رابطه دروغ وبرکت در معامله

نرجس جعفری

چکیده

یکی از واژه های متداول درمتون دینی وعرف مردم، واژه«برکت» است. دروغ وقسم دروغ ازجمله معایب وگناهان بزرگ می‏باشد که باعث از بین‏رفتن برکت در جامعه وکسب‏وکار افراد می‏شود.طرح این موضوع ازآن جهت قابل اهمیت است که بابررسی آیات وروایت مربوط می‏توان به راحتی بارعایت چند راهکار ودر راس آن پرهیز از دروغ رزق وروزی رادر جامعه وزندگی افزایش دادوبرکت رابرکسب‏وکار افراد سایه افکند.

 

 

واژگان کلیدی: دروغ، اعتبار، برکت، معامله، ثبات وپایداری

 

 

 

مقدمه

دروغ یکی از اعمالی است که در جامعه مورد مذمت می‏باشد وازدیدگاه شرع جزء گناهان‏کبیره شمرده می‏شود.دروغ در زندگی تاثیرات مختلفی دارد. در زندگی شخصی افراد،در میزان روابط ونوع ارتباطات افراد تاثیر مستقیم می‏گذارد به‏طوری‏که در برخی موارد باعث قطع ارتباط بین افراد می‏شود و در زندگی اجتماعی افرادنیز تاثیر می‏گذارد به طوری‏که در برخی موارد باعث قطع ارتباط بین افراد می‏شود و در زندگی اجتماعی افراد نیز تاثیر خاص خود را دارا می‏باشد

از آن‏جایی‏که در معاملات یکی از عوامل مهم در پیشرفت زندگی افراد می‏باشد،معاملات همراه بادروغ تاثیر مستقم در اقتصاد خانواده واجتماع می‏گذارد. سوالی‏که مطرح می‏شود این است که دروغ چه تاثیری در اقتصاد به‏همراه دارد؟ آیا دروغ در پیشرفت اقتصادی زندگی شخصی تاثیر دارد؟ آیا در معاملات دروغ جایز است؟اگر در معاملات دروغ گفته شود چه تاثیری در معامله بوجود می‏آورد؟ تاثیر دروغ در ثبات و پایداری نعمتی که از معاملات بوجود می‏آید به‏چه صورت می‏باشد؟آیا دروغ باعث پایداری شخص در بازار کسب‏و کار می‏شود یا حذف از بازار؟ قسم‏دروغ در معاملات چه تا ثیری دارد؟

این پژوهش در راستای نقدوبررسی تاثیر دروغ بر اقتصاد وبه‏طبع آن در زندگی افراد ونیز در برکت و پایداری آنچه ازمعاملات با دروغ حاصل می‏شود ونقش تقوا به عنوان نقطه مقابل دروغ انجام شده است تا در حدتوان در ترویج معاملات منطبق بر اسلام و به‏صورت خاص پرهیز از دروغ در معاملات قدمی برداشت.

در پژوهش انجام شده از روش کتابخانه‏ای استفاده شده است.کتاب‏ها ومقالات مطالعه شده پیرامون موضوع به‏صورت اجمالی به‏شرح زیر می‏باشد:

1-             محمدمحمدی ری شهری، خیروبرکت از نگاه قرآن وحدیث، قم، دارالحدیث، 1382

2-             رضا صدر، دروغ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1378

3-             علی اصغر هادوی‏نیا، «جایگاه اقتصادی سنت رزق»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره 28، زمستان1386

4-             رضا اخوی، «عوامل برکت وبی‏برکتی در زندگی»، مجله مبلغان، شماره 126، اسفند1386و فروردین1389  

در کتب ومقالات مطالعه شده به نقش دروغ، برکت در قرآن، عوامل افزایش وکاهش برکت اشاره شده وبه‏صورت ویژه در مورد رابطه دروغ وبرکت درمعامله صحبتی نشده که دراین مقاله سعی داریم به‏صورت خاص به‏بررسی این موضوع بپردازیم.

 

1-برکت

1-1-       برکت در لغت

«برکت» به معنای زیادی ونقصان است( فراهیدی،1410،ج5 :368)ابن فارس برک را دارای یک استعمال وبه معنای ثبات چیزی می‏داند( ابن فارس ،1404 :227) وراغب برکت درشی رابه معنای ثبوت خیرالهی می‏داند بنابراین(برکه) به معنای ثبوت خیر خداوند درشی است. خداوند می‏فرماید: «لَفَتَحنا علیهِم بَرَکاتٍ منَ السَّماءِ والأرضِ» هرآینه ما برکات آسمان وزمین را برآن گشودیم(اعراف،96)وبرکت را ازآن رو برکت نامیده‏اند که خیر درآن ثابت است همانند ثبوت آب دربرکه(راغب اصفهانی،1413 :119).

خیر الهی به نحوی صادر می‏شود که نامحسوس وغیرقابل شمردن است. لذا به هرچیزی که ازآن امور غیرمحسوسی مشاهده شود، برکت اطلاق می‏شود. ابن‏منظور ازجمله کسانی است که برکت رابه معنای زیادی‏ونمو می‏داند وسپس اقوالی را نقل می‏کند که برخی برکت را به معنای سعادت وبرخی به معنای برتری‏وعلو می‏دانند.

حسن مصطفوی به‏نقل از خلیل می‏گوید: برکت، خیروزیاده‏ای است که دارای نموواستمرار می‏باشد. زیرا همان‏گونه که (فاعل) دلالت برطول ونسبت وامتداد دارد، کلمه(بارک) نیز دلالت برامتدادواستمرار برکت دارد(دارینی،1386 :123).

ازمجموع کلمات لغویان می‏توان چهار معنی برای برکت برداشت نمود:

1-    ثبات خیرالهی دراشیاء

2-    نمووزیادی

3-    سعادت

4-    علووبرتری

ولی از دیدگاه عرف چیزی را دارای برکت می‏دانند که از آن استفاده فراوان یامداوم شود لذا عرف، عمرطولانی راکه حاصل چندانی نداشته‏است، عمر بی‏برکت وبه سرمایه اندک که استفاده‏های بهینه از آن بشود سرمایه بابرکت می‏گویند.(همان)

2-1- معنای اصطلاحی برکت

معنای برکت مانند امور‏نسبی به اختلاف اغراض مختلف می‏شود؛چون خیریت هرچیزی به حسب آن غرضی است که متعلق به آن می‏شود؛ پس وقتی عمل واحدی چندجور غرض متعلق به آن می شود برکت درآن نیز معنایش مختلف می‏گردد.(طباطبائی،1374،ج7 :390)

برکات جمع برکت است وهمانطور که گفته شد این کلمه دراصل به معنای (ثبات)استمرار چیزی است وبه هرنعمت وموهبتی که پایدار بماند اطلاق می‏گردد، در برابر موجودات بی‏برکت که زود فانی، نابود وبی‏اثر می‏شوند. قابل توجه این‏که ، ایمان وتقوا نه‏تنها سبب نزول برکات الهی می‏شود.بلکه باعث می‏گردد آنچه در اختیار انسان قرارگرفته در مصارف موردنیاز به‏کار گرفته‏شود. فی‏المثل امروز ملاحظه می‏کنیم قسمت بسیار مهمی از نیروهای انسانی ومنابع اقتصادی در مسیر(مسابقه تسلیحاتی) وساختن سلاح های نابود کننده صرف می‏گردد. این‏ها موهبتی هستند فاقد هرگونه برکت، به‏زودی ازمیان می‏روند ونه‏تنها نتیجه‏ای نخواهند داشت ویرانی هم به‏بار می‏آورند ولی اگر جوامع انسانی ایمان وتقوا داشته باشند، این مواهب الهی به‏شکل دیگری درمیان آن‏ها در می‏آید وطبعا آثار آن باقی وبرقرار خواهد ماند و مصداق کلمه برکات خواهد بود(مکارم شیرازی،1387،ج6 :191).

3-1-          اقسام برکت برمبنای قرآن

«ولو أنَّ اهلُ القُری امنوا واتَّقوا لَفتََحنا علیکم برکاتٍ من السَّماءِ والأرض» واگر اهل آبادی‏ها، ایمان می‏آورند وتقوا پیشه می‏کردند، برکات آسمان وزمین رابرآن‏ها می‏گشودیم(اعراف،196).

باتوجه به آیه برکات به دودسته تقسیم می‏شوند:

1-            برکات آسمانی(معنوی): عبارت است از توجهات معنوی ورحمت‏های روحانی که سبب گشایش وخوشی روح ووسعت قلبی ونورانیت باطنی وبهره‏برداری از فیوضیات الهی می‏شود (مصطفوی،ج9 :71).

2-            برکاتی که منشاء آن از زمین است مانند:آب، خاک، هوا، درختان، حیوانات دریایی، صحرایی وهوایی وآن‏چه مورد استفاده انسان‏ها قرار می‏گیرد (همان).

بابررسی آیات قرآن وتفاسیر درمورد مکان‏های پربرکت مثل کعبه (آل عمران،96)، شام(انبیاء، 71)، بیت المقدس( اسراء،1) وزمان های پربرکت مثل شب‏قدر (دخان،2) واشیاء پربرکت مثل قرآن(طباطبائی،1374،ج7 :387)، باران(همان،ج18 :509)وافرادپربرکت مثل ابراهیم واسحاق(صافات،113و103)، عیسی(مریم،31) می‏توان به این نتیجه رسید که برکات مادی یا معنوی ازریشه ایمان وتقوای الهی بوجود می‏آیند ودرراستای پیشرفت وخدمت‏رسانی به بشریت به‏کار گرفته می‏شود. انسان در زندگی به برکات مادی یا معنوی نمی‏رسد مگر با انجام واجبات از‏جمله: نماز، روزه، زکات وترک محرمات ازجمله: ربا، دروغ، کم‏فروشی.

رزق به معنای عطا وبخشش مستمری است که با نیاز فرد جهت ادامه حیات مطابقت دارد وازآن‏جا که روزی الهی، عطای مستمر پروردگار به آفریدگان است به‏آن رزق گفته‏می‏شود(هادوی نیا،1386 :96).

برکات درحقیقت به‏دنبال تعیین رابطه علت ومعلول بین توسعه اقتصادی وعامل دیگری است که‏در صورت وجود آن، پایداری توسعه اقتصادی دست یافتنی ودر صورت فقدان آن، محرومیت از توسعه اقتصادی قابل پیش‏بین‏ است(همان :105). آن‏چه از مطالب فوق آشکار می‏شود، برکات مرتبه‏ای از سنت رزق است. زمانی‏که انسان باتقوا وآسمان به خدا باعث افزایش برکات در زندگی می‏شودکه ‏در حقیقت افزایش رزق برای خود ایجاد کرده، به‏این صورت‏که پروردگار ازاین منفذها برای تحقق سنت رزق دخالت می ورزد(همان :111).

2-         دروغ

دروغ به‏معنای هر چیزی برخلاف واقع است. دروغ از بدترین معایب وزشت‏ترین گناهان ومنشأ بسیاری از مفاسد است وعادت به‏آن از رذایل اخلاقی وگناهان‏کبیره است. دروغ دردنیا وآخرت انسان را از رحمت الهی محروم می‏کند ودرمیان مردم بی‏اعتباری بوجود می‏آورد وجامعه را به بیماری نفاق دچار می‏کند وخراب‏کننده‏ی ایمان است.

درقرآن خداوند می فرماید: «انّ الله لا یهدی مَن هو مُسرفٌ کَذّاب» دروغگو را هدایت نمی‏کند وراه حق را نشان او نمی‏دهد(غافر،28).دروغگو از اعمالی مانند نماز شب محروم می‏شود،در نتیجه ازبرکاتی که این عبادت بزرگ دارد که همان وسعت رزق است محروم می‏ماند.

قانون صداقت وراست‏گویی درتمام دنیا وجوددارد ودروغ درطبیعت به‏صورت ذاتی نیست ولی انسان ظالم وستمکار حق را با باطل آمیخته می کند زیرا باطل به‏تنهایی به‏طبع حقیقت‏جوی انسان نفوذی نداردوبرای وارونه جلوه‏دادن حقیقت آن را با باطل درهم می‏آمیزد. که‏به آن دروغ می‏گویند که‏یکی ازآفت‏های خطرناک زبان می‏باشد. ونیز مهم‏ترین سرمایه یک جامعه اعتماد متقابل است وچیزی که این سرمایه را نابود می‏کند دروغ،خیانت وتقلب است.

آیات وروایات بسیاری درزمینه زشتی دروغ سخن می‏گوید وحتی دروغگو را درصف کافران ومنکران آیات الهی قرار می‏دهد. امام علی -علیه السلام-: «اقبح الخلائق الکذب؛زشت ترین خوی‏ها دروغگویی است»(درایتی،1366 :281)

دروغ زیان‏های اجتماعی وروانی زیادی دارد؛ زیرا دروغ، ایمان را ازقلب دروغگو بیرون می‏آوردوخودش به‏جای آن برزبان می‏نشیند. وقتی چنین شد خیانت ودزدی می‏کند، حق مردم را نمی‏دهد، وجودش برای جامعه زیان‏آور می‏شود، نزد دوست ودشمن احترام ندارد، مسلمان وغیرمسلمان برای او ارزشی قائل نیست وهیچکس به او اعتماد نمی‏کند وسرانجام نزد همه منفور وخوار می‏شود ودر سراشیبی نابودی قرار می‏گیرد(کانون نشروترویج فرهنگ اسلامی، 1389،ج2 :358).

1-2- آثار زیان بار دروغ

نخشتین اثر زیان‏بار دروغ، رسوایی وبی‏آبرویی واز دست دادن جایگاه اجتماعی واعتماد مردم است. تجربیات نشان می‏دهد که دروغ بودن یک سخن را برای مدت طولانی نمی‏توان پنهان کرد. اگر مسئله بی‏اهمیت باشد ممکن است فراموش شود ولی اگر مسئله مهمی باشد سرانجام واقعیت خود را نشان می‏دهد وراز دروغگو فاش می‏شود. نه به‏خاطر این‏که دروغ‏گو فراموش‏کار است بلکه به‏خاطر این‏که دروغ چیزی نیست که آن‏را بتوان به‏حافظه سپرد زیرا یک حادثه که واقع می‏شود ارتباط زیادی به حوادث اطراف خود دارد وپیوند‏های علت ومعلول با حوادث قبل وبعد ولوازم غیرقابل اجتناب آن حادثه را با دیگر حوادث اطراف آن نیز بسازد وازآن‏جا که این روابط حسابی ندارد وبه‏فرض این‏که چند مورد آن را درست کند وبه‏خاطر بسپارد، دربقیه وا می‏ماند(مکارم شیرازی ،1377،ج3 :230).

دروغ دربازار هم تاثیرات خاص خود را دارد زیرا بازار وتجارت برپایه اعتبار وصداقت استوار است واشخاصی که در بازار دارای اعتبار می‏باشند هرچند ثروت زیادی نداشته باشند می‏توانند روزی بیشتری از معاملات کسب کنند. زیرا در بازار قول از هرسندی معتبرتراست ولی کسی‏که راستگو نمی‏باشد اعتبار خود را از دست می‏دهد وکسی با او معامله نمی‏کند واز او قبول ضمانت نمی‏نماید زیرا اعتمادکردن به چنین کسانی خلاف عقل است واین مسئله باعث می‏شود که فرد نتواند در بازار باقی بماند وروزی بیشتری راکسب نماید.

2-2- اقسام دروغ درمعامله

دروغ گاه در زبان وگفتاراست وگاه درعمل وکردار؛ نوع اول عبارت‏است از این‏که انسان چیزی بگوید که با واقع وحقیقت مطابقت نداشته باشد مثل این‏که فروشنده قیمت خرید جنس را به دروغ بیان می‏نماید ولی درنوع دوم انجام اعمالی است که با واقع مطابقت ندارد که گاه به صورت غش درمعامله است یعنی تقلب درجنسی که به فروش می‏رسد وگاه فریب‏دادن بصورتی که جنس را به آن کیفیت وگونه‏ای که است بیان ومعرفی نمی‏شود وبصورت خلاف واقع نشان داده می‏شود.

افراد برای این‏که مال وثروت بیشتری نصیب آن‏ها شود به دروغ متوسل می‏شوند وقیمت واقعی جنس را بالاتر ازآن‏چه خریده‏اند اعلام می‏کنند وحتی برای ایجاد صداقت بیشتر درمشتری در اعلام قیمت خرید به سوگند به‏خدا متوسل می‏شوند زیراکه سوگند دربازار برای رفع تردید مشتری وجلب اعتماد مشتریان در معاملات به‏کار می‏رود.

 

 

1-2-2-کم فروشی

کلمه‏ی«تطفیف» به معنای نقص درکیل ووزن است که خداوند متعال انسان راازآن نهی کرده وآن را افساد در زمین خوانده وازشعیب حکایت کرده که به قوم خود گفت:«ویا قوم اوفوالمکیال والمیزان بالقسط ولا تبخسوا النّاس اشیاءَهم ولا تَعثَوا فی‏الأرض مفسدین».

مطففین حق رابرای خود رعایت می‏کنند ولی برای دیگران رعایت نمی‏کنند وبه عبارت دیگر حق رابرای دیگران آن‏طورکه برای خود رعایت می‏کنند رعایت نمی‏کنند واین خود باعث تباهی اجتماعی انسانی است که اساس آن بر تعادل حقوق متقابل است واگر این تعادل ازبین برود وفاسد شود همه چیز فاسد می‏شود(طباطبائی ،1389،ج20 :378).

کم فروشی هم خیانت به خریدار از طربق کم‏گذاشتن درمعامله است وازآن‏جایی‏که به کم‏فروش عنوان ظلم اطلاق می‏شود از عناوین حرام می‏باشد همان‏طور که درقرآن درسوره مطففین می‏فرماید«ویل للمطففین» وای به حال کم‏فروشان چرا که افراد کم‏فروش درهنگام خرید، جنس رابه‏صورت کامل دریافت می‏کنند ولی هرگاه  می‏فروشند ،کم می‏دهند واز آن‏جایی‏که زمانی‏که یک معامله با کم‏فروشی همراه باشد این معامله برمبنای ظلم می‏باشد وحرام است ومعامله‏ای که براین مبنا استوار باشد قطعا عایده‏ای که ازآن حاصل می‏شود پایدار وثابت نخواهد ماند وبه‏قول معروف بی‏برکت می‏باشد.

کم‏فروشی اختصاصی به پیمانه ووزن ندارد. بلکه کم‏گذاشتن درکار وخدمات نیز کم‏فروشی محسوب می‏شود وبنابراین هرکس که برای کاری قرار داده شده‏باشد اگر وظیفه خود را به‏درستی انجام ندهد مصداق کم فروش می‏باشد وهم  از جهت عایده‏ای که ازاین راه به‏دست می‏آورد به‏دلیل کم‏فروشی ونیز به‏دلیل ظلم به افراد ذی‏نفع دراین وظیفه قطعا بی‏برکت خواهدبود.

2-2-2- تقلب وغش درمعامله

پیامبر -صلی الله علیه وآله وسلم- می‏فرمایند:"ومن غش مسلمً فی بیع او فی شراء فلیس منا ولیحشر مع الیهود ویوم القیامه لانه من غش الناس فلیس بمسلم؛ هرکسی با مسلمانی درخرید یا فروش تقلب کند ازمانیست ودر قیامت با یهودیان محشور می‏شود همانا هرکس با مسلمانان غش کند پس مسلمان نیست(حرعاملی،1374،ج17 :283).

این تعبیر حتی از گناه بالاتراست، ازمانیست یعنی درقیامت نیز با مسلمانان محشور نمی‏شود وبا یهودی‏ها محشور می‏گردد. صداقت یکی از اصول مهمی است که برکل عالم  هستی حکومت می‏کند وهرگونه انحراف ازاین اصل، اطمینان واعتماد عمومی را که بزرگ‏ترین پشتوانه اقتصادی ملت هاست را ازبین می‏برد وضایعات غیرقابل‏جبرانی برای جامعه به‏بار می‏آورد. جای تأسف است که گاه می‏بینیم غیرمسلمانان براین اصل استوارند واجناس خود را همان‏گونه که هست به بازار عرضه می‏کنند واعتماد دیگران را جلب می‏کنند ،آن‏ها می‏دانند که اگر انسان  اهل دنیا هم باشد راه پیشرفت دراین است که در معامله خیانت نکنند.

مصادیق غش در معامله به‏این صورت است که فروشنده عیب جنس خود را پنهان می‏کند وبه‏صورت خوب عرضه می‏کند ویا این‏که دو جنس که یکی گران ودیگری پست وارزان است با یکدیگر مخلوط می‏کنند وآن را به یک قیمت می‏فروشند که هردو مصداق حرام می‏باشد. زمانی‏که انسان درمعاملات خود تقلب و غش را سرلوحه کار خود قرار می‏دهد در اصل به عهد خود با پروردگار خویش وفا نکرده، شیطان وهوای نفس راشریک خدا کرده وازآن‏ها پیروی‏کرده‏است، دیگر دعایش مستجاب نمی‏شود وسود وعایده‏ای که ازاین معاملات بدست می‏آورد ثابت وپایدار نخواهد ماند وازبین خواهد رفت که‏دراصطلاح مال وی بی‏برکت بوده‏است. اما زمانی‏که به عهد خود با پرودگار وفا‏کرده واجناس راآن‏گونه که هست بدون تقلب به فروش می‏رساند، خدا هم دعایشان را مستجاب کرده وزیادی نعمت وبرکت  به مال وی عطا می‏نماید.

3-2-2- آراستن جنس بد

زمانی‏که جنس فاقد صفت ممتازی است، آن را واجد صفت وانمودکردن وخلاف واقع نشان دادن؛ مثل این‏که مغازه داری بداند با روشن‏کردن مهتابی باعث تغییر رنگ دراجناس می‏شود و مشتری هم به‏خاطر همان رنگ ظاهری آن جنس را می‏خرد.

4-2-2- دروغ در قیمت خرید جنس

دربعضی موارد فروشندگان برای جلب اعتماد مشتری ویا تحریک مشتری برای خریدن جنس به‏صورت حراجی وبا سود‏کم برای فروشنده قیمت خرید جنس را به‏دروغ بیان می‏نمایند ودربعضی موارد قیمت خرید را با قسم دروغ اعلام می‏نمایند که این عمل هم فریبکاری درفروش جنس است وهم اعتماد عمومی را نسبت به فروشندگان کم می‏کند وهم بواسطه قسم دروغ معامله حرام می‏باشد.

3-2-          نتایج وپیامدهای فردی واجتماعی دروغ

تمام رفتارهای انسان در زندگی واجتماع آثار وپیامدهایی به‏همراه خود دارد که این آثار می‏تواند دربعضی موارد خود فرد را ودر بعضی موارد خانواده وجامعه را تحت تأثیر قرار دهد. دروغ یکی از اعمالی است که هرچند افراد درزندگی شخصی واجتماعی خود به راحتی ازآن استفاده می‏کنند. ولی دارای آثار زیان‏باری است که با بررسی روایات برخی ازآن آثار به اجمال درذیل آمده است:

نابودی ایمان، شروع کننده وسرچشمه همه گناهان، دروغ درردیف شرک به‏خدا، بدترین بیماری روح، محرومیت ازهدایت الهی، زمینه‏ساز کفرونفاق، ضعیف ساختن مروت وجوانمردی، فراموشی، سلب توفیق ازرسیدن به برخی مقام‏ها وانجام اعمال صالح، موجب لعن خدا وفرشتگان، فقروتنگدستی، عذاب ویژه دروغگویان، بدترین رباها، سرزنش وپشیمانی، نابودی شرم وحیا.

1-3-2- دروغ، فقر وتنگدستی

همه ما انسان‏ها شبانه‏روز درتلاشیم تا با کسب مال، به‏دورازفقر وتنگدستی درآرامش ورفاه باشیم اما زمانی‏که دروغ گفتن رفتاری ثابت وعادی می‏شود، فقروتنگدستی رابه‏بارمی‏آورد وبرکت را از زندگی می‏برد.امیرالمومنین علی -علیه السلام- درشمارش سبب‏های فقر می‏فرمایند:«واعتیاد الکذب یورث الفقر؛ وعادت به دروغ، تنگدستی رابه‏جا می‏نهد» (حرعاملی،1374،ج15 :347). حال این پرسش مطرح می‏شود که دروغ چگونه فقرمی‏آورد؟ دروغ با فقر چه ارتباطی دارد؟ مگر دروغ ازامور اقتصادی است که زیانی را به دنبال داشته باشد؟

با گذری به عرف معاملات دربازار، سخن امام علی -علیه السلام- وپرسش‏های فوق را روشن می‏کنیم.

دربازار جهان معاملات نقدی نسبت به معاملات وعدی شاید ازیک هزارم کم‏تر باشد. شاید علت آن است که معاملات وعده‏ای صددرصد به سود فروشنده وخریدار است. به‏سود فروشنده است چون کالا را گرانترمی‏فروشد وتقاضا بیشتر می‏شود وبه‏سود خریدار است چون احتیاج فوری او تامین می‏شود واز لحاظ پرداخت قیمت درفشار وتنگی نمی‏افتد. اما نکته مهم این است که معاملات وعدی، پایه‏اش براعتبار است. اگر کسی دربازار اعتبار داشته باشد، فروشندگان وخریداران به او به وعدی معامله می‏کنند، درنتیجه پی‏در‏پی سود می‏برد وثروتش درافزایش خواهد بود. آن‏که دربازار اعتبار ندارد کسی معامله وعدی با او نمی‏کند، ومعامله‏های اومنحصرا بایستی نقدی باشد در نتیجه ازسود پی‏در‏پی محروم خواهدشد وسرمایه‏اش راکد می‏گردد.

شخصیت تجاری دربازار برپایه اعتبار قرار دارد نه ثروت. اول شخص کسی است که از لحاظ اعتبار اول است هرچند ثروتی نداشته باشد. سرمایه‏دار درجه یک اگر اعتبار نداشته باشد، دربازار موقعیتی نخواهد داشت، اعتبار پایه دادوستد دربازار است، قول تاجر دربازار از هر سند دولتی معتبرتر ومحکم‏تراست، وتنها آفتی که تمام این اعتبار ودرآمدهای پی‏درپی را تحت الشعاع قرار می‏دهد وازبین می‏برد بدقولی است که ریشه اصلی آن دروغ است وفرد با دروغ، هم ثروت ودرآمد را ازخود دور می‏کند وهم اعتبار خود را ازدست می‏دهد وهم مال کمی را بدست می‏آورد که بی‏برکت خواهد بود وثباتی نخواهدداشت.

بنابراین دروغ گو اعتماد را از دست می‏دهد ودرنتیجه فعالیت‏های اقتصادی او محدود می‏شود وهمین امر سبب نقصان رزق وروزی می‏شود،پس می‏توان گفت: کاهش رزق ازآثار فردی واجتماعی دروغ است.

3-         برکت درمعامله

برکات الهی هدیه‏هایی است که خداوند ازروی فضل ورحمت برای بندگان خود درنظر گرفته است وبندگان با توجه به عملکرد ومیزان آمادگی آن‏ها را دریافت می‏کنند، پس هرچه شرایط بهتر باشد برکت بیشتر است.(مصطفوی ،ج9 :71)

1-3- برکت مادی ومعنوی درمعاملات

زمانی که یک معامله طبق اصول وقواعد شرعی صورت می‏گیردو به صورت خاص به دوراز دروغ انجام می شود، معامله دارای برکت شامل برکت مادی ومعنوی می‏باشد. از دیدگاه برکت مادی به این صورت می‏باشد که عایده‏ای که ازاین معامله حاصل می‏شود پایدار است وشخص تاثیر مثبت آن را درزندگی خود مشاهده می‏کند واین درآمد درمسیری خرج می‏شود که در زندگی وکسب‏وکار شخص پایدار می‏باشد؛چراکه پیشرفت انسان درزندگی، وابسته به درآمد اشخاص می‏باشد وهرچه درآمد دارای برکت بیشتری می‏باشد انسان پله های ترقی مادی وحتی معنوی زندگی را سریع‏تر وراحت‏تر طی می‏کند.

 از دیدگاه معنوی نیز وقتی معامله دارای برکت معنوی می‏باشد نه‏تنها برطبق روایات اجراخروی دارد بلکه زمانی‏که برکت معنوی درزندگی اشخاص سایه می‏افکند پیشرفت‏ها سریع‏تر انجام می‏شود وخداوند متعال نیز رحمت خویش را به زندگی وبه‏صورت کلی برآن جامعه‏ای که معاملات با تقوی انجام می‏گیرد نازل می‏کند وشخص نه تنها عایده‏ای دنیوی ازمحل معاملات با برکت بدست می‏آورد بلکه اجراخروی آن را نیز مشاهده می‏نماید.

2-3- عوامل افزایش برکت درمعاملات

1-2-3-ایمان وتقوا

خداوند درقرآن می‏فرماید:«ومن یتَّقِ اللهَ یجعَل له مَخرجاً. وَیرزُقهُ من حیث لایَحتَسِب» هرکس تقوای الهی را پیشه‏کند، خداوند راه بیرون شدنی برای او قرار می‏دهد وازجایی که حسابش را نمی‏کند به او روزی می‏رساند.(طلاق، 2و3)

اهل ایمان وتقوا نعمت های الهی را درراه عبادت واطاعت خرج می‏کنند ولی کفار درراه معصیت. چراکه تقوا وپرهیزگاری التزام درونی است برای انجام فرامین الهی ورعایت حدود وقوانین الهی. افراد باتقوا درارتباط با انسان‏ها به جای رفتار منفعت‏طلبانه که منجربه بی‏عدالتی، انباشته‏شدن ثروت‏ها دردست قلیلی از مردم وافزایش فقر دربین اکثریت مردم است، رفتار خود را برپایه تبعیت از قوانین الهی منطبق می‏کنند که باعث می‏شود از کارهایی همچون دروغ، ربا وقسم در معاملات پرهیز نماید ومالی عاری از هرگونه شبهه بدست آورد وقطعا چنین درآمدی برای فرد فارق اززیادوکم‏بودن بابرکت می‏باشد .

2-2-3- استغفار

حضرت علی -علیه السلام- می‏فرمایند:«اکثرالاستغفار تجلب الرزق؛زیاد استغفار کردن سبب افزایش روزی می شود»(مکارم شیرازی،1380،ج25 :73) با استغفار برکات الهی بیشتر می‏شود. در نهج البلاغه می‏خوانیم:«وقد جعل الله الاستغفار سبباً لدُرور الرزق ورحمه الخلق، فقال سبحانه: استغفروا ربّکم انّه کان غفّارا.یرسل السماء علیکم مدراراً؛ همانا خداوند استغفار وآمرزش‏خواستن را وسیله دائمی فروریختن روزی وموجب رحمت آفریدگان قرار داد وفرمود: ازپروردگار خود آمرزش بخواهید که آمرزنده است. برکات خود را ازآسمان برشما فرومی‏بارد»(محمد دشتی،1379 :263) با استناد به دو روایت فوق می‏توان نتیجه‏گرفت که با استغفار ،رحمت الهی به‏سمت زندگی جاری می‏شود که افزایش رزق وروزی وبرکت درزندگی را دربردارد.

3-2-3- رعایت انصاف وعدالت

حضرت علی-علیه السلام- می‏فرماید: «بالعدل تتضاعف البرکات، رعایت عدالت باعث افزایش برکت ها خواهد شد»(نوری،1408،ج11 :320)وقتی درمعاملات اشخاص رعایت انصاف وعدالت را می‏نمایند، دراصل رضایت پروردگار رابه خود جلب کرد‏اند وزمانی‏که معامله هم رضایت طرفین درآن باشد وهم رضایت پروردگار، با برکت خواهدبود.

4-2-3- پرداخت زکات وانفاق

حضرت علی -علیه السلام- به کمیل فرمود:«ای کمیل! برکت درمال کسی است که زکات می‏پردازد وبه افراد باایمان رسیدگی وبه خویشان خود کمک می‏کند»(اخوی،1388 :71).

زمانی‏که اشخاص ازدارایی‏های شخصی وپرداخت حقوق مالی به سایر مردم باعث افزایش درآمد دیگران ومانع ازتجمع ثروت می‏شوند، روحیه بخشندگی وافزایش محبت واعتماد بوجود می‏آید وباتوجه به روایات زمانی‏که مالی را انفاق می‏کنیم نه‏تنها ثروتی را ازدست‏نداده‏ایم بلکه باعث برکت وپایداری مال خود، شده‏ایم.

5-2-3-نیکوکاری وخوش اخلاقی ومدارا با مردم

 

 

پیامبر -صلی الله علیه وآله وسلم- فرمودند:«ان فی الرفق الزیاده والبرکه ومن ُحرَم الرفق یُحرَم الخیر؛ مداراکردن با مردم، باعث زیادی وبرکت می‏شود وکسی که محروم از مدارا است ازخیر وبرکت محروم می‏شود»(کلینی،1387،ج3 :309)

خوش‏برخوردی ومدارا با مردم وسهل‏گیری با آنان درمعاملات، باعث جلب محبت ورفاقت واعتماد می شود. درنتیجه سبب افزایش معاملات آن فروشنده می‏گردد. تجربه نشان می‏دهد که مردم برای خرید مایحتاج خود بیشتر به کسبه وتجار خوش‏برخورد مراجعه کرده که همین امر موجب افزایش درآمد آنان می‏شود.

6-2-3- فروش جنس به‏صورت مدت‏دار

زمانی‏که درمعامله جنس به‏صورت مدت‏دار دراختیار مصرف‏کننده قرار می‏گیرد، هم فروشنده جنس خود را فروخته وهم خریدار بدون مشکل جنس خود را تهیه می‏کند ودر روایتی پیامبر -صلی الله علیه واله وسلم- سه چیز را باعث جلب برکت می‏داند که یکی ازآن‏ها فروش جنس به‏صورت مدت‏دار(نسیه) می‏باشد.

7-2-3- سحرخیزی

حضرت علی -علیه السلام- می‏فرماید:«باکروا فالبرکه فی المباکره: بامدادان به کار پردازید زیرا برکت در بامدادان است»(درایتی،1366 :571)

3-3-          عوامل کاهش برکت درمعامله

1-3-3- قسم‏خوردن برای فروش

روزی امیر المومنین علی-علیه السلام- وارد بازار شدند وخطاب به اهالی بازار فرمودند: «السلام علیکم اهل السوق، اتقوالله فی الحف فإنه ینفق السعله ویمحق البرکه؛ سلام برشما ای‏اهل‏بازار، درقسم‏خوردن از خدا پروا کنید که باعث کم‏شدن کالا وازبین‏رفتن برکت می‏شود.(حرعاملی،1374،ج17 :420)

نباید برای هرکار کوچک وبزرگ قسم یادکرد ونام خدا رابرد، بویژه درمعاملات نباید خدارا وسیله کاسبی قرار داد وبدین صورت اعتماد مشتری را جلب کرد.

درروایات اسلامی از قسم خوردن درمعاملات به شدت نهی شده ومورد مذمت قرار گرفته‏است. مثلا فروشنده‏ای برای این‏که جنس خود را به‏فروش برساند وبه مشتری اثبات کند که ازکیفیت برخوردار است وسودی ازاین معامله حاصل کند دائم قسم خدا را یاد می‏کند .حال با توجه به این‏که قسم به دروغ یا نشده ولی چون این فعل به‏شدت مورد مذمت قرارگرفته ،پولی که ازاین معامله حاصل می‏شود .پایدار نخواهد ماند وبی‏برکت خواهد بود.

2-3-3- سوگند دروغ

حضرت رسول اکرم -صلّی الله علیه واله وسلم- می‏فرمایند: «الیمین الکاذبه منفعه السلعه ممحقه للکسب؛ سوگند دروغ برای جلب مشتری موثر است اما برکت را ازکسب‏وکار می‏برد»(فیض کاشانی،1376،ج3 :173)

خداوند دراعطای رزق وروزی به بندگان خویش بخل نمی‏ورزد ولی زمانی‏که بنده‏ای درمعامله با خلق خدا دروغ وبازارگرمی می‏کند وآنان را به‏زحمت وخسران دچار می‏کند، خداوند رحمت وبرکت خویش را از وی محروم می‏کند زیراکه فرد ازمسیر حق به مسیر شیطان رفته پس باید وسعت روزی خود را ازشیطان بطلبد نه از خداوند.

شاید با فریبکاری وسوگند دروغ درمعامله به‏سود بیشتری دست پیداکند اما این رزق به‏سبب شکستن حرمت نام اقدس الهی وزیان واردکردن به بندگان خدا، مورد غضب حضرت حق واقع شده ونمی‏تواند برای صاحبش برکت وخوشی داشته‏باشد؛ چراکه دربسیاری ازمواقع انسان قبل ازاین‏که ازمال خویش بهره‏ای ببرد وخیری ببیند، آن راازدست می‏دهد.

انسان هرطوری‏ با مردم معامله می‏کند باید انتظار همان شیوه را از خداوند درباره اعمالش داشته باشد. چراکه با قسم دروغ دچار نقصان درمال وضرر وزیان می‏شود وآن مالی که با قسم دروغ به‏دست آمده، برکت ندارد.

3-3-3- دروغ

دروغ نابودکننده سرمایه اطمینان است. مهم ترین سرمایه یک جامعه اعتماد متقابل و اطمینان عمومی است، ومهم ترین چیزی که این سرمایه را به نابودی می‏کشاند؛ دروغ، خیانت وتقلب است ویک دلیل عمده براهمیت فوق‏العاده راست‏گویی وترک دروغ در تعالیم اسلامی همین موضوع است.

در احادیث اسلامی می‏خوانیم که پیشوایان دین از دوستی باچند طایفه از جمله دروغگویان شدیداً نهی کرده، چراکه آن‏ها قابل اطمینان نیستند.پیدایش اعتبار براساس راستی ودرستی می‏باشد.

حضرت علی-علیه السلام- می‏فرمایند: «الکذّاب والمیت سواء فان فضیله الحی علی المیت الثقه به فاذا لم یوثق بکلامه بطلت حیاته؛ دروغگو ومرده مساوی اند، زیرا برتری زنده برمرده آن است که به او اعتماد می‏کنند وآن‏گاه که به سخن او اعتماد نشود، حیات او باطل شده‏است»(درایتی،1366 :282)

دروغ درخانه، مدرسه، بازار، اداره و… نظام اعتماد را از این مکان‏ها می‏برد. ارزش انسانی در جامعه بشری، به اطمینان واعتماد مردم به اوست وازبین‏رفتن اعتبار وآبرو، نابودکننده ارزش اجتماعی اوست ودروغگویی رفتار ناشایستی است که اعتبار انسان را از بین می‏برد؛همچنین کسی که در بازار دروغگو نباشد وراست‏گفتار باشد اعتبار دارد. بازاریان باچنین کسی همه گونه معامله ای می کنند، حتی اگر پول هم بخواهد به او می دهندو در بعضی موارد جنس خود را هم به صورت امانی در اختیارش می‏گذارند که به‏فروش برساند وبعد هم سهم آن‏ها رابدهد. حال زمانی‏که اسم دروغگو به شخصی نسبت داده‏شود از تمام محاسن فوق محروم گشته ودرنتیجه با کاهش درآمد ورزق‏وروزی مواجه می‏گردد.

پیامبر- صلی الله علیه وآله وسلم- نیز می‏فرمایند:«الکذب ینقص الرزق؛دروغ روزی را کم می‏کند»(فیض کاشانی،1376،ج5 ؛240)

4-3-3- نیت‏های آلوده

معامله یک توافق بین دو شخص است وهدف از آن بدست‏آوردن درآمد می‏باشد.زمانی‏که یکی از طرفین در پشت پرده معامله‏ای که انجام می‏دهد نیت درستی نداشته باشد وقصد فریب طرف مقابل را داشته باشد، هرچند شاید به‏ظاهر طرف معاله فریب بخورد وشخص ثروتی را به‏دست آورد چون نیت ناپاک داشته، درآمد بی‏برکت خواهد بود.

امام علی-علیه السلام- می‏فرمایند:«عند فسادالنّیه ترتفع البرکه؛در هنگام تباهی نیت، برکت برداشته می شود»(درایتی،1366 :121)

5-3-3- کم‏فروشی واحتکار

کم‏فروشی واحتکار هردو از مصادیق ظلم وحق‏الناس می‏باشد وزمانی‏که بازاریان آن‏ها را پیش‏روی کار خود قرار دهند، ظلم وخیانت به مردم کرده وعلاوه برعقاب اخروی، مال وثروتی که از این راه بدست می‏آید قطعاً برای صاحب مال برکت نخواهد داشت.

رسول خدا –صلی الله علیه وآله وسلم- می‏فرمایند:«اذا طُفّفت المکیال والمیزان اخذهم الله بالسّنین والنّقص؛وقتی مردم به کم‏فروشی روی آورند، خداوند هم آنان را باقحطی وکمبود مواخذه خواهد کرد»(کلینی،1387،ج4 ؛119)

4-3- دروغ وبرکت در خانواده واقتصادخانواده

تمام افراد یک خانواده نسبت به برکت‏سازی در زندگی مسئول هستند، ولی در خانواده برکت سوزی های بسیاری مشاهده می‏شود. نان‏آور خانه مسئول نیست بلکه اعضای دیگرخانه نیز مسئول هستند که باید از ورود حرام به محیط خانواده جلوگیری کنند.

بنای خانواده برصداقت ودروغ نگفتن می‏باشد، زمانی که دروغ گفته می‏شود در اقتصاد خانواده نیز تاثیر می‏گذارد چراکه وقتی فرزندانمان را براساس صداقت تربیت کردیم کسب وکارشان نیز صداقت محور خواهدشد.صداقت در معاملات، برکت ودروغ، نکبت می‏آورد وبه‏صورت مستقیم اقتصاد خانواده را تحت تاثیر می‏گذارد؛ اعضای خانواده بارصدکردن درآمد نان‏آور خانه می‏توانند عایده‏های خود را ازدروغ، کم‏فروشی، تقلب ودر رأس امور قسم‏خوردن پاک کنندو درنتیجه برکت درمال خودرا زیاد وبه‏موازی آن برکت دراقتصاد خانواده افزایش وپیشرفت اعضای خانواده حاصل می‏شود.

نتیجه‏گیری

1-    بابررسی برخی تفاسیرو برداشت ازمعنای لغوی واصطلاحی برکت می‏توان به‏این نتیجه رسید که بین زیادبودن وبرکت‏داشتن فرق وجود دارد وآن این است که برکت یعنی ماندگاری ودوام یک چیز ونه زیادبودن آن.

2-    بر طبق احکام شرعی قسم دروغ در معامله، حرام وقسم راست، مکروه می باشد که هردوباعث کاهش رزق وروزی وبرکت می‏شوند.

3-    دروغگویی وقسم‏دروغ نه‏تنها اعتبار وآبرو رادر جامعه وبازار ازبین می‏برد بلکه باعث ازبین‏رفتن برکت در کسب‏وکار می‏شود.

4-    باتدبر در آیات واحادیث می‏توان فهمید که به‏راحتی وبارعایت چند نکته می‏توان برکت را به زندگی وکسب‏وکار بخشید وبا دوری از آن‏ها برکت را ازبین برد.

پیامبر–صلی الله علیه وآله وسلم- :«اربع من کنّ فیه فقدطاب مکسَبه اذا اشتری لم‏یعب واذا باع لم‏یحمد ولایدلُس وفیمابین ذالک لم‏یحلف»(کلینی،1388،ج10 ؛37). بااستناد به این روایت می‏توان دریافت که به‏راحتی با عمل به این4دستور، رزق وروزی راافزایش دادوبرکت را به کسب‏وکار ارزانی داشت.

«لم‏یعب» یعنی وقتی می‏خواهدبخرد عیب نگذارد(بعضی وقتی می‏خواهند چیزی بخرند، روی جنس عیب می‏گذارند تا‏‏ارزشش را کم کنند)، «لم‏یحمد» وقتی می‏خواهد بفروشد خیلی تعریف وستایش نکند، «لایدلس» فریب ندهد(چیزی راجور دیگر نشان‏دادن)، «لایحلف» سوگند نخورد.

منابع

·        قرآن

1-    ابن فارس، احمدبن فارس(1404ق)، معجم مقاییس اللغه، باتحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی

2-    اخوی، رضا، «عوامل برکت وبی برکتی درقرآن»، مجله مبلغان، شماره 126، صص65-82، اسفند1388و فروردین1389

3-    حرعاملی، محمدبن حسن(1416ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشیعه، ج15و17، قم، موسسه آل البیت -علیهم السلام- لاحیاء التراث

4-    دارینی، محمد، «برکت درقرآن»، مجله الهیات وحقوق، شماره 25،صص121-140، پاییز1386

5-    درایتی، مصطفی(1366ش)، ترجمه تصنیف غررالحکم ودرر الکلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی

6-    راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1413ق)، مفردات الفاظ القرآن، باتحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت-دمشق، دارالقلم

7-    طباطبائی، محمدحسین(1374ش)، ترجمه تفسیرالمیزان، ترجمه محمدباقر همدانی، چاپ پنجم، ج7، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین

8-    همان(1389ش)، ج20

9-    فراهیدی، خلیل بن احمد(1410ق)، کتاب العین، باتحقیق مهدی مخزومی وابراهیم سامرایی، چاپ دوم، قم، هجرت

10-  فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی(1376ش)، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، چاپ دوم، ج3و5، قم، موسسه النشرالاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم’

 

11-  کانون نشر وترویج فرهنگ اسلامی حسنات اصفهان(1389ش)، سیری در سپهر اخلاق، ج2، قم، صحیفه خرد

12-  مکارم شیرازی، ناصر(1377ش)، اخلاق در قرآن، ج3، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب

13-  مکارم همان وجمعی ازنویسندگان(1387ش)، تفسیر نمونه، چاپ سی وششم، ج6، تهران، دارالکتب الاسلامیه

14-  همان(1380ش)، ج25

15-  نوری، حسین بن محمدتقی(1408ق)، مستدرک الوسایل ومستنبط المسائل، ج11، بیروت، موسسه آل البیت -علیهم السلام- لاحیاء التراث

16-  هادوی نیا، علی اصغر،«جایگاه اقتصادی سنت رزق»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاداسلامی، شماره28،صص89-116، سال هفتم، زمستان1386