ویژگیهای اخلاق اجتماعی مبلغ دین
ریحانه میرگلوی بیات
چکیده
تبلیغ امری مهم است، از این رو مبلغ برای این امر خطیر ابتدا باید خود را از نظر روحی آماده ساخته و فضائل را در خود زنده کند، و متخلق به اخلاق اسلامی شود. از این رو داشتن یک سری ویژگیها در او حائز اهمیت است. با این وجود تا به حال مقالهای با این عنوان به طور گسترده و جامع صورت نگرفته است و در چند مقالهای که با این عنوان صورت گرفته از منابع اندک استفاده شده است. در مقاله حاضر با مراجعه به منابع کتابخانهای به دنبال پاسخ به این سؤال است که ویژگیهای اخلاق اجتماعی مبلغ دین از منظر آیات و روایات چگونه باید باشد. ویژگیهایی که با شیوه توصیفی– تحلیلی شناخته شدندعبارتنداز:حسن خلق، خوشرویی، شرح صدر، تواضع، مدارا با مردم مهمترین آنها میباشد. حسن خلق سبب محبوبیت و برقراری پیوند عاطفی و تأثیرگذاری بیشتر شده، خوشرویی -کلید محبت و دوستی- به دیگران جرأت داده تا باب آشنایی باز کنند، و شرح صدر او را در برابر ناملایمات مقاوم میکند و با داشتن تواضع زمینه ارتباط قلبی و پذیرش معارف فراهم میگردد. او با مدارا کردن سلامت اخلاقی خود و جامعه را حفظ میکند. بنابراین از آنجا که برخورداری مبلغ دین از ویژگیهای اخلاقی تأثیر بسزایی در موفقیت وی در تبلیغ دین دارد این ویژگیها در تبلیغ حائز اهمیت است.
کلید واژگان عبارتند از: تبلیغ، مبلغ، اخلاق، دین، آیات، روایات.
مقدمه
جهان امروز، جهان تبلیغ و ارتباطات است. نبرد واقعی این عصر نبرد اندیشههاست. مسیحیت، یهودیت و مکاتب انحرافی امروزه با سرمایهگذاری هنگفتی، در این عرصه گام نهادهاند و با صرف بودجههای بسیار کلان و سرسامآور درصد تسخیر اذهان انسانیاند. از این رو تبلیغ امری مهم و حیاتی در زندگی بشر است.
اسلام با خصلت جاودانگی رسالتش، همگانی بودن دعوت و تبلیغ را بیان میکند زیرا معارف و تعالیم زنده و والای این آیین جاودان، اگر نشر و ابلاغ نشود و درست تفسیر نگردد، نه تنها مکتب دین مهجور گشته بلکه به بشریت نیز ستم میشود که انسانهای مستعد رشد و شکوفایی، گرفتار جهل و رهسپار شقاوت میگردند.
بنابراین مبلغ برای به دوش گرفتن این مسؤلیت نیازمند به دست آوردن پارهای از لوازم تبلیغ است. او باید در ابتدا خود را از نظر روحی و روانی مهّیا سازد و سپس متخلّق به اخلاق اسلامی شود، اما در میان این فضائل برخی را باید پیش از موارد دیگر مورد تأکید قرار دهد، چون راهگشای وی در امر تبلیغ است. این فضائل را میتوان با عنوان اخلاق اجتماعی مبلغ دین تعبیر نمود و قصد بر آن است که در پژوهش حاضر با تمسک به سخن اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام - و منبع وحی به آنچه که اصل و مورد نیاز وجودی ما است، پرداخته شود.
1-مفهوم شناسی
دراینجا به منظور آشنایی با ویژ گی های اخلاقی مبلغ دین ابتدا لازم است خود مبلغ را شناخت ،چرا که برای شناخت صفات لازم است موصوف شناخته گردد.
1-1-مفهوم مبلغ
افرادی که به عنوان راهنما فرد را در رسیدن به کمال انسانی یاری می رسانند، می توان عنوان مبلغ را برای آن ها نامید.
1-1-1- مفهوم لغوی مبلغ
درزبان عربی مبلغ اسم فاعل از ریشه تبلیغ است. وتبلیغ به معنای رساندن پیام به دیگری، از طریق برقراری ارتباط به منظور ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار او بر سه عنصر اصلی پیام دهنده، پیام گیرنده و محتوای پیام مبتنی است.(مصباح یزدی، 1371، ص80)
بر این اساس در تعریف مبلغ آمده است:
«مبلغ به معنای: تبلیغ کننده، رساننده، کسی که حکم و امری رابه دیگری ابلاغ کند».(عمید، 1388، ص1078)
1-1-2- مفهوم اصطلاحی مبلغ
مبلغ فرد، گروه، یا سازمانی است که با در نظر گرفتن اهداف از پیش تعیین شده و با استفاده از شیوهها و
ابزارهای تبلیغی، پیامی خاص به مخاطب یا مخاطبان میرساند تا ضمن ترغیب، القا یا اقناع آنان تغییر فکر
یا رفتاری به وجود آورد و تا رسیدن به نتیجه مطلوب با مخاطب همراه است. (اثباتی،1381 ،ص30)
2- 1-مفهوم اخلاق
اخلاق، دانشی است که به بیان اوصاف، ارزش افعال و صفات اختیاری و راه کسب یا اجتناب از آنها میپردازد. (علیزاده، 1394، ص20)
1-2-1- مفهوم لغوی اخلاق
اخلاق جمع خُلق، در لغت دارای دو معنا است. اکثراً اخلاق را به معنای نیرو و سرشت باطنی دانسته که برای انسان، تنها با دیده بصیرت و غیر ظاهری قابل درک باشد. در برابر خَلق که به شکل وصورت محسوس و قابل درک با چشم ظاهر گفته میشود
(الزبیدی، 1306،ق،ج6،ص337؛ ابن منظور،1414،ج14،ص140؛ راغب اصفهانی،1431، ص222 و 297؛ ابن منظور،1414ه ق، ج10، ص87، راغب اصفهانی، 1369، ج1،ص297)
2-1-2- مفهوم اصطلاحی اخلاق
کلمه اخلاق از لحاظ اصطلاحی دارای سه معنا است: (فیض کاشانی،1392 ،ص18)
1-کلمه اخلاق در اصطلاح گاهی به معنای لغوی خود یعنی صفات نفسانی میآید.
2- گاهی هم به عنوان صفت فعل به کار میرود، یعنی کار اخلاقی که منظور صفات نفسانی نیست، اگر چه هنوز به صورت یک هیأت راسخ هم در نفس پدید نیامده و از روی فکر و تأمل هم انتخاب شده، ولی در عین حال موصوف به اخلاق فاضله یا رذیله میشود.
3- گاهی واژهی اخلاق در مورد اخلاق فاضله به کار میرود، میگویند: ایثار، اخلاقی و خوب است یا دزدی غیر اخلاقی و ناشایسته است.(مصباح،1386،ص10)
انسان موجودی اجتماعی است و در کنار سایر همنوعانش به صورت دسته جمعی زندگی میکند، از این رو هر انسانی در زندگی اجتماعی خود موظّف است، آنچه را که از مردم انتظار انجام آن را دارد خود مقید به رعایت آن باشد و با مردم به آن گونه رفتار کند که توقع دارد با وی رفتار شود.
اگر درستی، راستی، وفاداری، پایبندی به عهد و پیمان را میپسندد و دوست دارد جان، مال، آبرو و
ناموسش محترم باشد. اگر از بخل و کینه و حسد دیگران نسبت به خودش بیزار است و از مردم انتظار خیرخواهی و احسان دارد و دوست دارد دیگران اعمال او را حمل بر صحت کنند و به او خوش بین باشند0(شریفی، 1390،ص105)
اگر تعدّی و تجاوز دیگران به حقوقش را زشت و نکوهیده میداند و حتی وقتی در صف نانوایی، آرایشگاه، اتوبوس، بانک، صندوق فروشگاه و … به نوبت او تجاوز میشود زبان به اعتراض میگشاید، خود نیز باید در این امر پیشقدم بوده و حقوق دیگران را محترم شمارد و ارزش آنان را حفظ کند. (شریفی، 1390،ص105)بنابراین به یک سری ارزشهای اخلاقی که مربوط به رعایت حقوق دیگران در جامعه میباشد و رعایت آنها تأثیر مستقیم در کارآمدی تبلیغ از نظر دیگران داشته باشد، اخلاق اجتماعی در تبلیغ گفته میشود.
از آنچه بیان شد می توان گفت، مواردی که در اخلاق فردی بیان شد شالوده شخصیّت فرد را تشیکل میدهد و زیربنای اخلاق اجتماعی است، ولی در این فصل از جمله اوصاف دیگری که مبلغ دین باید به آن مزّین گردد اخلاق اجتماعی مبلغ است که تکمیل کننده اخلاق فردی میباشد.
که بر این اساس قرآن کریم انجام ندادن وظایف اجتماعی را از سوی فرد، همراه با انتظار انجام آن از سوی اجتماع نکوهش فرموده و آن را نشانهی بیخردی انسان میداند: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ(سوره بقره، 44)؛آیا مردم را به نیکی وا میدارید و خود را فراموش میکنید، در حالی که کتاب خدا را تلاوت میکنید آیا عقل خود را به کار نمیگیرید»
اخلاق اجتماعی دارای قلمرو وسیعی است که در این فصل (با بهره مندی از آیات و روایات) به این مبحث پرداخته خواهد شد.
2- ویژگیهای اخلاق- اجتماعی
1-2-حسن خلق
یکی از مهمترین ویژگیهای اخلاقی که لازم است مبلغ دین به آن مزّین گردد، حسن خلق است. حسن
خلق به معنی خوش خلقی از صفات فاضله روحی و از خصوصیات وجودی بسیار بالا است.
صاحب این صفت فاضله در برخورد با هرکسی، موجب خشنودی و انبساط روحی و قلبی وی میگردد. کسی از مواجهه با او رنج نمیبرد و اذیت نمیبیند. همه دلها از او راضی میشوند و در این بین رضایت و خشنودی دلهای شکسته از او باطناً برای او حساب خاصّی نزد خدای متعال باز میکند و احیاناً در بعضی موارد عنایات بزرگی از حضرت حقّ را برای او دارد، صاحب این صفت همیشه از آرامش و اعتدال روحی برخوردار است. (شجاعی،1381، ج2،ص256)
ودر بینش الهی کسانی را به حسن خلق متّصف دانسته و انسان اخلاقی میدانند، که متعلّق به اخلاق الهی و مؤدب به آداب دینی بوده و در همه موضوعات و مسائل، پایبند به دستورات دین و عامل به آن باشد. (طاهری، 1394، ص17)
بنابراین، خوش خلقی، شخصیت انسان را در نظر دیگران ارتقا میبخشد و چنانچه فرد با ایمان ظاهر گردد، نشانه شرح صدر، ظرفیت فوق العاده و قدرت ایمان بوده و وسیله جلب خشنودی پروردگار متعال میشود. (اسماعیلی یزدی، 1386، ص152)
همچنین خداوند متعال در آیهای از قرآن میفرماید:
« وَ كَذَالِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شهُدَاءَ عَلىَ النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا؛ و اینچنین ما شما را امّت میانه- معتدل- قرار دادیم باشد که برای مردم – جهان – نمونه باشید و پیامبر برای شما الگو و سرمشق باشد.»( سوره بقره، 143)
ارزش این فضیلت از حضرت رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – آمده است که میفرمایند:
«برای صاحب خُلق حسن و نیکو، پاداشی مانند پاداش روزهداری است که شب زندهدار است.»(کلینی، 1387،ص105)
همچنین خداوند متعال در آیهای از قرآن کریم میفرماید:
« وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنىِ إِسْرَ ءِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَ ذِى الْقُرْبىَ وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّكَوةَ ثم تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِّنكُمْ وَ أَنتُم مُّعْرِضُون(سوره بقره، 83)؛ و به یاد آرید هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که هرگز جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مسکینان نیکی کنید و با مردم به زبان خویش سخن گویید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکی روی گردانید و شما (ذاتاً) رو بگردانید.»
بعضی از مفسرین در تفسیر این آیه گفتهاند: «با خلق خدا خوش خوئی نمایید و به درشتی رفتار مکنید.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363،ج1، ص189)
بنابراین در برخورد با مردم، لازم است نیک را گفت. ازاین روگفتن خوب، رفتار خوب لازم دارد.(قرشی، 1377،ج1، ص180)
حسن به معنی نیکویی و خوبی است که احسان از اینها گرفته شده، و به معنی نیکو کردن و عمل خوب انجام دادن باشد.(قرشی، 1377،ج1، ص180)
ناس: اصل آن اناس بوده و برای تخفیف گاهی همزه حذف میشود،(قرشی، 1377،ج1، ص180) و به معنی انسان است. احسان در اینجا تعیین وظیفه در مقابل عموم مردم است و آن اظهار و انشاء کلمات و مطالب نیکو و بیان گفتار خوب، در مقام برخورد و مؤانست با مردم است، و چون کلمه ناس ذکر شده اشاره میشود، با آنکه در مقام مصاحبت و گفتگوی با دیگران به مقتضای مؤانست و انس که از ناس است رفتار شود. (مصطفوی،1380،ج1، ص407)
در این جهت توجهی به نیازمندی یا حقوق دیگران نیست، بلکه این معنی یک وظیفه اجتماعی و شخصی و اخلاقی است، زیرا هر فردی به مقتضای تکمیل و تهذیب خود تمام جهات انسانی و اخلاقی را در مقابل دیگران به نحو احسن انجام دهد.(مصطفوی، 1380،ج1، ص407) اگر چه به همه مردم نمیتوانید احسان کنید ولی با همه میتوانید خوب سخن بگویید، برخورد خوب و نیکو نه تنها با مسلمانان، بلکه با همه مردم لازم است. (قرائتی، 1383،ج1، ص149)
متانت در سخن، ادب و گفتار و زیبایی در کلام، خصلت پاکدلان بیکینه و خلق و خوی اولیای دین است، باشد که عادت خویش قرار دهند. (زنگوئی، عباسزاده، 1391،ص31)
حسن خلق از عوامل بسیار مؤثر در اثرگذاری پیامهای تبلیغی است. کلید حسن معاشرت و راهیابی به
اجتماع است. از این رو یکی از نیازها و ضرورتهای اصلی برای مبلغ اسلامی است. حسن خلق، سبب محبوبیت مبلغ در جامعه میشود و پیوند عاطفی، دوستی و محبت او را با مخاطبان محکمتر میکند و باعث تأثیرگذاری بیشتر فعالیتهای او میگردد.
حسن خلق سبب میشود که دوستان انسان، بیشتر و دشمنان او کم شوند، کارهای دشوار بر او آسان شود و دلهای خشمگین نسبت به او نرم گردند و روزیاش زیاد شود. اگر مبلغ اسلامی بد اخلاق باشد نه تنها خود در رنج و عذاب است، موجب تنفّر مردم و پراکنده شدن آنان نیز میشود و آنان نیز از همنشینی با وی اجتناب میکنند.
از این رو مبلغ و راهنمای مذهبی باید خود از نظر اخلاق سمبل و نمونه باشد، تا دیگران از رفتارش پیروی کنند.(بیآزار شیرازی، 1359، ص35)
2-2- خوشرویی
خوشرویی یکی از صفات ارزشمندی است که مبلغ دین باید خود را به آن ملبس گرداند. (بیآزار شیرازی، 1359، ص22)
آراستگی به اخلاق نیک و دوری از صفات ناشایست و ناپسند بر هر مسلمان لازم است، ولی بر طلایهداران دانش دین آنان که نشان دین بر پیشانی دارند، و گفتار و کردارشان به حساب مکتب و اهل بیت گذاشتهاند، سزاوارتر است.(دیانی، 1386،ص41)
خوش رویی هم در نگاه مطرح است و هم در لبخند. هم در گفتار آشکار میشود و هم در رفتار. چه بسا رابطهها و دوستیهایی که با ترشرویی «اخم کردن» و «عبوس شدن» به هم خورده است. (دیانی، 1386،ص41)چنانکه خداوند در قرآن کریم میفرماید: «لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ »(سوره لقمان، 18)
کلمه «تُصَعِّر» از ماده (صعر) در اصل یک نوع بیماری است که به شتر دست میدهد و گردن خود را کج میکند. (نجفی، 1398، ج16، ص11)
برخی گفتهاند: از جمله نصایح لقمان به فرزندش آن است که بگمان فضیلت و برتری بر مردم رخسار خود را از مردم مگردان و به آنان توجه و اظهار مهر و فروتنی نما.(حسینی همدانی، 1404، ج12، ص477)
از مردم روی مگردان، اشاره به اینکه چنین عمل، منتج مفاسد بسیار خواهد بود. یکی باعث توهین مردم و توهین به مسلمان نمودن گناه بزرگی است. دیگر بین تو و آن کسی که نسبت به وی این عمل را نمودهای دشمنی تولید میگردد. سوم این عمل آن صفت نکوهیده باطنی خود را که کبر و حسد باشد ظاهر نمودهای.(امین بانوی اصفهانی، 1361،ج10، ص142)
بعضی نیز گفتهاند: صورت خود را به تکبر از مردم مگردان و اگر کسی با تو سخن گوید او را کوچک نشمرده و رخسارت را به سوی دیگر توجه مده.(مترجمان، 1377، ج8، ص500)
بنابراین مبلغ وقتی با چهره شکفته و باز با کسی رو به رو میشود در واقع کلید محبت و دوستی به دست او داده و برعکس چهره اخمو و ابروهای گره خورده، دریچه ارتباطات و صمیمیت را میبندد.
البته اگر این خوشرویی و خنده با نیت پاک و الهی انجام گیرد. افزون بر تأثیر محبت آفرین، حسنه و عبادت به حساب میآید.(زنگوئی، عباسزاده،1391 ، ص22)
از این رو امام باقر – علیه السلام - در این باره میفرمایند:
«تمسهم الرجل فی دجر اخیه حسنه، لبخند زدن مردم به چهره برادرش حسنه است.»(کلینی،1387، ج2، ص188)
مبلغان باید به این نکته توجه داشته باشد که برخورد با چهره باز با دیگران آنان را آمادهتر میسازد تا دل به دوستی شما بسپارند، خندهرویی و بشاش بودن دیگران را دل و جرأت میبخشد تا بیهیچ هراس و نگرانی، باب آشنایی باز کنند و سفره دلشان را بینش بگشایند.(زنگوئی، عباسزاده،1391،ص22)
اگر با خوش رویی بتواند بار سنگین غم مردم را سبک کند، کارش عبادت خواهد بود و اگر با یک تبسّم بتواند دلی را شاد بسازد به خدا نزدیکتر شده و در تبلیغ دین خدا موفقتر خواهد بود. البته این رفتار نوعی هنرمندی در معاشرت است که قلبی مهربان میخواهد و عاطفه ای سرشار و خصلتی نوع دوستانه که ان شاء الله در تحصیل آن موفق و منصور باشیم.(زنگوئی،عباس زاده،1391،ص22)
2-3- شرح صدر
یکی از مهمترین ویژگیهایی که میتوان برای تبلیغ دین برای مبلغ برشمرد، شرح صدر است.
شرح صدر یعنی وسعت و گشادگی سینه؛ به معنای آنکه انسان گنجایش و تحمل رویدادها و احوال و وقایع گوارا و ناگوار را داشته باشد، و با روبرو شدن با آنها به فوران نیاید.(واثقی، 1389، ص21)
حضرت موسی –علیه السلام– در اولین لحظه که مسئول تبلیغ شد از خدا با جمله مقابل قالَ رَبِ اشْرَحْ لىِ صَدْرِى ؛ موسی – علیه السلام – گفت: پروردگارا سینهام را گشاده کن. » (سوره طه، 28-25)
شرح صدر به معنی توسعه در بیان است که بتواند ما فی الضمیر خود را بیان نماید و صدر اطلاق بر سینه و قلب میشود، لکن در اینجا مراد آن روح عقلا نیست که مرکز توجه او قلب است یعنی قلب قابلیت افاضه علم و درک را پیدا کند. (طیب، 1378، ج9، ص23)
از آنجا که نخستین وسیله پیروزی، روح بزرگ، فکر بلند و عقل توانا و به عبارت دیگر گشادگی سینه است. موسی – علیه السلام – عرض کرد: پروردگار من، سینه مرا گشاده بدار.(بابایی، 1382، ج3، ص116)
و مرا مهیا کن که بتوان با مشکلات مواجه شوم، من میدانم که تحمل امر رسالت کاری صعب است و من محتاج به دلی هستم که بتواند به همه مشکلات پنجه درافکند و بر همه فایق آید. (مترجمان،1360،ج7، ص126)
امام علی – علیه السلام – در این باره میفرمایند:
« ابزار ریاست سعه صدر است.»(واثقی، 1389، ص21)
انجام رسالت، از آن رو سعه صدر میطلبد که رسالتدار با مردمان گوناگون و خواستههای مختلف و خوی و خصلتهای متفاوت رو به رو است و اگر دارای صبر و حوصله و ظرفیت لازم نباشد و نتواند مردم را تحمل کند، کار تبلیغ ابتر میماند. مبلغ باید مخاطبان خود را درک کند و انتظار یکسان از آنان نداشته باشد و متناسب با حال هر یک، روش مناسب برگزیند و با تحمل و سعه صدر بار مسؤلیت تبیلغ را به منزل رساند. (زنگوئی، عباسزاده، 1391،ص35)
شاید یکی از دلایلی که پیامبران در برههای از زمان، به شغل چوپانی پرداختهاند، همین باشد که راه و رسم سلوک با زیر دستان، حتی جاهلترین افراد را تمرین کنند و از نادانی و ناسازگاریها رنجیده خاطر شوند و مدارا و مماشات و همراهی با ضعیفان فکری را تجربه نمایند.(زنگوئی، عباسزاده،
1391،ص35)
تبلیغ اسلامی، ستیز با اندیشهها و باورهای نادرستی است که زندگی انسانها را به انحطاط و تباهی میکشاند. مبلغ در رویارویی با افکار نادرستی که در ذهن انسانها رسوخ کرده است، با مشکلات، مخالفتها، کارشکنیهای گوناگونای روبه رو است و همانند پیامبران الهی، به ویژه پیامبران اسلام مورد اهانت، افتراء و تهمتهای بیپایه و اساس مخالفان قرار میگیرد. مجموعه این عوامل، چنان بر روح مبلغ فشار میآورد که تحمل آن، شرح صدر و قوّت قلب میطلبد. شرح صدر، مبلغ را در برابر ناملایماتها و سختیها مقاوم میکند و کنایهها و طعنهها، عیبجوییها و مخالفتها را در او بیاثر میسازد. بنابراین، شرح صدراز ضروریترین ویژگیهای اخلاقی برای مبلغ است.(چراغی، (تجارب مبلغان هنرمند)، 1373، ص140)
تبلیغ بدون سعه صدر امکانپذیر نیست. انسانهای مؤمن و پارسا موظّف به پایداری در مقابل کار شکنیها، درگیریها و افکار مخالف میباشند. در برابر سختیها مردانه میایستند و مشکلات را با سر پنجهی تدبیر و توکل برخدا حل میکنند. (ملک محمودی، 1380،ص29)
بنابراین محال است مبلغ در تبلیغ موفق شود، مگر اینکه مخالف، رقیب و حسود داشته باشد. از اول نظام هم همینطور بوده است، (داستان حضرت آدم که هابیل، قابیل را کشت. (سوره شرح، 5-1) علت آن حسادت بوده است. در هر بُعدی که انسان حرکت کند (تبلیغ، تدریس، تألیف، هنر و مدیریت) که نقش مؤثر داشته باشد، مخالف خواهد داشت، مگر اینکه انسان در جامعه قادر به تأثیرگذاری مثبت نباشد، سلاح این میدان تحمل است. (ملک محمودی، 1380،ص29)
صبر و پایداری در مقابل مشکلات و مقاومت برای حل آنها سختیها و راحتیها را در هم آمیخته، سر انجام باید دانست که در پایان ناملایمات، راحتی و آسایش وجود دارد.(ملک محمودی، 1380،ص29)
با توجه به آنچه بیان شد میتوان گفت، بیشک یکی از مشکلترین فعالیتهای انسانی، تبلیغ است. زیرا لحظه به لحظه آن همراه با فشار عصبی، کار سنگین و تنشهای روحی و روانی میباشد و هر چه برنامه تبلیغ سنگینتر و مخاطب آن از هدایت و رستگاری دورتر باشد ،این سختی پیشتر میشود.(اثباتی،1381 ، ص174)
بنابراین مبلغ برای انجام رسالت الهی خود، باید آماده کارشکنیها، دشمنیها و مخالفتهای زبانی و عملی باشد. تاریخ تبلیغات الهی سرشار از نمونههایی است که معاندان مبلغان را مورد طعنه، و کنایه و افترا قرار داده و سعی کردهاند به شیوههای گوناگون آنان را از افق باز دارند، مقابله با این ناگواریها امکان ندارد، مگر با داشتن شرح صدر، پذیرش ناملایمات، صبر و استقامت - که حاصل شرح صدر است – و بالا رفتن ظرفیت روحی مبلغ. (اثباتی،1381 ، ص174)
2-4- تواضع
از شریفترین صفات و مکارم الاخلاق است که ضروری است مبلغ دین به آن متّصف باشد، تواضع است و به معنای آن است که انسان، خود را از کسانی که در جاه و مقام از او پایینترند، برتر نداند و نیز به معنای شکسته نفسی و افتادگی آمده است که آدمی خود را از دیگران بالاتر نبیند.(نراقی، 1388،ص300)
و لازمه آن، کردار و گفتاری است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان میکند؛ و مداومت بر آنها قویترین معالجه است برای مرض کبر. و این، از شریفترین صفات و کریمترین ملکات میباشد.(نراقی، 1388،ص305)
و اگر انسان خود را به همانطور که هست ببیند، بلکه نسبت به خود با نظر خرده گیری بنگرد و به خود سوءظن پیدا کند، پس خودش در نظرش کوچک و خوار شود، ذلّت نفس را دریابد. و چون با این نظر همراه باشد، با حسن ظن به دیگران و بزرگ شمردن مخلوقات خدا و مظاهر جمال و جلال حق تعالی، کم کم در نفس، یک سرافکندگی پیدا شود، و خود را از دیگران کوچک بشمارد و این حال، تواضع قلبی است که آثار آن در قلب بدن که ظاهر شد، گویند تواضع کرد و متواضع شد. (موسوی خمینی،1382، صص 333-334)
بنابراین تواضع از همه افراد نیکو و پسندیده است ولی از افرادی که دارای شخصیت ظاهری یا معنوی هستند نیکوتر و پسندیدهتر است. (طاهری،1381 ، ص294) و اینان مهر و محبتشان به خدا و خلق خدا اقتضا میکند که همواره نسبت به خلق در حال تواضع و فروتنی باشند.(طاهری،1381 ص308)
چنانچه خداوند بر رسولش دستور میدهد: «وَ اخفِض جَنَاحَک لِلؤمِنینَ»( سوره حجر، 88) ؛ در مقابل مؤمنین متواضع باش و به آنان محبت کن.
و خفض: به معنی تواضع؛ خفض جناح: کنایه از خضوع و تواضع است.( مصطفوی، 1380،ج12، ص363)
خفض جناح کنایه از تواضع و فروتنی و ترک استطاله و افتخار و تکبر و نحو اینها است. البته با تواضع رغبت با آنها بیشتر میشود عقیده آنها محکمتر میگردد. ایمان آنها کاملتر میشود این آیه شریفه ولو خطاب به پیغمبر است و مورد آیه است. لکن دستور بر جمیع است که نباید چشم داشته باشند به اموال و اولاد ها و هوی کفار و نباید محزون باشند به فسق و فجور آنها و نسبت به جمیع اهل ایمان متواضع باشند و به چشم حقارت نگاه نکنند.(طیب، ،1378، ج8، ص71)
پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در این باره میفرمایند:
« و هر که برای خدا تواضع کند، خدایش بالاتر برد از بسیاری بندگانش. اهل تواضع را چهرهای باشد که فرشتههای آسمانی و عارفان زمین آن را بشناسند.»(مجلسی، 1403، ج712، ص120)
مبلغ دین باید با اخلاق متواضعانه تبلیغ کند و از کبر و غرور دوری جوید؛ زیرا در حالت کبر و غرور به جای اینکه تبلیغی سازنده داشته باشد، اثر تخریبی و اغفال کننده دارد. یکی از علل موفقیت معصومان –علیهم السلام – این بود که به طور کلی از عنوانهای عصمت، علمیت، قدرت، حکومت و سیاست خود سوء استفاده نمیکردند و عموماً در مقابل منحرفین و مخالفین و دشمنان میکوشیدند با تواضع و فروتنی برخورد سازنده داشته باشند. (صادق اردستانی، 1380، ص119)
بنابراین مبلغ باید بر نفس انسانی خود چیره باشد و در حقیقت، سیر حرکت خود را بر نفی صفات ناپسند سامان دهد. او باید با فروتنی، تواضع و گذشت رفتار کند، با این شرط، زمینههای لازم را برای ابلاغ پیام خود مهیا میسازد. (اثباتی،1381 ، ص 185)
آری نتیجه تواضع، ارتباط قلبی با مردم و طلب محبت آنان است و به صورت فطری انسان کسی را که دوست دارد، علاقهمند به ارتباط و حرف زدن با او نیز میباشد وحرفهای اوهم مؤثر واقع میشود.(زنگوئی، عباسزاده،1391، ص2599)
2-5- مدارا با مردم
مدارا کردن با مردم از والاترین صفات اخلاقی است که مبلغ دین لازم است به آن متّصف گردد و به معنای آن است که ناگواری از کسی رسد، متحمل شود و به روی خود نیاورد. و این از جمله صفاتی است که آدمی را در دنیا و آخرت به مراتب بلند و درجات ارجمند میرساند؛ و اغلب کسانی که در دنیا به مرتبه عظیم رسیدند از این خصلت جلیله است.(نراقی، 1388، صص 258-257)
انسانها دارای طبیعتها و افکار و ادراکات گوناگون هستند و مخالفت با افکار آنان دشمنی را دل آنان ایجاد میکند و برای رسیدن به محبت آنان چارهای جز موافقت با آنان در مواردی که گناه نیست نمیباشد. (صالح بن عبدالله بن حمید، 1426، ج8 ،ص3358)
و از جمله در سیره نبوی –صلی الله علیه و آله و سلم- تأکید شده است که از مؤثرترین ویژگیهای تبلیغی ایشان و از مهمترین عوامل توفیقیشان در تبلیغ دین خدا، مدارا با دوست ودشمنبوده است. (اثباتی، 1381،ص190)
البته از کلام حضرت ختمی مرتبت –صلی الله علیه و آله و سلم - همین به نظر میرسد که پرورش این صفت در وجود مبارکشان، به دلیل دستور الهی و فرمان ذات اقدس الهی باشد و این حاکی از سختی مأموریت تبلیغ است.(اثباتی، 1381،ص190)
و در حدیث آمده است:
«امر کردم به مدارا با مردم همانطور که امر کردم به تبلیغ رسالت». (شعبه حرانی، 1387،ص47)
و این ویژگی تا آن حد در انجام فرآیند تبلیغی برای مبلغ لازم است که حضرت آن را همانند امری واجب تلقی میکردند.(مجلسی،1403، ج2، ص69)
بنابراین مبلغان نیز در کوران فعالیتهای خود علاوه بر مخاطبان هم راه، مطمئناً به گروههای غیر هم راه نیز بر میخورند: عدهای ناآگاهند، برخی کم ظرفیت و حتی بیظرفیت که نه تنها هم راهی و هم گامی ندارند، بلکه گاهی کارشکنی و جسارت نیز میکنند. (اثباتی، 1381،ص190)
و مخالفت با آنان موجب دشمنی میشود. در چنین شرایطی مبلغ به صفتی احتیاج دارد که بتواند این مشکل را از پشت رو بردارد و اگر این ویژگی را نداشته باشد، بیشک توفیق نمییابد و شکست کامل فرآیند
تبلیغ قطعی است، بنابراین هر مبلغی که قدرت مدارا با توده ناآگاه را بیشتر داشته باشد، موفقتر خواهد بود. چرا که او در مواردی که گناه نمیباشد، برای جلب محبت مخالفت نمیکند. (اثباتی،1381،ص190)
نتیجهگیری
تبلیغ امری مهم و حیاتی در طول زندگی بشر بوده است. برای مبلغ حائز اهمیت است که به منظور موفقیت در این زمینه برای پا گذاشتن در عرصه تبلیغ دارای یکسری ویژگیهای اجتماعی باشد.
با تمسک به ثقلین میتوان این ویزگیها را شناخت؛ که در این مقاله تنها اوصاف اجتماعی مبلغ بررسی شده است. مهمترین این اوصاف عبارتند از: حسن خلق، خوشرویی، شرح صدر، تواضع، مدارا با مردم اشاره نمود؛ زیرا حسن خلق کلید حسن معاشرت و راهیابی به اجتماع است و سبب محبوبیت مبلغ در جامعه میشود و پیوند عاطفی و دوستی او با مخاطبان را محکمتر میکند، و سبب تأثیر گذاری بیشتر فعالیتهای او میشود و عکس آن بداخلاقی باعث تنفر مردم و پراکنده شدن آنان میگردد. و خوش رویی (چهره باز و شکفته) کلید محبت و دوستی را به مبلغ داده و دیگران را دل و جرأت میبخشد تا بیهیچ هراس و نگرانی باب آشنایی باز کنند و سفره دلشان را بگشایند.
شرح صدر در مبلغ او را در برابر ناملایمات و سختیها مقاوم میکند و کنایهها و طعنهها و مخالفتها را بیاثر میسازد، داشتن تواضع نیز در او سبب ارتباط قلبی او با مردم وجلب محبت آنان میشود و دلها را برای پذیرش معارف اسلامی آماده میسازد.
بنابراین باید از روحیه متکبرانه دوریگزیند و با مدارا با مردم سلامت اخلاقی خود و جامعه را حفظ کرده و به آرامش و اطمینان برسد.
فهرست منابع
* قرآن کریم
منابع فارسی
1- اثباتی، بهروز، ویژگیهای مبلغ در فرآیند نوین تبلیغ، چاپ اول، بیجا، معاونت آموزش نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1381هـ ش.
2-اسماعیلی یزدی، عباس، فرهنگ صفات، چاپ اول، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1386هـ ش.
3-بابایی، احمد علی، برگزیده تفسیر نمونه، ج3، چاپ سیزدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382هـ ش.
4-بی آزار شیرازی،عبدالکریم،انقلاب فرهنگی و تبلیغی،بی چا ،تهران ،برهان،1359.
5- بهبودی،محمدباقر،ج12،چاپ اول، تهران،کتابفروشی لطفی، 1404.
6-تمیمی،عبدالواحدبن محمد،تصنیف غررالحکم،چاپ اول،قم،سازمان چاپ و نشر دارالحدیث،1383.
7-چراغی، مهدی، (تجارب مبلغان هنرمند)، بیچا، قم، قدس، 1373هـ ش.
8-حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، ج12، چاپ اول، تهان،انتشارات میثاق،1363ه ش.
9-حسینی همدانی، محمد حسین، انوار درخشان، محمدباقر، بهبودی، ج12، چاپ اول، تهران، کتابفروشی لطفی،1404ه ش.
10- خمینی، روح الله ،شرح حدیث (جنود و عقل)، بی چا، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1382ه ش.
11- دیانی، محمد شمس الدین، درآمدی بر آسیب شناسی تبلیغات، چاپ اول، قم، پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی، 1386هـ ش.
12-راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج1، چاپ اول، تهران، انتشارات رضوی، 1369هـ ش.
13-زنگوئی، علیرضا، علی، عباسزاده، تبلیغ چهره به چهره، چاپ اول، قم، عصر غیبت، 1391هـ ش.
15- شجاعی تهرانی، حسین، کلیات خدمات بهداشت، چاپ ششم، سماط، 1393هـ ش.
16- شجاعی، محمد، طریق عملی تزکیه1، ج2، چاپ اول، تهران، انتشارات صدا و سیما، 1381هـ ش.
17- شریفی، عنایت الله ، اخلاق قرانی، چاپ اول، مؤسسه انتشارات هجرت، 1390هـ ش.
18-صادق اردستانی،احمد،روش های تبلیغ وسخنرانی،بی چا،قم،دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1380.
19- صالح بن عبدالله بن حمید، موسوعه النظره الفعیم فی مکارم الاخلاق الرسول الاکرم، ج8، چاپ چهارم، دارالوسیله، 1426هـ ش.
20- طاهری، حبیب الله، درسهایی از اخلاق اسلامی، چاپ هشتم، بی جا، دفتر انتشارات اسلامی، 1381هـ ش.
21- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی التفسیر القرآن، ج9، چاپ دوم، تهران، انتشارات اسلام، 1378هـ ش.
22- علیزاده، مهدی، اخلاق اسلامی، چاپ هفتم، قم، دفتر نشر معارف، 1394هـ ش.
23- عمید، حسن، فرهنگ عمید، چاپ چهلم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1388هـ ش.
24-قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج2، چاپ یازدهم، تهران، مرکز درسهایی از قرآن، 1383هـ ش.
25- قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج10، چاپ سوم، تهران، بنیاد بعثت، 1377هـ ش.
26-مترجمان، تفسیر هدایت، ج4، بیچا، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1377هـ ش.
27- مصباح یزدی، محمد تقی، پژوهشی در تبلیغ، چاپ اول، بیجا، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1371هـ ش.
28-مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، ج11، چاپ اول، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380هـ ش.
29-ملک محمودی، امیر، راهنمای تبلیغ، چاپ اول، قم، مؤسسه انتشارات مشهور، 1380هـ ش.
30- نجفی، محمد جواد، تفسیرآسان، ج16، چاپ اول، تهران، انتشارات اسلامیه، 1398هـ ش.
31-نراقی، احمد، معراج السعاده، چاپ اول، قم، جمال، 1388هـ ش.
32- واثقی، قاسم، شرح صدر، چاپ اول، قم، زمزم هدایت، 1389هـ ش.
منابع عربی
1- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج4، چاپ سوم، بیروت، دارصادر، 1414هـ ق.
2-امین بانوی اصفهانی، نصرت، مخزن العرفان فی تفسیر القرآن، ج4، بی¬چا، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361هـ ش.
3- الحسینی الواسطی، محب الدین ابی الفیض محمد مرتضی، الزبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج6، چاپ اول، بیروت، دارالمکتبه الحیاه، 1306هـ ش.
4-راغب اصفهانی،حسین بن محمد، مفردات الفاظ قران،چاپ اول،بیروت،الامیره،1431.
5- شعبه حرانی، ابومحمد الحسن بن علی الحسین ،تحف العقول عن آل رسول - علیهم السلام -، احمد جنتی، چاپ اول، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1387هـ ش.
6- فیض کاشانی، محسن، الحقائق فی محاسن الاخلاق، حمیدرضا صادقی، چاپ اول، قم، آیت اشراق، 1392هـ ش
7- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج2، چاپ ، قم، دارالحدیث، 1387هـ ش.
8- مترجمان، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، رضا ستوده، ج4، چاپ اول، تهران، انتشارات فراهانی، 1360هـ ش.
9- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج67، باب 59، سوم، بیروت، مؤسسه وفا، 1403هـ ش.
فرم در حال بارگذاری ...
آخرین نظرات