق حاضر با محوریت آیات و روایات به هدف بنیادی کاربردی انجام شده. پیشینه موضوع تحقیق با توجه به این که موضوع تحقیق ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان است در این زمینه تألیفات زیادی انجام شده همچون: 1) امام خمینی(ره): چهل حدیث، تألیف سال 1358: این کتاب شامل 40 حدیث ارزشمند از ائمه(ع) بوده سنت اربعین نویسی از قدیم در میان علمای دین معمول بوده است و شامل تذکرات اخلاقی و نکات عرفانی و حکمی است که 33 حدیث مربوط به اخلاقیات و مملکات و منجیات و 7 حدیث آخر در باب اعتقادات و معارف است. 2) محمد حسابدار، مفاتیح¬السعاده سال 1357 نویسنده با کند و کاو در میان آیات و روایات ائمه(ع) و با طرح برخی مباحث فقهی برداشت¬هایی اخلاقی که با روح دین و فقه سازگار باشد، ارائه می¬دهد. 3) امام خمینی(ره) تهذیب نفس و سیروسلوک امام(ره) سال 1387 این کتاب شامل اخلاق، تقوا و عرفان است که از آثار شفاهی و تألیفات و اسناد مکتوب امام(ره) تهیه شده در 3 بخش تهذیب نفس سیروسلوک و منازل و مقامات سلوک گردآوری شده و شامل 15 فصل است. وجه امتیاز این تحقیق با تألیفات ذکر شده این است که در این تحقیق ابتدا مفهوم نیت به طور کاملاً شفاف و واضح با استفاده از چند منبع بیان شده تا جایی هیچ تردیدی برای خواننده نماند. سؤال اصلی: ارتباط نیت با عمل در رفتار انسان چگونه است؟ سؤالات فرعی: 1)

مفهوم و حقیقت نیت و اخلاص چیست؟ 2) ارتباط نیت با عمل در رفتارهای فردی چگونه است؟ 3) ارتباط نیت با عمل در رفتارهای اخلاقی چگونه است؟ فرضیه تحقیق: نیت روح اعمال است. عمل هر فرد نشان دهنده باطن و نیت آن نیست و ارزش¬گذاری انسان ما طبق ظاهر اعمال است. کاری را عمل خیر می¬بینیم و کاری را عمل شر در صورتی که نزد خداوند اعمال بر اساس نیت ارزش داده می¬شوند شاید عملی که از دید ما نیک و پسندیده باشد نزد خداوند ارزشی نداشته باشد. پیش فرض تحقیق: کمال و نقص اعمال تابع کمال و نقص نیات است؛ زیرا که نیت صورت فعلیه و جنبه ملکوتیه عمل است. روش تحقیق: کتابخانه¬ای فیش¬برداری اسناد و مدارک معتبر تبیین استدلالی + شاهد و دلیل مفاهیم و متغیرها: نیت، اخلاق، عمل، عبادت، ارزش، ریا ساختار تحقیق: مفهوم¬شناسی برای شناخت مفاهیم اصلی در تحقیق مورد نیاز است. در رفتارهای فردی مثلاً عبادت باید ارتباط نیت با عمل مشخص شود که آیا در عبادت هم این رابطه مهم است یا نه؟ محدودیت¬ها و مشکلات: نبود وقت کافی و شیوه کار جدید نسبت به تحقیق¬های قبلی که کارشده از عوامل نقص در تحقیق است. فصل اول حقیقت نیت معنی نیت غرض، باعث و محرک است و این گاه خالص بوده و گاه آمیخته. از آدمی هیچ حرکتی به وجود نیاید تا این که سه حاجت داشته باشد: علم و اراده یعنی دانش و خواست و توانایی، حرکت تبع قدرت است و قدرت تبع اراده است و اراده تبع علم نیست. نیت از این هر سه عبارت از اراده است نه از قدرت و علم و اراده یعنی چیزی که وی را انگیزه دهد. نیت روح همه اعمال است، نظر حق تعالی از عمل به نیت است. مردم چهار دسته¬اند: یکی مال دارد به حکم علم خرج می¬کند دیگر می¬گوید اگر من این مال را داشتم چنین می¬کردم هر دو در ضرر برابرند و دیگری مالی دارد انفاق نمی¬کند دیگری می¬گوید اگر من هم داشتم چنین می¬کردم هر دو فرد در بزه برابرند. در بنی¬اسرائیل فردی از کوهی پر از ریگ بود عبور می¬کرد زمان قحطی بود گفت این همه گندم بودند من همه را به درویشان می¬دادم وحی آمد به رسول آن زمان که به فرد بگوید که خدای تعالی صدقات تو را پذیرفت و چندان ثواب داد که اگر تو گندم داشتی و صدقه می¬دادی همان حی آمد به رسول آن زمان که به فرد بگوید که خدای تعالی صدقات تو را پذیرفت و چندان ثواب داد که اگر تو گندم داشتی و صدقه می¬دادی همان بود. رسول خدا(صلی الله علیه و اله) فرمودند: یحشر الناس علی نیّاتهم؛ مردم در روز قیامت بر اساس نیت¬های خود محشور می¬شوند. اعمال فقط بر اساس نیت ما است و برای انسان همان است که نیت کرده پس کسی که هجرتش به سوی خدا و رسول است، سود هجرت به سوی خدا و رسول نصیب اوست و کسی که هجرتش به سوی دنیاست تا به مال دنیا برسد یا به سوی یک زن است تا به کام او دست یابد نصیبش از هجرت همان دنیا و زن است. امام صادق(علیه¬السلام) درباره نیت فرموده¬اند: آن که از نیت پاک و صادقانه بهره¬مند است دارای قلب سلیم است؛ زیرا سلامت قلب از خاطرات زشت، محصول نیت پاک و خالصانه در تمام شؤون برای خداست. «روزی که هیچ مال و اولادی سود نمی¬دهد مگر کسی که دلی سالم به پیشگاه خدا بیاورد.» انسان عاقل باید غرض و نفعی را از کاری بخواهد تا قصد انجام آن کار را برای رسیدن به ان غرض بنماید و به عبارت دیگر بدون عرض، قصد کاری نخواهد کرد مگر این که بیهوده کار باشد. پس همان غرض است که شخص را به ادای انجام کار وامی¬دارد. در وسایل¬الشیعه آمده«انما الاعمال بالنیات» یعنی کردار ما تابع قصد ماست، اگر غرض از کردار خدا باشد خوب است وگرنه بد است. خداوند به کسانی که نیت پاک و درست دارند پاداش می¬دهد همان طور که در روایت آمده: نیت درست باعث پاداش خوب می¬شود و در روایت دیگری آمده که: به درستی که خداوند بلندمرتبه به وسیله انگیزه¬ی خوب و باطن شایسته هر یک از بندگانش را بخواهد وارد بهشت می¬کند» در مقابل وقتی نیت بد باشد سبب گرفتاری می¬شود«چه بسیار کاری که نیت آن را نابود می¬کند» تعریف اخلاص اخلاص، یکی از مهمات آداب نیت که از مهمات جمیع عبادت است و حقیقت آن تصفیه نمودن عمل است از شائبۀ غیرخدا. خواجه عبدالله انصاری(قدس سره) می¬فرماید: اخلاص صافی نمودن عمل است از هر خلطی. گفته شده است که اخلاص پاکیزه نمودن عمل است از اینکه از برای غیرخدا در آن نصیبی باشد. اخلاص آن است که محرک انسان از هرگونه شائبۀ غیرالهی پاک باشد و می¬توان نام آن را«توحید نیت» گذاشت یعنی در تمام برنامه ما تنها به پروردگار و رضای او اندیشیدن اخلاص یکی از عالی¬ترین مراحل تکامل و مایه رستگاری انسان است امام علی(ع): «عمل، علم، دوستی، دشمنی، گرفتن، واگذاشتن، گفتار و خاموشی خود را برای خدا خالص گردان» اخلاص یعنی کار خود را برای خدا انجام دادن دوری از ریا، کبر، شرک و هر آنچه بوی غیرخدا از آن به مشام می-رسد. اگر اعمال و رفتار انسان صاف و خالص باشد جاودانه می¬شود و سرّ جاودانگی حرکت افعیاء و اولیا هم ناشی از اخلاص آن¬هاست. قرآن کریم یکی از صفات پیامبران را اخلاص معرفی می-کند و درباره حضرت موسی(ع) می¬فرماید: «واذکر فی الکتاب موسی انه کان مخلصاً و کان رسولاً نبیاً؛ و در این کتاب آسمانی از موسی یاد کن که او خالص شده و رسول و پیامبری والامقام بود» سوره مریم، آیه 51. رابطه نیت با عبادت هرکس قصد معصیت کند و انجام ندهد ملایکه را گوید بر وی منویس و اگر قصد خیر کند. یک حسنه بنویس اگرچه آن را انجام ندهد و چون انجام دهد ده بنویس و در بعضی و اخبار است که تضعیف می¬کند به هفتصد. آنچه در دل وجود دارد چهار درجه است. دو حالت اول حدیث نفس است که به دست فرد نیست. همان طور که خداوند می¬فرماید:«لایکلف الله نفساً الّا و سعها» اما آن دو که در اختیار است حکم دل است. مثلاً کسی که بدون طهارت نماز بخواند ثواب برده چون فکر می¬کرده که طهارت دارد و اگر فکر کند که طهارت ندارد و نماز بخواند گناه کار می¬شود، اگرچه یادش بیاد که طهارت داشته است این¬ها از احوال دل است. ابوحامد غزالی می¬گوید: نیت آن است که تصمیم¬ بگیری فرمان خداوند را درباره نماز به جای آوری و آن را بی¬کم و کاست انجام دهی و آنچه که باعث کاستی و بطلان نماز است. نگاه داری و همه این¬ها را تنها برای خدا و به امید پاداش و بیم از کیفرش و آرزوی نزدیکی به او انجام دهی و از این که با همه گستاخی ما و بی¬ادبی ما و سرکشی¬های بسیار، تو را اجازه داده که به مناجاتش پردازی منّتش را به گردن گیری. لزوم استمرار نیت تا پایان عبادت اگر فردی بعضی از وضو یا نماز به قصد قربت و بعضی دیگر را به قصد ریا انجام داده باشد آن قسمتی که با ریا انجام داده باطل است مثلاً در وضو اگر دست چپ را به قصد ریا بشوید باز به قصد قربت برگردد از سر گرفتن وضو نیاز نیست بلکه اعاده شستن همان دست چپ به نیت صحیح کافی است. اگر به سبب آن موالات که در وضو واجب است فوت نشود یعنی بتواند اعاده آن را کند قبل از آنکه اعضای سابق خشک شود و اگر موالات فوت شود و اعضای سابق خشک شده باشد اعاده آن صحیح نیست بلکه باید وضو را از سر بگیرد. استدام نیست بر دو قسم است: 1) استدام فعلیه یعنی استمرار نیست و همراه بودن آن با جزء جزء عمل عبادی تا پایان است به استدام حقیقی نیز تعبیر می¬شود. 2) استدام حکمیه یعنی استمرار حکم نیت تا پایان عمل که منظور از آن منتقل نشدن از نیت نخستین به نیتی دیگر است و باقی بودن اراده هر چند اجمالی کفایت می¬کند. وجوب استدام شرطی است یعنی صحت عبادت متوقف بر آن است. ارتباط اخلاص با عبادت سید بن طاووس(علیه¬الرحمه) می¬فرماید: «حتی عبادتی که از ترس آتش یا طمع بهشت باشد نیز حظّ نفس است آن عملی که خلوص حقیقی را باید داشته باشد، ندارد.» البته از نظر شرعی عمل صحیح و نسبت به امور دیگر البته خالص است لکن نسبت به درجات عالی خلوص که امیرالمؤمنین(ع) می¬فرماید: «تو را نمی¬پرستم از ترس آتش و نه شوق به بهشت بلکه تو را سزاوار پرستش یافتم، تو را پرستیدم» نیت به این مقام ناقص است، این که می¬گویند دو رکعت نماز عالم بهتر از یک سال عبادت جاهل است؛ زیرا عالم یعنی کسی که بفهمد حظوظ نفس را تشخیص دهد. ارزش همه چیز به آن چیزی است که برای او انسان عمل می¬کند نمازم که انسان می¬خواند ارزش به آن نیتی است که به آن نیت وارد نماز می¬شود و اخلاص نیت به اخراج غیرحق است از منزلگاه آن ذات مقدس. امام علی(ع) می¬فرماید: خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید. پس روزه با اخلاص رابطه خاصی دارد. اینکه وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد حاکی از اهمیت داشتن اخلاص است انسانی که از تمایلات نفسانی پرهیز کند و در زمان خاصی خودش را ملزم به رعایت دستورات فقهی و اخلاقی می¬کند آن هم در مدت یک ماه اگر اعمالش همراه با اخلاص نباشد آن ارزش معنوی خاص را نخواهد داشت. عمل هر فرد چگونه شکل می¬گیرد از مختصات انسان که خداوند او را با جمیع اوصاف مقدس خودش ایجاد کرده از این موجود پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) محقق شده است و«ابوجهل» هم است. کارهایی که از این انسان صادر می¬شود حسن و قبح و صلاح و فسادش، بستگی دارد به آن جهات روحی انسان. آن چیزی که فارق بین اعمال است، آن نیات است. مثل این که شمشیر دست دو نفر باشد و مثل هم فرود بیاید و مثل هم دو نفر را ملاک کند یکی از آن¬ها ارزشش مثل عبادت ثقلین باشد و یکی از آن¬ها طوری باشد که در فساد و تباهی قابل ذکر نباشد اما عمل یک عمل است این اختلاف برای روحیات انسان است. اختلاف قصدهایی است که روی آن قصدها و اغراضی که روی آن اغراض اعمال موجود می¬شوند. انگیزه اعمال به غایات است آن چیزی که اعمال را با هم مختلف می¬کند غایاتی است که انسان را وادار می¬کند به این که عملی را انجام بدهد و مراتب حسن و قبح فضیلت و رذیلت هم روی همین معناست. نیت ارادۀ باعثه به عمل است و آن تابع غایات اخیره است چنانچه این غایات تابع ملکات نفسانیه است که باطن ذات انسان و شاکلۀ آن را تشکیل می¬دهد، کسی که دارای حسب جاه و ریاست است و این حب، ملکۀ نفسانیه و شاکلۀ روح او شده است، غایت آمال او رسیدن به آن مطلوب است و افعال صادره از او تابع آن غایت است و داعی و محرک او همان مطلوب نفسانی است و اعمال او برای وصول به آن مطلوب از او صادر گردد مادامی که این حب در قلب اوست عمل او خالص نتواند شد. خالص کردن نیت از مطلق شرک کار بسیار بزرگی است که از هرکس بر نیاید و کمال و نقص اعمال تابع کمال و نقص نیات است؛ زیرا که نیت صورت فعلیه و جنبۀ ملکوتیۀ عمل است. خداوند در آیه(2) سوره ملک می¬فرماید: «آنکه مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید، و او توانای شکست¬ناپذیر و بسیار آمرزنده است.» سفیان از امام صادق(ع) نقل کند در تفسیر فرموده خدای تعالی فرمود: «قصد نکرده بیشتر شما را از حیث عمل ولیکن درست¬تر شما را از حیث عمل و این درستی ترس از خدا و نیت راست است با ترس» مراعات کردن عمل را تا خالص شود سخت¬تر از عمل است. خداوند می¬فرماید: «بگو هرکس عمل می¬کند بر شکل خود» یعنی بر نیت خود. در این حدیث، ثواب و نکویی عمل را مبتنی بر دو اصل شریف قرار داده است و میزان در کمال و تمامیت آن را این دو اصل قرار داده: یکی حذف و خشیت از حق تعالی و دیگر نیت صادقانه و اراده خالص. خوف و ترس از حق تعالی موجب تقوای نفوس و پرهیزکاری آن¬ها است و آن باعث شود که قبول آثار اعمال را بیشتر نماید. هر یک از اعمال حسنه یا سیئه را در نفس تأثیری است پس اگر آن عمل از سنخ عبادات و مناسک باشد تأثیرش آن است که قوای طبیعیه را خاضع قوای عقلیه کند و جنبه ملکوت نفس را بر ملک قاهر نماید و طبیعت را منقاد روحانیت نماید تا برسد به آن مقام که جذبات روحیه دست دهد و به مقصود اصلی رسد و هر عملی که این تأثیر را بیشتر کند و این خدمت را بهتر انجام دهد مقصود اصلی بر آن عمل بهتر مترتب است و غالباً افضلیت اعمال را میزان همین است و این حدیث(افضل الاعمال احمز ما) را می¬توان به همین نکته منطبق نمود. خداوند در سوره اسراء آیه 84 می¬فرماید: «بگو: هرکس بر پایه خلق و خوی و عادت¬های اکتسابی خود(شاکله¬اش) عمل می¬کند، پس پروردگارتان به کسی که راه یافته¬تر است داناتر است» شاکله به معنی سجیه است یعنی ذاتش هر جور باشد عملش بر طبق آن است اگر رحمانی است کارهایش همه خیر و رحمت است، به هرکسی که باشد، مقبول این درگاه است لکن اگر شاکله خراب و شیطانی باشد، دنیوی و مادی و پست باشد رفتار و گفتارش همه ضایع است چون از منشأ خراب صادر می¬شود. پس باید نخست این شاکله را درست کرد تا عملی که بر طبق آن واقع می¬گردد درست باشد، شاکله چگونه درست می¬شود بشر ابتدا بر سر دو راهی رحمانی و شیطانی، دنیوی و سجیه¬اش به آن بسته می¬گردد و تمام حرکاتی که از او سر می¬زند آنچه به چشم می¬بیند به گوش می¬شنود حتی لقمه¬ای که می¬خورد تمام این¬ها شاکله ساز است اگر با زبان ناسزا گفتی و نماز خواندی یبا نیت صادق نیست چون از شاکله خراب، نیت صادق بر نمی-خیزد. برای اصلاح شاکله و برای این که فرد بر عرش الرحمن برسد باید از هر حرامی بلکه مکروهی بپرهیزد و به هر واجبی بلکه مستحبی عمل نماید البته اصلاح شاکله سخت است. چرا نیت بهتر از عمل است رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) می¬فرماید: «نیه المؤمن خیر من عمله» نیت مؤمن بهتر از کردار اوست. از همه اعمال مقصود گردش دل است، از سجود نه مقصود آن است که پیشانی از هوا به زمین برسد بلکه صفت شود و از تکبر به تواضع برسد و مقصود از الله اکبر آن نیست که به زبان بیاید بلکه دل از تعظیم خویش بگردد و معظم خدای تعالی شود نیت خود در نفس دل است و عمل از جای دیگر سرایت خواهد کرد. امام صادق(علیه¬السلام) می¬فرماید: «و النیه افضل من العمل الا و ان النیه هی العمل» اگر نیت او خدای متعال باشد عمل او نیز به خداوند متوجه است و اگر نیت او این و آن باشد عمل او نیز به این و آن متوجه خواهد بود. آن کس که به طمع بهشت و ترس از جهنم خدا را عبادت می¬کند او هنوز در بند خود است و آزاد نیست این گونه افراد از شرک خفی بر کنار نمی¬باشند چون دانسته یا ندانسته حب ذات و خودخواهی آنان را به کار گماشته اما عارفان بالله خود را در فنای حضرت حق می¬بینند این¬ها قصد را وجه حق کرده¬اند و نیت و شهود را در دل دارند. آن¬ها می-خواهند به جنت شهود برسند همان طور که خداوند در آیه 52 انعام می¬فرماید: «و آنان که بامدادان و شامگاهان پروردگارشان را می¬خوانند[و با این خواندن] خشنودی او را می¬خواهند، از خودسران نه چیزی از حساب آنان بر عهده توست و نه چیزی از حساب تو بر عهده آنان است تا آنان را برانی و[به سبب راندنشان] از ستمکاران باشی. یکی از عرفا می¬گوید: کاش خداوند بهشت و دوزخ را از میان برمی¬داشت تا بندگان یک سجده خالص برای او به جای آورند. در احادیث بیان شده که نیت از عمل افضل است، بلکه نیت تمام حقیقت عمل است» نیت صورت کاملۀ عمل و فصل محصل او است و صحت و فساد و کمال و نقص اعمال به آن است چنان که عمل واحد به واسطه نیت گاهی تعظیم و گاهی توهین است. ظاهر نماز علی(ع) و نماز فلان منافق در اجزاء و شرایط و صورت ظاهری عمل هیچ تفاوتی ندارد. لیکن آن یک با آن عمل معراج الی الله کند و صورتش ملکوت اعلی است و دیگری با آن عمل به جهنم سقوط کند و صورتش ملکوت اسفل است. همانا عمل هرگاه به دو جزء شود، جزء قلبی یعنی نیت از جزء جسمی یعنی آنچه که از جوارح مادر می¬شود، بهتر بوده، و ثوابی که بر قلب مترتب است، بیش از ثوابی است که به اعضا مترتب است از این روست که خداوند در آیه 37 سوره حج می¬فرماید: «هرگز گوشت¬هایشان و خون¬هایشان به خدا نمی¬رسد بلکه تقوای شما به او می¬رسد. این گونه آن¬ها را برای شما رام و مسخر کرد تا خدا را به شکرانه اینکه هدایتتان کرد به بزرگی یاد کند و نیکوکاران را[به لطف و رحمت خدا] مژده¬ ده». مؤمن به مقتضای ایمانش خیرهای زیادی را نیت می¬کند که موفق به عمل نمی¬شود یا از روی ناتوانی از دست¬یابی به اسباب یا به علت عدم مساعد بودن وقت برای عمل یا به جهت ممانعت رذیلت نفسانی از آن¬ها، پس از دست¬یابی به اسباب، مانند کسی که نیت می¬کند اگر خداوند برایش مال عطا کند، در راهش انفاق کند. سپس وقتی به او مال می¬دهد، بخل از انفاق بازش می¬دارد. پس نیت او بهتر از عملش است. از امام صادق(علیه¬السلام) پرسیدند که چگونه نیت بهتر از عمل می¬شود؟ امام فرمودند: از آن رو که عمل به منظور ریا برای مخلوقین صورت می¬گیرد، ولی نیت برای پروردگار عالمیان خالص است. پس همانا خداوند عزوجل چیزی را که به نیت عطا می¬کند به عمل عطا نمی¬کند. آن گاه فرمود: بنده در روز نیت می¬کند که نماز شب بخواند پس خواب برایش غالب شده و می¬خوابد ولی خداوند برایش نمازش را نوشته و نفش را تسبیح می¬نویسد و خوابش را برایش صدقه قرار می-دهد. نیت تنها از عمل خالی و بدون نیت بهتر است. حال آنکه در این صورت(= در عمل بی¬نیت) متصف به خیر بودن نیست، از این روی ترجیحش به خیریت فاقد معنا است و گفته شده سبب ترجیح این است که نیت مخفی بوده و کسی جز خداوند متعال از آن مطلع نیست ولی عمل آشکار است و فعل پنهان افضل است این با اینکه فی نفسه صحیح است ولی مراد حدیث این نیت چرا که اگر کسی نیت کند خداوند متعال را با قلبش یاد نموده یا در خصوص مصالح اهل ایمان فکر کند به مقتضای حدیث نیتش بهتر از عملش است که ذکر و فکر است با اینکه در این خصوص هم نیت و هم عمل در مخفی بودن اشتراک دارند و بدیهی است که ذکر و فکر از نیت آن دو بهتر می¬باشد. عمل بدون نیت برنامه اسلام این است که هر عملی را با رنگ نیت و انگیزه آن می¬پذیرد حدیث معروف پیامبر(ص): «لا عمل الا بالنیه» بیانگر همین حقیقت است. بدون نیت و با ظاهرسازی تنها عمل به درد نمی¬خورد. عبادت بدون نیت لغو است. نیت به زبان گفتن یا به دل گذراندن نیست بلکه آن میل دل است که تو را می¬جنباند و به کار وا می¬دارد و آن نیت است چه به قلب بگذرانی یا به زبان هم بگویی. از دیدگاه اسلام کار اخلاقی و ارزشمند کاری است که به نیت خدا و برای او و رضایت او انجام گیرد مقوم ارزش اخلاقی کار این است که به منظور تحمیل رضایت و خشنودی خداوند انجام گیرد. در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که تقریباً به طور مطلق رضای خداوند را مقوم ارزش اخلاقی کار ما معرفی می¬کند و در مقابلش نیت ما و انگیزه¬هایی که مخالف با رضای خداوند و نامناسب با آن باشد موجب سقوط فعل از ارزش اخلاقی دانسته به عنوان ضدارزشی اخلاقی مطرح می¬کند. تأثیری که نیت انسان روی کار و کار از مسیر نیت در تکامل نفس و رسیدن انسان به سعادت ابدی دارد. یک تأثیر طبیعی و تکوینی است نه قراردادی. نیت رابطه¬ی تکوینی با عمل دارد و به آن حیات می¬دهد عمل بدون نیت یک کالبد مرده است که ارتباطی با دل و روح فاعل پیدا نمی¬کند و نتیجه¬ای نمی¬بخشد رابطه اعمالی که در خارج انجام می¬دهیم با کمال نفس به وسیله¬ی نیت و انگیزه¬ای برقرار می¬شود که از سوی نفس به آن کار تعلق خواهد گرفت. بنابراین اگر در عملی نیت نباشد یا نیت صحیحی نباشد آن عمل موجب کمالی برای نفس نخواهد بود. اخلاق معیار ارزش عمل اگر نیت خدایی و عمل هم تنها برای خدا باشد او را به مقامات عالیه می¬رساند ولی اگر به نیت شیطانی باشد یا مخلوط از شیطانی و رحمانی باشد هرچند به دلش بگذراند: قربه الی الله، به ظاهر خوبی که باشد ارزش ندارد فردا دستش خالی است. صدق نیت و اخلاص نیت اگر درست شد، بقیه هم درست می¬شود. اگر اخلاص باشد، عمل فوق¬العاده پرارزش است والا فاقد ارزش خواهد بود. خداوند در آیه 110 سوره کهف می¬فرماید: «بگو جز این نیت که من هم بشری مانند شمایم که به من وحی می¬شود که معبود شما فقط خدای یکتاست پس کسی که دیدار پروردگارش را امید دارد پس باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند.» در شأن نزول این آیه از پیامبر(ص) نقل شده است شخصی خدمتش آمد عرض کرد: یا رسول الله من در راه خدا انفاق می¬کنم و صله رحم به جا می¬آورم و این اعمال را فقط به خاطر الله انجام می¬دهم اما هنگامی که مردم از این اعمال من سخن می¬گویند و ستایش می¬کنند مسرور و خوشحال می¬شوم، این اعمال من چگونه است؟ پیامبر(ص) سکوت فرمود و سخنی نگفت تا این که آیه فوق نازل شد و به این سؤال پاسخ داد«که تنها عملی مقبول درگاه خدا است که با اخلاص کامل همراه باشد» منظور از این روایت آن حالت سرور غیراختیاری نیست بلکه حالتی است که انگیزۀ عمل انسان گردد و یا حکایت از عدم خلوص نیت کند. عمل خالص تا آن حد در اسلام مورد اهمیت است که در حدیثی از پیامبر(ص) آمده: «من اخلص الله اربعین یوماً فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه؛ کسی که چهل روز اعمال خود را خالصانه انجام دهد خداوند چشمه¬های حکمت و دانش را از قلبش بر زبانش می¬گشاید.» معلمی کار انبیاست و به حقیقت نیازمند اخلاص است هرچه اخلاص در عمل بیشتر باشد باارزش¬تر است. اگر معلم، تنها برای خدا و خشنودی او در راه آموزش گام بردارد تأثیر کلام او بالا می¬رود و از اجر و پاداش اخروی نیز بهره¬مند می¬شود. در حدیثی از امام علی(ع) آمده است: «کسی که عملش به اخلاص همراه نباشد پذیرفته نشود.» اخلاص و یکرنگی موجب ثبات شخصیت و ریاکاری نشانه تزلزل شخصیت آدمی است. آن چیزی که حجم عمل را زیاد می¬کند ولو حجم مادیش کم است، آن اخلاص است. راه خالص کردن نیت در طاعت¬ها، تقویت ایمان است به شریعت و تقویت ایمان با بزرگ شماری ثواب طاعت¬ ما با خلوص نیت به دست می¬آید و زمانی که ایمان قوی شد چه بسیار بختی از نفس به فعل طاعت با خلوص نیت برانگیخته شود. کسی که به نیت داشتن کودک ازدواج نکرده بلکه نیتش تنها اشباع شهوت است باید ایمانش به بزرگی ثواب کوشش در زیاد کردن است. محمد(ص) را تقویت نموده و سختی¬های داشتن فرزند را از نفس خود دفع کند زمانی که چنین کرد رغبتی از نفش برای تحمیل کودک به منظور ثواب برانگیخته خواهد شد. وقتی یک فرد نیکوکار بیمارستانی به وجود می¬آورد یا اقدام به کار دیگری در امور فرهنگی یا بهداشتی و یا اقتصادی کشور انجام می¬دهد شک نیست که عمل او از نظر اجتماعی و در مقیاس تاریخ نیکو است، یعنی کاری مفید و نافع از برای اجتماع است تفاوتی نمی¬کند خواه هدفش ریاکاری و تظاهر و اشباع غرایز نفسانی باشد یا آن که هدفش انسانی و عالی و غیرفردی و مافوق مادی باشد در هر صورت از لحاظ اجتماع یک مؤسسۀ خیریه به وجود آمده است و قضاوت تاریخ در مورد اعمال نیک و بد مردم همیشه از همین جنبه و در همین بعد است. تاریخ هرگز به نیت اشخاص کاری ندارد وقتی سخن از شاهکارهای هنر و صنعت در اصفهان به میان می¬آید کسی کاری ندارد به این که پدیدآورنده مسجد شیخ لطف الله یا مسجد شاه یا سی و سه پل چه نیتی و هدفی داشته است، تاریخ پیکر را می¬بیند و نام عمل را«عمل خیر» می¬گذارد. یک تفاوت اصیل در میان قوانین الهی و بشری همین است که قوانین الهی دوبعدی است ولی قوانین بشری یک بعدی است. وقتی یک دولت برای مصالح کشور اقدام به وضع مالیات می¬کند هدفش فقط به دست آوردن پول و تأمین هزینه کشور است. دولت نظری ندارد که پرداخت کننده مالیات چه نیتی دارد. هم چنین وقتی که برای دفاع از کشور سربازانی را به زیر پرچم احضار می¬کند به نیت سربازان کاری ندارد او می¬خواهد که سرباز در میدان جنگ با دشمن نبرد کند برای دولت تفاوتی ندارد که سرباز با رفتار و میل بجنگند یا از روی ترس از مسلسلی که پشت سرش قرار دارد. نبردش خودنمایی باشد، به انگیزه حماسه¬ها و تعصب¬های احمقانه باشد یا از برای دفاع از حق و حقیقت. ولی در قوانین الهی چنین نیت در این قوانین مالیات و سربازانی به طور مطلق خواسته شده است بلکه توأم با نیت خالص و قصد قربت خواسته شده است. اسلام عمل با روح می¬خواهد نه عمل بدون روح اگر مسلمانی زکات خود را بدهد ولی شائبه ریا در آن باشد پذیرفته نیست. اگر به جهاد برود ولی برای خودنمایی باشد، قبول نیست. قانون الهی می¬گوید: سرباز اجباری به درد من نمی¬خورد من سربازی می¬خواهم که روحاً سرباز باشد، سربازی که ندای«ان الله من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه؛ خدا از مؤمنین جان¬ها و دل-هایشان را خریداری فرموده است و از برای ایشان دو برابر آن بهشت است.» او را به حرکت در آورد. امام صادق(ع) فرمودند: «کارتان را برای خدا قرار دهید نه برای مردم زیرا هرچه برای خدا است، برای خدا(به سوی خدا) است و هرچه برای مردم است، به سوی خدا بالا نمی¬رود.» نیت جان عمل است و همان طوری که تن آدمی شریف است به جان آدمیت شرافت عمل آدمی نیز بستگی به جان آن دارد، جان عمل همان اخلاص است. خداوند عزوجل می¬فرماید: «من بهتر شریکم هر که با من دیگری را شریک کند در کاری که می-کند از او نپذیرم(همه را به آن شریک واگذارم) جز همانچه خالص برای من باشد.» هم چنان می¬فرماید: «هرکه به مردم وانماید آنچه را خدا دوست می¬دارد و در نمانی بر آنچه خدا بد می¬دارد با خدا مبارزه کند خدای را ملاقات کند در حالی که او را دشمن دارد.» یعنی کسی که خود را به مردم، اهل عبادت نشان دهد و در نمانی اهل معصیت باشد خدا او را دشمن می¬دارد. اخلاص بعد از عمل در حدیثی آمده: «الابقاء علی العمل حتّی یخلص اشدّ من العمل» یعنی انسان از اعمالی که می-کند باید مراعات و مواظبت نماید چه در حین انجام آن و چه بعد از آن؛ زیرا گاه می¬شود که انسان در حال انجام عمل آن را بی¬عیب و نقص تحویل دهد و خالی از ریا و عجب باشد ولی بعد از عمل به واسطه ذکر آن به ریا مبتلا شود. چنانکه در حدیث کافی جلد 2 وارد است: «از حضرت باقر(علیه¬السلام) روایت شده که فرمود: مراعات عمل سخت¬تر است از عمل، راوی گفت: مراعات عمل چیست؟ فرمود: مرد حله می¬کند یا اتفاقی می¬نماید برای خدای واحد بی¬شریک؛ یعنی ریا در عمل نمی¬کند. پس نوشته شود آن عمل برای او پنهانی و ثواب پنهانی به او دهند. پس از آن ذکر می¬کند آن عمل را پس محو شود آن و نوشته شود برای آو آشکارا؛ یعنی ثواب عبادت آشکارا به او دهند. پس از آن ذکر کند آن را، پس محو شود آن و نوشته شود برای او ریا. انسان تا آخر عمر هیچ¬گاه از شر شیطان و نفس در امان نیست انسان باید مهار نفس سرکش را از دست ندهد که به مجرد غفلت انسان را به خاک هلاکت کشاند. در هر حال به خدا پناه برد از شر شیطان و نفس اماره. خداوند در سوره یوسف، آیه 53 می¬فرماید: انّ النفس الاماره بالسّوء الّا ما رحم ربّی. راه رسیدن به اخلاص خالص هر چیزی است که غیرش با او نباشد و خودش تنها باشد مثلاً طلای خالص یعنی جز طلا چیزی نیست، مس نیست، عمل باید خالص برای خدا باشد یعنی داعی انس و محرکش تنها تقرب به حق باشد نه غیر، پس اگر هم می¬تواند به خدا نزدیک شود و هم نظر چیز دیگری است، خدا نمی¬پذیرد. همان طور که در آیات 82 و 83 سوره ص آمده است: «شیطان گفت به عزتت سوگند همه آنان را گمراه می¬کنم مگر بندگان خالص شده است را» اخلاص سر خداوند است. پیامبر(صلی الله علیه و آله): «قال الله تعالی الاخلاص سر من اسراری استودعه قلب من احببته من عبادی» خداوند متعال فرموده است: اخلاص سری از اسرار من است در قلب کسانی از بندگانم که آن¬ها را دوست دارم به ودیعه و امانت می¬گذارم.

برای رسیدن به اخلاص چند روش وجود دارد: 1) تقویت ایمان و شناخت نسبت به ذات متعالی خداوند 2) فکر کردن درباره ارزش اخلاص: اخلاص فرمان الهی به ادیان الهی، نعمت پنهانی خداوند به بنده محبوب خود، باعث دیدار پروردگار هستی، مایه رهایی از حساب روز قیامت، موجب برخورداری از پاداش¬های بی¬پایان اخروی، باعث عدم تصرف شیطان در آدمی است. 3) فکر کردن درباره ضررهای اخلاص نداشتن در روایات آمده که عدم اخلاص نوعی کفر، شرک، نفاق، نیرنگ با ذات حق تعالی، مایه خشم خداوند و باعث عدم قبولی اعمال، شفاعت، اجابت دعا می¬باشد. 4) هماهنگی و همانندی بندگی در ظاهر و پنهان: این هماهنگی باید به گونه¬ای باشد که حضور دیگران تأثیری در چگونگی بندگی او بگذارد. 5) بندگی همه جانبه: پیروی فرمان ذات حق تعالی در همه واجبات، ترک محرمات، انجام مستحبات، ترک مکرومات و حتی در انجام مباحات نه این که مثلاً نماز بگذارد، در عین حال حسادت و غیبت هم داشته باشد. 6) احساس عجز و کوتاهی در بندگی: بنده در عین بندگی و اخلاص، خود را عاجزتر از آن بداند که بتواند حق بندگی و اخلاص در بندگی را به جا آورد، لذا انبیاء و اولیا با این که از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند، در راز و نیاز، خود را عاجزتر از این می¬دانستند، بندگی شایسته ذات حق تعالی به جا آورند. لذا نبی خاتم می¬فرماید: بندگی شایسته تو را به جا نیاوردیم. 7) دعا وسیله¬ای است برای حل گره¬ها و دردهای دنیوی و معنوی امام سجاد(ع) از خداوند عاجزانه خواستار اخلاص در بندگی هستند: خدایا همه این¬ها(اعمال) را از ریای ریاکنندگان خالص بگردان تا احدی از شریک تو قرار ندهیم و جز تو مرادی بر نگزینیم. نتیجه¬گیری راه خالص کردن اعمال از همه مراتب شرک و ریا منحصر به اصلاح نفس است که آن سرچشمه تمام اصلاحات و منشأ همه¬ی کمالات است. اگر انسان حب دنیا را به ریاضت از قلب خارج کند غایت مقصد او دنیا نخواهد بود و اعمال او از شرک اعظم که جلب توجه اهل دنیا و حصول موقعیت در نظر آن¬هاست، خالص می¬شود اگر فرد با ریاضت نفس بتواند حب نفس را از دل بیرون کند هر مقداری که دل او از خودخواهی خالی شود و خداخواه شود و اعمال او از شرک خفی نیز خالص می¬شود و تا زمانی که حب نفس در دل او است مسافر الی الله نیست و اول قدم سفر الی الله ترک حب نفس است و این موضوع نشان دهنده اهمیت زیاد نیت و اخلاص است طوری که صحت و فساد و کمال و نقص اعمال به آن بستگی دارد.

منابع و مأخذ 1. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه، 1377، چاپ پانزدهم، جلد 12. 2. امام خمینی(ره)، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1393، چاپ 58. 3. امام خمینی(ره)، درس¬هایی از امام اخلاص و تقوا، انتشارات تسنیم، سال 1389، چاپ اول. 4. امام خمینی(ره)، تهذیب نفس و سیر و سلوک، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره)، 1391، چاپ سوم. 5. شهید دستغیب، اخلاص و انفاق، دفتر انتشارات اسلامی، سال 1395، چاپ دوم. 6. استاد حسین انصاریان، تفسیر صحیفه سجادیه، انتشارات دارالعرفان، 1389، چاپ اول، جلد 8. 7. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ناشر صبح پیروزی، 1392. 8. محمد حسابدار، مفاتیح¬السعاده، انتشارات توشه، 1375، چاپ دوم. 9. علامه ملامهدی نراقی، جامع¬السعادات، انتشارات قائم آل محمد(ص)، 1391، چاپ سوم، جلد دوم. 10. آقا جمال¬الدین خوانساری، نیت و اخلاص، 1359. 11. امام محمد غزالی، کیمیای سعادت، انتشارات گنجینه، 1390، چاپ یازدهم، جلد دوم. 12. علی باقر شیخانی، سید حسین اسحاقی، سریر سخن، ناشر هاجر، 1394. 13. سعید هاشمی، عرفان زندگی، ناشر براق، 1390، چاپ اول. 14. سیدمحمود حسینی سیرجانی، کلید سعادت، نشر روح، 1370، چاپ اول. 15. علامه سید عبدالله شبر(قدس سره)، اخلاق انتشارات آل علی(ع)، 1393، چاپ سوم. 16. سایت اسلام کوئیست نت 17. سایت ویکی فقه دانشنامه حوزوی 18. سایت ضیاء الصالحین 19. سایت دانشنامه اسلامی 20. فرهنگ الفبای الرائد 21. فرهنگ عبدالحمید سیاح