ارزش قرض الحسنه و آثار آن در قرآن و روایات

رقیه اصغری

مدرسه علميه كوثر

چکیده

مقاله حاضر با عنوان ارزش قرض الحسنه از منظر قرآن کریم و روایات ائمه معصومین – علیهم السلام – به دنبال شناخت ارزش و آثار قرض به انسان¬ها از منظر قرآن کریم و روایات است. این پژوهش با شیوه توصیفی – تحلیلی، با مراجعه به منابع کتابخانه¬ای به دنبال کشف پاسخ این سؤال است که رویکرد قرآن کریم و روایات ائمه معصومین – علیهم السلام – به ارزش و جایگاه قرض الحسنه چگونه است. قرض الحسنه دارای آثار است که مادی آن عبارتند از: برکت اموال، دوری بلا، طول عمر، شفای مریض و… . آثار اجتماعی: گسترش رفتارهای الهی در جامعه، ایجاد محبت، پرداخت حقوق متقابل، کاهش روحیه تکاثر و کنز در مردم و …. آثار اقتصادی عبارتند از: قرض الحسنه موجب تقویت نظام اسلامی می‌گردد، قرض موجب به کار افتادن پول‌های راکد و بی استفاده مردم می‌شود.

کلید واژگان تحقیق عبارتند از: قرض، وام، قرض الحسنه، آیات، روایات.  

مقدمه

بی¬تردید اقتصاد در پیشرفت وشکوفایی جامعه انسانی نقش مؤثر و حیاتی دارد. پیشرفت اقتصادی مطلوب نیازمند یک نظام اقتصادی سالم است. نظام اقتصادی اسلام سالم‌ترین نظام‌های اقتصادی دنیاست. داد و ستد تعاونی، با روحیه‌ای ایثار و همکاری به نام «قرض‌الحسنه» یکی از زیر مجموعه‌های نظام اقتصادی اسلام است. برای احیا و ترویج هرچه بیشتر و بهتر این فرهنگ سازنده، تلاش بیشتر و همت مضاعف لازم است، اما متأسفانه از لحاظ تئوریک نوشتاری کمتر به آن پرداخته شده است. بر این اساس ضروری می‌نمود در این نگارش پیرامون این موضوع مهم پرداخته و گامی برای تشویق و ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه بر داشته شود. از آنجا که در قرآن مجید واژه‌ی «قرض» به طور متعدد آمده است اما هیچ کدام به معنای قرض که در بین مردم رایج و معمول است نیست بلکه دارای یک معنای عام و کلی است که تمام این انفاق‌های در راه خیر را شامل است و قرض‌الحسنه متعارف می‌تواند یکی از مصادیق آن کلی قرار گیرد طبعاً ویژگی‌های که برای کل متصور است برای مصادیق نیز تصوّر می‌گردد. در این نوشتار به منظور بررسی برخی آثار و تأثیرات قرض‌الحسنه بر افراد، از منظر قرآن و ائمه اطهار –علیهم السلام-، بعد از واژه شناسی، ابتدا پیرامون آیه‌ای از قرآن کریم پرداخته و سپس پژوهشی پیرامون تفسیر آن داشته و ارتباط آن را با موضوع قرض برای نیازمند جامعه، تبیین نموده است؛ و در بخش دیگر در باره‏ی پاداش و آثار قرض‌الحسنه در زندگی انسان و جامعه بشری، از منظر ائمه اطهار –علیهم السلام- پرداخته شده است.   یکی از کارهای خداپسندانه¬ای که می¬توان با آن، گره¬ای را گشود، غبار غمی را از چهره گرفته¬ای سِتُرد، دلی را شاد کرد و اسباب خرسندی خداوند سبحان را به ارمغان آورد، قرض دادن است. اهتمام بدین مهم به گونه¬ای است که خداوند، وام دادن به غیر را قرض دادن به خود به حساب آورده است. 1- مفهوم قرض 1-1- قرض در لغت واژه «قرض» در لغت به معنی بریدن با دندان است و مالی را که به دیگری داده می‌شود به شرط بازگرداندن (عین یا بدل آن) قرض می‌خوانند(راغب اصفهانی، 1412، ص400 )؛ گویا قرض دهنده، آن مال را از بقیّه احوالش بریده است (جوادی آملی، 1385، ج11، ص583) 1-2- قرض در اصطلاح اصطلاح فقهی یکی از عقدهای شرعی است که به واسطه آن کسی مدیون و وامدار دیگری می شود. تحقق شرعی قرض دادن به دیگری منوط به ایجاب و قبول است، البته به شرطی که دهنده وام شرط زیاده در بازپرداخت مال نداشته و گیرنده مال قصد بازپرداخت وام را داشته باشد. در این صورت به محض واگذاری مال به گیرنده وام، وی حق تصرف در آن مال را دارد، و مال مفروض در زمره دیون وی قرار می گیرد که در صورت شرط زمان در بازپرداخت وام، وی ملزم به بازپرداخت آن در زمان مشخص است وگرنه به محض طلب قرض دهنده، ملزم به بازپرداخت مال است.(همو)

قرض الحسنه در لغت در قرآن کریم، واژه «حسن» صفت قرض الحسنه قرار گرفته است؛ حسن یعنی زیبا و نیکو(قرشی، 1371، ص135) و قرض نیکو آن است که از مال حلال باشد و آن را با منّت گذاردن و اذیّت، ضایع نکند(طبرسی، 1375، ج2، ص608)

قرض الحسنه در اصطلاح قرض الحسنه اصطلاحاً بین مردم به وام گرفتن معروف است و برای آن کارمزد نباید پرداخت کنند و آن را از مصادیق دینی می‌دانند. در اصطلاح فقها، قرض آن است که مالی به دیگری تملیک شود به طوری که او نیز ضامن بازپرداخت عین یا مثل یا قیمت آن چیز گردد.(موسوی خمینی، بی¬تا، ص149) قرض الحسنه در فرهنگ و اصطلاح قرآنی، معنایی جامع دارد که شامل قرض الحسنة فقهی نیز می‌شود. زیرا از منظر قرآن کریم هر کار خیری که انسان برای خدا انجام دهد، قرض الحسنه برای اوست؛ خواه عبادت اصطلاحی باشد مانند نماز و روزه یا انفاق مالی یا کارهای خدماتی و عام المنفعه باشد: مانند مسجد و مدرسه سازی، یا جبهه رفتن و جهاد در راه خدا.(جوادی آملی، ص587)

قرض در اصطلاح حقوقی در قانون مدنی ایران ماده‌ی 648 ضمن استعمال واژه‌ی قرض از آن چنین تعریف شده است: «قرض عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر تملیک می‌کند که طرف مزبور، مثل آن را از حیث مقدار و جنس و وصف رد نماید و در صورت تعذر رد مثل، قیمت یوم الرد را بدهد». (طاهری، ج 4، ص 33) در این ماده قانون هم به قرض و هم قیمی و هم قرض با کالا و هم با نقد و پول اشاره شده است. 2- قرض در قرآن کریم در قرآن کریم، قرض در ردیف مسائلی چون صدقه، انفاق، زکات و نماز آمد، و این حاکی از اهمیت آن است. همان‌طور که نماز با تعالی روح و رشد عبودیت، موجب ارتباط با مبدأ هستی است و به جا آوردن آن موجب دوری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی می‌گردد، قرض و صدقه و انفاق و زکات هم موجب تقرب به خداوند عالم می‌شود. خداوند می‌فرماید: «ای پیامبر! از مؤمنان زکات بستان که مال و جان آنان پاک گردد. همچنین صدقه و زکات و انفاق، چه واجب و چه مستحب؛ تعالی بخش روح و اوج ارتباط انسان با خداوند است و علاوه بر این در جامعه تعدیل ثروت و توازن اجتماعی را به بار می‌آورد.(توبه، 103) اگر روزی بشر به مرحله‌ای از رفاه اقتصادی برسد، باز هم برای این منظور قرض و صدقات و خمش و زکات لازم است. بحث از قرض در قرآن در 5 سوره آمده است: بقره، مائده، تغابن، مزمل و حدید؛ و در مجموع در دوازده آیه بحث از قرض شده و در همه موارد «قرضاً حسناً» آمده است. این آیه با لحنی بسیار زیبا و احساس برانگیزی مردم را به کمک کردن به یکدیگر دعوت می‌کند و به آنان تذکر می‌دهد که وقتی کسی از مال خود انفاق می‌کند و مال خود را در اختیار نیازمندان می‌گذارد، به منزله‌ی این است که به خدا قرض داده باشد، روشن است که خدا نیازی به قرض ندارد و او بی نیاز مطلق است ولی با این تعبیر بندگان خود را به کمک کردن به یکدیگر تشویق می‌کند و می‌خواهد آن‌ها بدانند که این کار نیک آن‌ها بدون پاداش نیست و همان‌گونه که وقتی کسی به کسی قرض بدهد، بدهکار در موقع خود بدهی را خواهد پرداخت در اینجا نیز خداوند خود را بدهکار چنین افرادی فرض می‌کند آن هم به این صورت که موقع پرداخت بدهی، آن را چندین برابر خواهد داد و کسی که به دیگران احسان می‌کند پاداش عمل خود را چند برابر مقابل آن خواهد یافت. در پایان آیه یک مطلب مهم را بیان می‌کند و می‌فرماید: این خداست که روزی کسی را می‌بندد و یا می‌گشاید. البته می‌دانیم آن خود از روی ضوابط و معیارهایی است که بعضی از آن‌ها را می‌دانیم و از جمله‌ی آن‌هاست کار کردن و تلاش برای کسی درآمد بیشتر که در غالب وارد باعث فراوانی روزی می‌شود. تنبلی و سستی و کم کاری باعث تنگدستی می‌شود ولی جز این‌ها ضابطه‌ها و معیارها و عوامل دیگر هم وجود دارد که از آن‌ها بی¬خبر است ولی به هر حال تنگی و گشادی روزی در دست خداست و همه به سوی او بر می‌گردند. (یعقوب، جعفری، ج 1، ص 565.)

- قرض‌الحسنه در سنت

مؤمن خود را مقروض نمی‌کند. قرض خواستن بدون نیاز و اضطرار خلاف منش و شخصیت انسانی است و در روایات اسلامی قرض بدون حاجت مکروه دانسته شده است و اساساً هر فرد مؤمنی باید بکوشد تا خود را مقروض نکند، چه اینکه فردی که مقروض می‌شود، خود را در مقبل طلبکار کوچک می‌بیند و احساس سرافکندگی می‌کند و این، دور از کرامت ذاتی انسان است که خداوند به او داده و انسان را گرامی داشته است، مضافاً اینکه فرد مقروض، آسایش روحی و تمرکز فکر خود را از دست می‌دهد و چه بسا از انجام کارهای مثبت و مفید که نیازمند آرامش روحی است، باز ماند. در قرآن مجید و احادیث متعددی که در دست است که برای ادای قرض، ثواب زیادی بیان شده، اما از سوی دیگر، دریافت قرض، خاصه بدون نیاز مورد مذمت قرار گرفته است. از رسول خدا -صلی الله علیه و آله و سلم- روایت شده است که آن حضرت می‌فرماید: «ایاکم و الدَّین فانه شین الدین»(حرعاملی، ج13، ص77) بپرهیزید از مدیون شدن که آن موجب خواری دین می‌شود. همچنین از امیرالمؤمنین -علی علیه‌السلام- روایت شده است: «ایاکم و الدین فانه مذله بالنهار و مهمه بالیل؛ (همو) بپرهیزید از اینکه خود را مدیون سازید که آن موجب ذلت روز و غم شب است.» نتیجه طبیعی قرض گرفتن است بنابراین تا انسان تا ناچار نباشد بهتر است که قرض نگیرد. قرض دادن از ثمرات سخاوت و فضل است و ثواب آن بی‌نهایت است. حضرت امام محمد باقر –علیه السلام- فرمود: «هر که به مردی قرض دهد تا زمانی که قدرت بر اداء آن داشته باشد، مال او در زکوة است و خود او با ملائکه در نماز است تا آن را بگیرد.» ثواب قرض دادن مانند زکات شمرده شده است و قرض دهنده در عالم معنا با ملائکه در حال نماز خواندن و عبادت است و این ارزش قرض را به وضوح تصریح می¬کند. و در حدیثی دیگر از امام صادق –علیه السلام- مروی است که بر در بهشت چنین نوشته شده است: «ثواب صدقه را ده مقابل می‌دهند و ثواب قرض را هیجده مقابل» (فیض کاشانی، 1380، ص59) در حدیثی دیگر فرموده است: «هر مؤمنی که به هر مؤمنی از برای خدا قرض دهد در هر آنی ثواب صدقه را دارد تا مال به او برسد.» سرّ مطلب در این است که در هر آنی می‌تواند آن را مطالبه کند و چون مطالبه نکند ثواب صدقه دارد. البته مراد از قرضی که ثواب آن رسیده است، قرض الحسنه‌ای است که از برای خدا باشد اما قرضی که به واسطه آن نفع دنیوی به صاحب مال می‌رسد و غرض او نفع بردن است، ثوابی ندارد. (نراقی، 1386ف ص348) ثواب قرض دادن در لحظه به لحظه زندگی قرض دهنده وجود دارد و مؤمنین را ترغیب می¬کند که به برادران دینی خود قرض بدهند. در حدیثی آمده است: «مؤمنی نیست که به مومن دیگری قرض دهد و ثواب آن را از خدای تعالی بخواهد مگر آنکه خداوند اجر آن را برای او به حساب صدقه بگذارد تا آن مال به وی بازگردد؛ -یعنی پیوسته ثواب صدقه دادن دارد-( فیض کاشانی، 1380، ص59) در حدیثی از پیامبر اکرم –صلی الله علیه وآله و سلم- نقل شده که فرمودند: «کسی که به برادر خود قرض دهد، در برابر هر درهمی که قرض داده هم‌وزن کوه احد و کوه رضوان و کوه سینا، حسنات خواهد داشت و اگر برای وصول آن مدارا کند، از پل صراط همچون برق جهنده بدون حساب و عذاب خواهد گذشت. (دخیل، بی¬تا، ص414)

آثار و برکات قرض الحسنه

آثار مادی انفاق و قرض الحسنه در دنیا برکاتی دارد که برخی ازآنها به شرح زیر است:

 برکت اموال برخلاف تصور عده‌ای که فکر می‌کنند قرض باعث کم شدن اموال می‌شود. باید گفت که انفاق، نه تنها باعث کم شدن اموال نمی‌شود. بلکه باعث برکت اموال نیز می‌شود. همانگونه که در آیه آمده که انفاق اموال مانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه صد دانه باشد، خداوند آن را برای هرکس که بخواهد، چند برابر می¬کند.(بقره، 261) چنانکه ملاحظه فرمودید: چند برابر می شود نه دوبرابرکه این نشان ازبرکت آن مال دارد. پیامبر اکرم –صلی الله علیه و آله و سلم- فرمودند: «تَصَدّقوا فَاِنَ الصَّدَقَه تَزیدُ فی المالِ کثرهً و تَصدَّقوا رحمکمُ اللهٌ، صدقه بدهید،چون صدقه مال رازیاد می‌کند، پس صدقه بدهید تا خدا به شما رحم کند»(حرعاملی، ج9، ص382)

دوری بلا رفع بلا، دوری از مرگ سوء و…از اثرات انفاق می‌باشد که در روایات نیز آمده است: امام باقر –علیه السلام-: «الصَدَقَهُ تَدفَعُ میتَهَ السّوءِ عَن صاحبها؛ صدقه مرگ بد را از انسان دور می‌نماید. ».(مجلسی، ص265) همچنین می¬فرماید: «اِنَّ الصَدَقَه لَتَدفَعُ سَبعینَ بَلیَّهً مِن بلایا الدُنیا مع میتَهَ السّوء.صدقه دادن هفتاد بلا را از انسان دور می‌کند و انسان را از مرگ بد حفظ می‌کند.»(حرعاملی، ج9، ص382)

طول عمر براساس آموزه‌های اسلام، برخی عوامل بر مدت عمر انسان تأثیر گذاشته و موجب افزایش عمر می‌شود. پیامبراکرم –صلی الله علیه و آله و سلم- می‌فرماید: «الصَّدقَهَ و صلهَ الرّحِم تَعمُرانِ الدّیار و تزیدان فی الأعمارِ:صدقه و صله رحم شهرها را آباد می‌کند و برعمرها می‌افزاید».(مجلسی، ج93، ص130)

شفای مریض از دیگر آثار مهم انفاق و صدقه شفای مریض است. چنانکه پیامبراکرم–صلی الله علیه و آله و سلم- فرمودند: «دواءو وامَرضاکُم باِلصّدقه: بیماران خود را به وسیله صدقه درمان کنید. »(حرعاملی ج9، ص387)

  آثار اجتماعی قرض الحسنه روحیه همبستگی، مسئولیت پذیری، انصاف و مهرورزی را در جامعه زنده می‌کند که به برخی از آثار آن در عرصه اجتماع اشاره می¬شود

 

گسترش رفتارهای الهی درجامعه قرض الحسنه از این جهت که رفتاری همراه با (رحمت ورأفت)رادر جامعه گسترش می‌دهد، نمادی الهی برای فرهنگ بشر است و ویژگی¬های الهی را در سطح روابط بین انسان‌ها جاری می‌سازد. توان مالی را علاوه بر بُعد اقتصادی، به عنوان ابزار بروز رفتارهای الهی مطرح می‌سازد و امکان کمال معنوی با ابزار مادی را فراهم می‌آورد.(گل محمدی، 1386، ص143)

  ایجاد محبت انفاق هرگونه دارایی- مالی و معنوی- راهیابی به دیگران و وسیله انتقال محبت و پیوند جمعی است، تا بداندیشی و کینه‌ها تبدیل به محبت و رحمت عمومی شود و قرض الحسنه موجب دوستی میان اعضای جامعه و احیاء روح عطوفت اجتماعی می‌شود. همان گونه که ترک آن موجب ناراحتی‌های روحی و روانی و افسردگی بین مردم می‌شود.

 پرداخت حقوق متقابل اجتماعی افراد جامعه در سایه پیوستگی عمیقی که با هم دارند حقوق و وظایفی در برابر هم می‌یابند. پذیرش این حقوق در روابط نزدیک مثل پدر و فرزند و …به راحتی پذیرفتنی است. اما وقتی سخن از حقوق متقابل در حلقه‌های دورتر اجتماعی مانند حقوق فقرا، محرومان و… به میان می‌آید، گویی پذیرش آن مشکل می‌شود. درحالی که اگر لایه‌ها و حلقه‌های پنهان روابط اجتماعی به درستی جست وجو شود، از وجود رابطه، حقوق و وظایف متقابل بین آنها شگفت زده خواهد شد. به همین دلیل است که در قرآن از «حق سائل و محروم» یاد می‌شود و امام زین العابدین –علیه السلام- در رساله حقوقی، حقوقی با عنوان حق سائل، فقیر،همسایه و…را بر می‌شمارد، قرض الحسنه می‌تواند به سهم خود، به پرداخت دین خود اجتماعی کمک کند و مردم را از وامداری نیازمندان و فقیران برهاند.

 کاهش روحیه تکاثر و کنز در مردم خدا به طرق مختلف می‌خواهد مردم دل به دنیا ببندند و به فکر سرای آخرت نیز باشند. بدین جهت ابزارهایی را پیش بینی کرده که این تعادل حفظ شود. دادن خمس، زکات، صدقه انفاق،هبه قرض الحسنه از جمله ابزارهایی هستند که انسان نسبت به سرنوشت دیگران مسئول می‌سازند. چنانکه در سوره تکاثر وعده عذاب آمده است. 

آثار اقتصادی قرض الحسنه،

آثار اقتصادی فراوانی دارد. ازجمله کاهش فقر در جامعه، کاهش هزینه‌های دولت اسلامی که در بخش نقاط قوت از آنها آمده است(هادوی¬نیا، 1378، ص78) و در اینجا مهمترین آثار به شرح زیر است:

قرض الحسنه موجب تقویت نظام اسلامی می‌گردد اگر بپذیریم کمک‌های مردمی به اقشار ضعیف و ایجاد زمینه مناسب برای رشد و سلامت آنان درجامعه از یک سو، و جلوگیری از بروز بسیاری از آفت‌های اجتماعی که به دنبال برنامه‌های زیربنایی و کمک و دستگیری از نیازمندان واقعی صورت می‌گیرد. از سوی دیگر باعث موفقیت حکومت در بهتر اداره کردن جامعه می‌شود، آن گاه خواهیم توانست یکی از آثار ترویج قرض حسن را در جامعه اسلامی، کمک و تقویت حکومت اسلامی بدانیم، وقتی مشارکت مردمی در اقتصاد جامعه زیاد شود. مشکلات دولت و نظام نیز کمتر خواهد بود و این معنایش این است که مردم حامی نظام خود می‌باشند.

 قرض موجب به کار افتادن پول‌های راکد و بی استفاده مردم می‌شود چون مصرف کنندگان قرض الحسنه، معمولاً ازآن پولی استفاده می¬کنند که جزء پول¬های ذخیره و بلا استفاده افراد است، لذا رواج فرهنگ قرض الحسنه باعث به جریان افتادن این وجوه می‌گردد و با استفاده از این وجوه تقاضای بخشی از مصرف کنندگان و تولید کنندگان جامعه در بخش اقتصاد تأمین شده و تولید گل، در اقتصاد بالا می‌رود. 5- قرض الحسنه و حل مشکل رباخواری 5-1- رواج قرض یکی از دلیل‌های حرمت ربا، رواج قرض در بین مردم است.به فرموده امام رضا –علیه السلام- سرّ تحریم ربا آن است که کارخیر از میان می‌روند و اموال تلف می‌شود و مردم به بردن منفعت به تلاش مایل می‌شوند و دادن قرض که از نیکوکاری¬هاست از بین می‌رود(ابن بابویه، 1389، ص185).

 کسب اخلاق پسندیده همانطور که بخل از رذائل اخلاقی است و مانع از بخشش می‌شود. در مقابل آن سخاوت و بخشش از اخلاق پسندیده به شمار می‌آید و به قول علامه مجلسی: قرض رفتاری است که درسایه این صفت پسندیده پدید می‌آید. (مجلسی، ص424)5

 پس انداز از نظر روان شناسی، می‌توان گفت هر فرد به پس انداز بخشی از درآمد خود گرایش دارد. با ارائه تحلیلی از رفتار یک فرد در مورد پس انداز، قرض را نوعی پس انداز فردی به شمار آورد.

کاهش فقر اسلام سبب فقر را کمبود منابع طبیعی و مالکیت خصوصی نمی‌داند، بلکه سبب فقررا پیمودن راه فساد و انحراف انسان از صراط الهی و عدم توجه توانگران به قوانین اسلامی و درنتیجه اجرا نشدن نظام اقتصادی اسلامی است که طبق آیه ۴۷ سوره یس، عدم انفاق خود را اینگونه بیان می‌کنند که خدا اگر می‌خواست خود فقرا را اطعام می‌کرد.

نقش قرض در کاهش فاصله طبقاتی قرض دادن می‌تواند جریان پول را از طبقات ثروتمند به سوی طبقات کم درآمد سوق داده، درجهت عدم تمرکز ثروت و از میان بردن فقر نقش فعال داشته باشد به طوریکه با ایجاد امکانات برای طبقات کم درآمد،فاصله طبقاتی کاهش می‌یابد و از سویی دیگر قرض گیرنده ملزم به پرداخت قرض گردیده و درنتیجه انگیزه کار کردن در وام گیرنده افزایش می‌یابد و با عنایت به این که قرض دهنده این کار را داوطلبانه انجام شده انگیزه قرض دهندگان نیز همچنان پایدار می‌ماند(هادوی نیا، 1378، ص52).

حفظ کرامت انسان قرض الحسنه سنت زیبایی است که خداوند آن را قرار داده است. چرا که گاه مشکلات مالی خواسته یا ناخواسته برانسان عارض می‌شود و انسان دچار کمبود می‌شود. ولی این کمبود دلیل بر آن نیست که هرکس بخواهد شخصیّت او را زیر سؤال ببرد و ممکن است بعد از مدتی گشایش صورت گیرد، لذا دستوری که برای این مقطع زمانی داده شده قرض الحسنه است. (نور محمدی، 1378، ص56)

تألیف قلوب انسان¬ها و حذف دشمنی‌ها گاهی یکی از موارد ایجاد کدورت با خویشان و دوستان و… مسأله پول است که شخص توانگر است و خویشان ایشان نیازمند، دراین صورت شخص می‌تواند با قرض الحسنه موجب تألیف قلوب و دوستی میان خانواده و زدودن دشمنی است.چنانکه در آیه ۱۹۵ سوره بقره به انفاق و دوری از هلاکت دستور داده شد.

آرامش فرد و جامعه قطعاً مجموعه حسنات و خوبی¬ها موجب آرامش بین مردم می‌شود و انفاق که یکی از مصادیق قرض الحسنه است این آثارخوب را به همراه دارد.چنانکه کلمه «واحسنوا ان الله یحب المحسنین» که در آیه ۱۶۷ سوره بقره آمده اشاره‌ای زیبا و دلنشین با کلمه (الحسنه) قرض دارد و نشان از این آثارخوب و حسنات دارد. (همو) 6- موانع پرداخت قرض الحسنه از شروط اساسی ترویج فرهنگ قرض الحسنه شناخت موانع آن است که این موانع هم شامل موانع فردی است و هم موانع اجتماعی است.(گل محمد، 1386، ص154)

موانع فردیدنیا پرستی

با توجه به آیه ۱۵ سوره تغابن مال¬ها و فرزندان ما مایه آزمون و امتحان الهی¬اند و فرد بزرگ و نزد خداوند است. به طوری که گاه دل بستگی زیاد به آنها موجب خسران انسان و خروج او از صراط مستقیم و سعادت و خیرابدی است. چرا که خداوند سوره منافقون آیه ۹ و ۱۰ مؤمنان را دعوت به انفاق و هشدار از مانع شدن مال و اولاد انسان‌ها از ذکر الهی است.

 بخل بخیل کسی است که خود نمی‌بخشد و دیگران را نیز به بخل فرا می‌خواند، طبق آیه ۲۳ و ۲۴ سوره حدید بخل باعث تکبر و دوری از حب الهی می‌شود

حرص صفت ناپسندی که انسان را به جمع مال بیشتر وا می‌دارد به گونه‌ای که انسان مُدام دوست دارد برمال خود بیافزاید و از این کار سیر نمی‌شود. این صفت چنان زنجیری به پای صفت بخشنده بودن انسان می‌زند که او نمی‌تواند به دیگران قرض دهد و انفاق دهد.به گونه‌ای که گویی چیزی از جایی او کنده می‌شود. غافل از اینکه با توجه به آیه ۱۰۰ سوره اسراء اگر خزانه‌های بخشایش پروردگار را داشتند از بیم هزینه کردن دست باز می‌داشتند.

ترس از فقر از موانع دیگر قرض با توجه به آیه ۲۶۸ سوره بقره ترس از فقر است.چنان که شیطان انسان را از فقر می‌ترساند و به بخل و منع صدقات فرمان می‌دهد. در صورتی که اگر انسان بداند روزی در دست خداست و خدا در برابر قرضی که انسان به هم نوع خود می‌دهد چند برابر به او می‌دهد. هرگز خود را ازعنایت و لطف الهی محروم نمی‌کرد. 6-1-5- غرور و آرزوهای طولانی غرور، نفاق و آرزوهای طولانی در سوره حدید آیه ۱۴ و بین دو آیه مربوط به قرض حسن به عنوان عامل گمراهی، کفر و محرومیت از نور مؤمنان و اهل قرض حسن مطرح شده است. بدیهی است که چنین آرزوهای طولانی تمام قدرت فکری و جسمی او را به خود جلب و جذب می‌کند و چیزی برای پرداختن به امر آخرت و زندگی جاویدان او باقی نمی‌گذارد و چنان که درنهج البلاغه آمده است «مَن اطالَ الاَمَلَ أَساءَ العَمَلَ: آن کس که آرزوهای خود را طولانی کند،مرتکب اعمال بدی می‌شود»(همو). 

ترک صله رحم همان اندازه که رفت و آمد باعث صمیمیت و آگاهی از نیاز و دستگیری از نیازمندان خویشان و دوستان می‌شود، قطع یا کم کردن صله رحم باعث کاهش محبت و صمیمیّت . مانع از دادن و گرفتن قرض الحسنه و کمک می‌شود.چرا که فرد به دلیل کمرنگ شدن صمیمیّت، از بیان درخواست و نیاز خود خجالت کشیده و درنتیجه از دریافت کمک محروم می‌شود.چنانکه امام صادق–علیه السلام- فرموده‌اند:«تواصَلَوا و تباروّا» با یکدیگر ارتباط داشته باشید و به یکدیگر نیکی کنید. 7- موانع اجتماعی قرض

ترویج نادرست قرض الحسنه شیوه‌های غلط تبلیغی که بیشتر در مورد مادی و جایزه‌ها در صندوق‌های قرض الحسنه و برخی بانک‌ها (نهج البلاغه، کلمات قصار36)رایج است در کنار تفسیرهای نادرست کارگزاران این امر از «قرض حسن» و عملکرد اشتباه بسیاری از آنان سبب پدید آمدن ماهیت منفی درباره قرض حسن می‌شود. در نتیجه این سنت الهی در جامعه به خوبی اجرا نخواهد شد.(محمدی ری شهری، ج1، ص401)

ترک صله رحم وروابط اجتماعی به تعاون و همکاری خصوصاً در خوبی¬ها و روابط اجتماعی افراد مورد سفارش قرآن (آیه ۱۸۲ مائده) و اصل کلی اسلامی است. چنانکه با همکاری و همیاری افراد اجتماع به یکدیگر زمینه تأمین اجتماعی و توزیع درآمد که از اهداف مهم نظام اقتصادی است فراهم می‌شود و با نگاهی به تاریخ ملل پیشرفته دیده می-شود وحدت و همدلی رمز موفقیت آنان بوده است نه تکروی و خود محوری و فردگرایی. امّا بعضاً افراد به دلیل قطع یا کم کردن رفت و آمد و به تبع آن کمرنگ شدن میزان محبّت و صمیمیّت و به تعبیری دیگر سَرد شدن روابط میان افراد، خانواده، اقوام و دوستان و …مانع از دریافت و پرداخت قرض الحسنه می‌شوند و با این عمل موجب از بین رفتن روحیه عطوفت و مهربانی و دلسوزی و عدم احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت افراد جامعه می‌شود.

7 تأخیر در بازپرداخت قرض و کمرنگ شدن اعتماد میان مردم متأسفانه برخی پس از قرض گرفتن و رفع مشکل،ادای دین را فراموش می‌کنند و همین باعث می‌شود قرض دهندگان تمایل کمتری به قرض دادن داشته باشند و چه بسا افراد نیازمند دیگر به دلیل سوء رفتار این عده با مشکلات فراوانی روبه رو می‌شوند. چنانکه در روایات نیز در مذمت تأخیر درپرداخت قرض آمده است که «المَعکَ طَرَفٌ مِنَ الظُّلمِ؛ تأخیردر پرداخت قرض نوعی ظلم است» (مجلسی، 1410، ج100، ص146) «یا صاحبُ الدَّینِ مغلولٌ فی قبره لا یَفُکُّهُ اِلّا قَضاءُ دَینِهِ؛ قرض دار در قبرش در زنجیر است و جز پرداخت قرضش،چیزی او را نجات نمی‌دهد(پاینده، ص29) 

نتیجه¬گیری

از تحقیق درباره ارزش قرض الحسنه و آثار آن از منظر قرآن کریم و روایات نتیجه ذیل حاصل شد: کسی که قرض دهد مانند این است که به خدا قرض داده‌ است. خدایی که بی¬نیاز است و نیازی به پول قرض دادن ما ندارد پس چرا قرض دادن به خدا می‌باشد این یعنی، این که اغنیاء به کمک و یاری مستمندان و فقرای جامعه بشتابند و گره از کار آنان وا نمایند و خداوند هم در قبال این کار ثواب‌هایی مضاعف و پاداش‌هایی فراوان می‌دهد؛ و تا زمانی که شخص مؤمن نیاز به قرض ندارد نباید خود را بدهکار نماید زیرا قرض گرفتن بیهوده و بی نیاز موجب و غم و اندوه می‌شود ولی کسی که دخلش به خرجش نمی‌رسد می‌تواند قرض نماید و خدا هم به کسی که قرض می‌دهد وام بدون بهره می‌دهد، که این قرض‌الحسنه را در مقابل ربا قرار داده است، به هر درهمی خداوند معادل کوه احد و طور سینا به او حسنات می‌دهد و از صراط عبور می‌نماید و کسی که قرض گرفته باید در پرداخت آن شتاب نماید و در اسرع وقت آن بدهی را پرداخت نماید تا دیگران هم بتوانند از آن استفاده نمایند چون کسی که قصد پرداخت آن را نداشته باشد خیانت نموده است و مؤمن هم خیانت نمی‌نماید و گره هم از مشکل دیگر برادران مسلمان باز می‌شود، و خداوند هم برای کسی که قرض داده روز قیامت تلافی می‌نماید و آن کسی که خیانت می‌نماید خداوند از حسناتش بر می‌دارد و به او می‌دهد و تمام حسنات قرض گیرنده برابر با سیئات قرض دهنده می‌شود. به امید آن روز که در این جامعه‌ی ما و تمامی دنیا از وام‌های ربوی، نزول و ربا پاک شود و سنت حسنه‌ی الهی و نیکو که همان قرض‌الحسنه می‌باشد جایگزین آن شود؛ و این جامعه از فقر و بیکاری رخت بر بندد به شرطی که اغنیاء به این سنت الهی پایبند باشند.

  فهرست منابع

* قرآن منابع فارسی 1- ابراهیمی، محمدحسین(1371). قرض الحسنه. قم، دفتر تبلیغات اسلامی. 2- امامی، حسن(1340). حقوق مدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه. 3- پاینده، ابوالقاسم(1383). نهج الفصاحه( بی¬چا).قم، انتشارات انصاریان. 4- جعفری، یعقوب(1376). تفسیر کوثر. قم، مؤسسه انتشارات هجرت. 5- جوادی آملی، عبدالله(1393). تفسیر تسنیم. انتشارات اسراء. 6- طاهری، حبیب ا…(1418) حقوق مدنی. قم-دفتر وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم، 7- گل محمدی، جعفر(1386). قرض الحسنه، ضرورت، ماهیت و آثار. انتشارات بنیاد خیریه الزهراء. 8- نورمحمدی، علی(1378). قرض الحسنه. انتشارات.فروزان. منابع عربی 1- ابن بابویه، محمد بن علی(1389). عیون اخبار ارالرضا، قم، مسجد مقدس جمکران. 2- حرعاملی، محمد بن حسن(1416). وسائل الشیعه. قم. مؤسسه آل البیت. 3- راغب اصفهانی، محمد(بی¬تا). مفردات، بیروت، دارالشامیه. 4- طبرسی، فضل بن حسن(بی¬تا). مجمع البیان. تهران، فراهانی. 5- قرشی، علی اکبر(1371). قاموس قرآن. تهران دارالکتب الاسلامیه. 6- مجلسی، محمد باقر(1388). بحارالانوار، ج86(چاپ دوم). تهران، انتشارات اسلامیه. 7- محمدی ری شهری، محمد(1389). میزان الحکمه. قم. دارالحدیث. مقالات 1- پویان، مرتضی(1393). پژوهشی در باب قرض الحسنه در اسلام. بی¬جا. 2- هادوی نیا، علی اصغر(1378). قرض الحسنه وآثار اقتصادی آن. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی 3- نقیبی حبیبیان، مجید(1382). قرض الحسنه و راهبردهای توسعه اقتصادی انتشارات معاونت امور اقتصادی وزارت. 4- محمدنیا، اشرف(1381). فقر و مشکل دریافت قرض الحسنه. شماره 23.